De verloren zoon als letterkundig motief

[p. 201]

Samenvatting

De parabel van de Verloren Zoon, die de hemelse oplossing van het schuld-probleem der mensen openbaarde, heeft naast de exegese ook de literatuur en de beeldende kunst beziggehouden. Terwijl een godsdienstige overweging zich vanaf de eerste christen-tijden onafgebroken handhaafde, hebben de eeuwen verschillende insluipsels gebracht, die de gewijde stof bedreigden. Met de middeleeuwse vroomheid, die zich toonde in preek, lied en drama, dissoneerde de luidruchtige spot der vagebonden. De 16e eeuw bracht door de invloed van Humanisme en Hervorming de Gelijkenis op de voorgrond, niet alleen echter als object van geestelijke beschouwing maar ook in dienst van humanistische paedagogie. Luther nam haar als propaganda voor zijn sola-fides-leer, waardoor zij als wapen werd gebruikt in de godsdienststrijd. Overmatige belangstelling voor het lichtzinnige leven van de Verloren Zoon bracht tegelijk morele ontaarding in de literatuur en in de beeldende kunst. Als reactie daarop verscheen het thema met duidelijk moraliserende strekking, waarbij protestanten en katholieken samengingen. In de 17e eeuw krijgt de zuiver godsdienstige verwerking door de Contrareformatie nieuwe kansen in het oratorium en de tot bloei gekomen Jezuieten-spelen. Jansenistische gestrengheid wisselt af met gezonde verinniging van het thema. Op het toneel in de Nederlanden wegen bijbelse zin en profanering tegen elkaar op, terwijl lyrische poëzie en stichtelijk proza de Parabel aanwenden tegen de wereldsgezindheid. De beeldende kunst maakt de Verloren Zoon aan de ene kant tot veelgeliefde genre-figuur, aan

[p. 202]

de andere kant tot patroon van de boetvaardige zondaars. Rembrandt bereikt een hoogtepunt van bijbelse schilderkunst met zijn Terugkeer van de Verloren Zoon. De 18e eeuw bereidt de grote breuk voor met de bovennatuurlijke herkomst, wanneer het thema zijn ernst verliest door een luchtig heenglijden over de zonde ofwel verburgerlijkt tot een volksvertelling met duffe moraal.

Toen het schuld-gevoel uit reactie op farizees vertoon van braafheid was gaan wijken en de zonde zich dorst te verheffen in een nimbus van menselijke durf, was de Parabel genoeg ontwijd om naar het anthropocentrische te worden omgebogen. Was tot nu toe slechts een enkele episode van het verhaal uit lichtzinnigheid misbruikt tot een profanering, die nog enige schijn van evangelische lering hield, thans wordt de Parabel met fatale ernst in de kern bedreigd, want het zonde-probleem heeft plaats moeten maken voor het vraagstuk van geestelijke gebondenheid en vrijheid. De 20e eeuw ziet deze tendens tot volle rijpheid komen in Le Retour de l'Enfant Prodigue van André Gide. Hier is de Verloren Zoon geen rouwmoedige zondaar, die vergiffenis verlangt; hij is alleen maar een vermoeide, door het zwerven verzwakte, die zich machteloos gewonnen geeft aan de gebondenheid van het vaderhuis, dat hij in zijn hart verfoeit. Kerk, dogma en moraal worden door deze Parabel-verwerking ondergraven. Deze mentaliteit was te verleidelijk om niet veld te winnen, want er sprak een tijdgeest uit, waaraan figuren als Byron, Baudelaire, Nietzsche, het hunne hadden bijgedragen. Zelfs de christelijke literatuur werd er enigermate mee besmet: daardoor werd de Verloren Zoon geïdealiseerd als iemand die de uitersten aandorst, terwijl de oudste broer, die de gebondenheid van het vaderhuis nimmer verliet, overladen werd met de smaad van middelmatigheid en lafheid. Hiermee werd de evangelische leer in zoverre scheef getrokken, dat men Gods lankmoedigheid voor de zondaars vergezeld

[p. 203]

liet gaan van wantrouwen ten opzichte van de rechtvaardigen.

Nadat Geerten Gossaert deze moderne geest in de nederlandse letteren had ingevoerd, is het motief er een zeer gezocht object geworden, zowel bij gelovigen als ongelovigen. Bij de eerste groep loopt dit vaak uit op een geestelijk dualisme, dat bijzonder opvalt bij Willem de Mérode, al overheerst meestal uiteindelijk het religieus element. De tweede groep echter blijkt doorgaans aan alle christelijke beginselen ontgroeid. Pessimisme en cynisme treden in de plaats van de vreugde over de vaderlijke vergiffenis.

Was in vorige eeuwen de christelijke zin trots velerlei bedreiging groeikrachtig gebleven, ook de crisis van de 20e eeuw is niet in staat gebleken, de Gelijkenis te ontkrachten. Het thema heeft tot in onze dagen een innig-godsdienstige bloei behouden, die geheel buiten Gide's invloed omging. Een toepassing op het bovenzinnelijke leven heeft de Parabel-overweging opgevoerd tot een geestelijke hoogte, die in de loop der eeuwen zo rijp nog niet vertoond was. De twee uitersten van deze eeuw zijn dus in de Verloren-Zoon-literatuur weerspiegeld.

De ontwikkeling van ons thema is meer dan de geschiedenis van een indrukwekkend Bijbel-verhaal. Het is de worsteling van de mensheid met het zondemysterie.