Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1

[p. 33]

Hoofstuk 4
Die eerste Afrikaanse geskrifte

Alhoewel Afrikaans eers betreklik laat geskryf is, was dit die spreektaal lank voordat die Kaap 'n Engelse kolonie geword het. Deur die invloed van kerk en skool was Nederlands egter nog steeds die skryf- en kultuurtaal en is dit by alle deftige en openbare geleenthede gebruik. Afrikaans is beskou as 'n lae, verbasterde vorm, die gedagte aan 'n Afrikaanse skryftaal was daar nie en dit is slegs beoefen deur skrywers wat wou gekskeer of snaaks wees of die lokale na vore wou bring, wat 'n leksikologiese belangstelling gehad het en die tipiese van die Afrikaanse taal wou illustreer en deur skrywers wat - in die vorm van monoloog, samespraak, brief en vers - 'n bepaalde politieke oortuiging aan die breër lae van die publiek wou oordra.

Ten spyte van die feit dat die medium in al hierdie gevalle middel en nie doel was nie, kom Afrikaans op dié wyse meer pertinent in die bewussyn van die mense. Dit blyk nie alleen uit die toenemende gebruik wat daar van Afrikaans tussen 1795 en 1875 gemaak word nie, maar ook uit die aard van die geskrifte. Terwyl dit aanvanklik vir die grap aangewend en grotendeels in die mond van Hottentotte gelê is, word dit later 'n kragtige propagandistiese en polemiese instrument in diens van 'n bepaalde standpunt. Aan die einde van hierdie tydvak - met ander woorde, nog voordat daar van 'n beweging in belang van Afrikaans sprake was - is daar reeds die eerste proewe van sketse en gedigte waarin die taal, alhoewel nog geestig aangewend, ter wille van homself gebruik word en waarin daar 'n gevoeligheid vir woord, ritme en nuanse aanwesig is.

I. Afrikaans ter wille van spot en illustrasie

In ooreenstemming met die ingesteldheid van die eerste skrywers was die vroegste geskrifte in Afrikaans 'n poging om met die gebruikers van die taal te spot. Terwyl die optrede van die Prinsgesinde Kaapse regering en sy rol by die eerste oorname deur die Engelse in die gedig ‘Historie van de Kaap zeer krachtig’ en in verse van H.D. Campagne gehekel word, spot die anonieme skrywer van die ‘Lied ter eere
⁺

+ Oor die ontwikkeling van Afrikaans in die negentiende eeu is daar, afgesien van die taalhistoriese studies wat in die Algemene Bibliografie genoem word, die oorsigte van J. du P. Scholtz (Wording en ontwikkeling van Afrikaans, Kaapstad, 1980) en E.H. Raidt (hoofstuk 10 van Afrikaans en sy Europese verlede, Kaapstad, 1971). Literêr-historiese beskouings waarin die eerste Afrikaanse geskrifte ter sprake kom, is dié van J.J. Smith (‘Die eerste Afrikaanse geskrifte - veral voor 1875’, Gedenkboek ter eere van die Genootskap van Regte Afrikaners (1875-1925), Potchefstroom, 1926), Elizabeth Conradie (Hollandse skrywers uit Suid-Afrika I (1652-1875), Pretoria, 1934 en II (1875-1905), Kaapstad/Pretoria, 1949), G.S. en P.J. Nienaber (Geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde, Pretoria, 1941, pp. 24-80) en P.J. Nienaber (in C.M. van den Heever en P. de V. Pienaar, red., Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner, III, Kaapstad, 1950, in verwerkte vorm ook in die eendelige uitgawe van 1968, en in Eerste sooie, Johannesburg, 1975). Oor die ‘Lied ter eere’ skryf H.J. Schutte (T.L., XVIII:2, Mei 1980). Teksuitgawes van alle geskrifte tot 1860 word gebundel deur G.S. Nienaber in Afrikaans tot 1860 (Johannesburg, 1942), verbeter en uitgebrei as Afrikaans in die vroeër jare (Johannesburg, 1971).

[p. 34]

van de Swellendamsche en diverse andere helden bij de bloedige actie aan Muisenburg in dato 7 Aug. 1795’ met die powere optrede van die binnelandse burgerkommando's en die rol van die Patriotte tydens die verset. Met hierdie skimplied op die wysie van die Hollandse volkslied ‘Al is ons prinsje nog zoo klein’ kry ons ook die begin van die Afrikaanse letterkunde, want alhoewel die taalvorm nog 'n sterk verafrikaanste Nederlands vertoon, was dit die bedoeling om Afrikaans in die mond van die verteller te lê en die Swellendammers en ‘andere helden’ kleinerend na te boots en met hulle ongeletterdheid en agterlikheid die spot te dryf.

As Afrikaans vir die tweede keer gebruik word, kom dit voor in De vruchten mijner werkzaamheden, gedurende mijne reize, over de Kaap de Goede Hoop, naar Java, en terug over St. Helena, naar de Nederlanden, 'n reisverslag wat marten douwe(s) teenstra (1795-1864) in briefvorm aan 'n vriend rig. In die sesde brief verskyn 'n samespraak waarin hy vir lesers in Nederland by wyse van 'n stukkie dialoog tussen 'n Caledonse boer, sy vrou en sy slaaf illustreer hoe die taal aan die Kaap van suiwer Nederlands afwyk. Veel later, in 1880, hou hendrik stiemens (1822-1894) in Nederland 'n lesing onder die titel ‘Oude tijden in Natal en Transvaal’ waarin hy vir sy Hollandse gehoor 'n grappige voorstelling van die Boere se taal gee. In albei gevalle word binne 'n kort bestek soveel as moontlik van die taaleienaardighede geïllustreer en is dit uit die herinnering opgeteken, sodat die juistheid van die weergawe betwyfel kan word.

Met die uitsondering van die ‘Lied’, Teenstra se samespraak en 'n paar ander verspreide voorbeelde is daar 'n direkte verband tussen die gebruik van geskrewe Afrikaans en die opkoms van die Kaaps-Hollandse joernalistiek in die negentiende eeu. Wanneer die eerste koerante in die ware sin van die woord in die twintigerjare gepubliseer word, vind Afrikaans ook van tyd tot tyd 'n plek daarin. In die jare 1826 tot 1828 verskyn daar in De Kaapsche Courant, Afrikaansche Berigter (of De Verzamelaar) nege Afrikaanse briewe in 'n poging om die plattelanders deur middel van 'n nabootsing van hulle taal grapperig voor te stel, almal waarskynlik geskryf deur J. Suasso de Lima. In 1830 word C.E. Boniface redakteur van De Zuid-Afrikaan, en benewens 'n kort briefie uit ‘Bedelaarsdorp’ deur die Hottentot Adam Slokker aan sy oom Kievedo, skryf hy nog dieselfde jaar 'n samespraak waarin die Hottentot Hendrik Kok met 'n Nederlandse ondervraer Afrikaans praat en waarin daar die spot gedryf word met dr. Philip en die filantropie van ander Britse sendelinge. Ook in sy hekeldrama De nieuwe ridderorde of De temperantisten (1832) praat die Hottentotkarakters Manus Kalfachter en Grietje Drilbouten suiwer Hottentot-Afrikaans met mekaar, iets waarmee hy die laglus opwek en waardeur sy hekeling met die filantropiese sendelinge skerper tref. In 1844, toe Boniface reeds in Natal gevestig was, skryf hy 'n skets in De Natalier waarin hy twee boere wat mekaar

[p. 35]

op die mark ontmoet, Afrikaans met mekaar laat praat, al staan dit agter by die geestige dialoog in sy ander stukke. Die weergawe van die taal van die Hottentotte, meer spesifiek die deureenhaspeling van Afrikaans en Engels, kom ook voor in andrew geddes bain (1797-1864) se Kaatje Kekkelbek, or Life among the Hottentots wat op 5 November 1838 in Grahamstad opgevoer is, maar wat eers in 1846 in die Kaapstadse blad Sam Sly's African Journal verskyn het. In hierdie lied, wat gebaseer is op ‘The three tailors of Tooley Street’ en aansluit by die tradisie van die ‘comic song’ van die Engelse ‘taverns’, word daar weer eens die spot gedryf met die filantropie van die Britse sendelinge deurdat Kaatje nie juis deur hulle idealistiese opheffingspogings verbeter word nie.

Dit is opvallend dat Afrikaans, wat juis in hierdie jare as ‘Hotnotstaal’ bekend begin staan het, in die vroeë geskrifte gebruik is vir die weergawe van die taal van die gekleurdes met die doel om 'n sekere geestigheid te bereik of 'n lokale kleur aan 'n werk te gee. Slegs in enkele gevalle, hoofsaaklik om dokumentêre oorwegings, is Afrikaans in die mond van blankes gelê.

II. L.H. Meurant en die eerste bloei van die Afrikaanse persliteratuur

Die eerste persoon wat 'n ernstiger gebruik van Afrikaans maak, is Louis henri meurant (1812-1893). Reeds in die jare 1844-1846 en weer van 1849-1851 skryf hy verskeie briewe en samesprake oor aktuele sake onder die skuilname Platje Wysneus en Elsie Beuzemstok. In Desember 1860 - in die tyd toe daar sterk sprake was van 'n
^{+ + + + +}

+ F.C.L. Bosman en J.L.M. Franken besorg 'n uitgawe van Teenstra se verslag (V.R.V., nr. 24, Kaapstad, 1943) met ‘'n Taalkundige beskouing oor Teenstra se Afrikaanse samespraak’ deur J.L.M. Franken. Jan Ploeger skryf 'n lewenskets oor hom in S.A.B.W., I, Kaapstad, 1968, terwyl C.G.S. de Villiers die beeld van die Overbergse boerekultuur in sy geskrif nagaan (Medereisigers, Kaapstad, 1964).

+ Stiemens se lesing is in 1880 gehou, maar verskyn eers in Mei 1934 in De Gids (39:5, pp. 172-174). Die teks, met kommentaar daarby, is opgeneem deur G.S. Nienaber in Afrikaans in die vroeër jare, pp. 192-194.

+ In F.C.L. Bosman se uitgawe van De nieuwe ridderorde of De temperantisten (P.V., nr. 12, Johannesburg, 1954) verskyn die Afrikaanse gesprekke op pp. 100-102, 161-169 en 175-190.

+ Kaatje Kekkelbek verskyn volledig in F.C.L. Bosman se Drama en toneel in Suid-Afrika, 1652-1855 (Amsterdam, 1928), Sannie Metelerkamp se George Rex of Knysna (Kaapstad, s.j., bylae V) en G.S. Nienaber se Afrikaans in die vroeër jare. Oor die datering en outeurskap handel J.J. Smith (Gedenkboek ter eere van die Genootskap van Regte Afrikaners), F.C.L. Bosman (Hg., 9.4.43), G.S. Nienaber (Hg., 26.10.45) en veral M.H. Lister (Journals of Andrew Geddes Bain, V.R.V., nr. 30, Kaapstad, 1949, pp. 192-202) en J. du P. Scholtz (‘Outeurskap en ontstaanstyd van ‘Kaatje Kekkelbek’’, Afrikaans uit die vroeë tyd). In dieselfde bundel skryf Scholtz ook oor die taal van die gedig. Vir 'n samevatting van die geskiedenis van die teks, ontstaansdatum en outeurskap kyk G.S. Nienaber se Afrikaans in die vroeër jare, pp. 70-75.

+ Oor Meurant se lewe is daar sy eie werk onder die titel Sixty years ago (Kaapstad, 1885) en die artikels van John Muir (Hg., 29.6.28, 7.2., 14.2 en 21.2.30). Teksuitgawes van sy vroeëre briewe en samesprake is opgeneem in G.S. Nienaber se Afrikaans in die vroeër jare, terwyl Nienaber ook Klaas Waarzegger se Zamenspraak en Brieve uit 1861 (P.V., nr. 1, Johannesburg, 1940) en sy latere stukke (onder die titel LouisHenri Meurant: 'n Vroeë Afrikaanse joernalis, P.V., nuwe reeks, nr. 2, Kaapstad, 1968) versorg. J. du P. Scholtz skryf die inleiding tot 'n faksimilee-afdruk van die Zamenspraak in die herdrukreeks van die Suid-Afrikaanse Biblioteek (Kaapstad, 1973). Scholtz behandel ook die ‘Afrikaanse geskrifte van Louis Henri Meurant uit die jare 1844 tot 1850’ in Afrikaans uit die vroeë tyd, terwyl P.D. van der Walt en P.J. Nienaber die Zamenspraak (onderskeidelik in Mené tekél, Kaapstad, 1969 en Eerste sooie, Johannesburg, 1975) en Elize Botha die briewe (Afrikaanse essayiste, Kaapstad, 1965, pp. 9-11) bespreek.

[p. 36]

skeiding tussen die Oostelike en Westelike Provinsie - skryf hy die eerste twee dele van sy Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twyfelaar over het onderwerp van afscheiding tusschen de Oostelyke en Westelyke Provincie. Die groot gewildheid en verhoogde afset wat hierdie publikasie tot gevolg gehad het, lei tot die oprigting van Het Cradocksche Nieuwsblad, waarin vier verdere dele van die Zamenspraak in 1861 verskyn. In dieselfde jaar bundel Meurant al ses stukke saam sodat dit, ten spyte van die Nederlandse titel, as die eerste boek in Afrikaans beskou kan word. In teenstelling tot die vroeëre dialoë, waarin die skrywers die komiese situasies deur die optrede van Hottentotkarakters bereik, gebruik Meurant die samespraak om sy lesers tot 'n bepaalde politieke standpunt oor te haal in 'n Afrikaans wat getoets is aan die spraakwerklikheid van die Afrikanerboer. Alhoewel Neef Klaas en Oom Jan weinig meer as spreekbuise vir bepaalde standpunte is en alhoewel die dialoog in die laaste vier samesprake grotendeels in verslae ontaard, het die stukke 'n groot bekendheid en gewildheid geniet. In Het Cradocksche Nieuwsblad van 26 Januarie 1861 verskyn van Meurant ook ‘Het nieuwe afscheidings lied genaamd Theunis Ezelsvley’ op die wysie en na die voorbeeld van Kaatje Kekkelbek. In dieselfde koerant sit Meurant in 1861 die gedagtegang van die Zamenspraak voort by wyse van 'n veertiental briewe wat literêr van groter waarde is en waarin hy die karakters en situasies fyn waarneem en boeiend voorstel. Tot so laat as 1890 verskyn daar gereeld, onder meer in Het Volksblad en De Zuid-Afrikaan, briewe en samesprake van Meurant oor politieke aangeleenthede en ‘verslae’ oor die parlementêre debatte. Met hierdie publikasies ontketen hy 'n hele reaksie in die Hollandse pers deurdat hy sowel in die gebruik van die samespraak- en die briefvorm as in die aanwending van die Afrikaanse taal nagevolg word. Die skuilnaam Klaas Waarzegger raak algemeen bekend onder Afrikaners en word deur verskeie pesone in verskillende blaaie gebruik. Meurant se stukke bereik so 'n populariteit dat ook ander koerante daarvan oordruk.

Uit dieselfde jaar as wat Meurant se Zamenspraak in boekvorm verskyn, dateer ook 'n aankondiging in Het Volksblad (gepubliseer op 2 November 1861) van 'n bundel godsdienstige gedigte ‘in echt boeren-Kaapsch’ en in ‘rijm en de versificatie geheel naar den Kaapschen tongval ingerigt’. Baie jare lank is hierna as die ‘vermiste digbundel’ verwys; in die veertigerjare het die teorie ontstaan dat die aankondiging betrekking het op die (nooit ontdekte) eerste uitgawe van daniël christiaan esterhuyse (1815-1897) se Dertig liederen waarvan daar herdrukke in 1890, 1910 en 1935 verskyn het. Indien hierdie teorie korrek is, het die gedigte egter met Afrikaans baie min gemeen, word die ‘afwykende’ woorde hoofsaaklik beperk tot die rymposisie en is die poësie self van weinig literêre belang.

Die verhoogde joernalistieke bedrywigheid wat deur die Meurant-impuls ver-

[p. 37]

oorsaak is, vind, naas in die stukke in Het Cradocksche Nieuwsblad, veral sy neerslag in Het Volksblad, De Zuid-Afrikaan, De Vriend, De Tijd en De Transvaal Argus. In Het Volksblad van 1870-1871 skryf samuel zwaartman (pseudoniem van henry william alexander cooper, 1842-1893) sy geestige Boerenbrieven uit Fraserburg na aanleiding van persone, toestande en voorvalle op die dorp in 'n tipiese Boeretaal. Ook sy ernstiger en lerende Kaapsche schetsen, waarin hy informasie gee oor die sentrale en plaaslike regeringstelsel, koerante, howe, e.d.m. word in hierdie koerant gepubliseer.

III. Digterlike aanhef: die verse van Pulvermacher

In dieselfde blad verskyn daar in die sewentigerjare ook enkele gedigte in Afrikaans: ‘Klaas Gezwint zijn paert’ (1870) deur F.W. Reitz jr., ‘Gert Beyers’ (1872) deur F.W. Reitz sr., ‘Die steveltjes van Sannie’ (1873), ‘Daantjie Gous’ (1874) en ‘Jan Jurgens’ (1875), almal van F.W. Reitz jr. en ‘Dopper Joris en zijn zijltje’ (1873) en ‘Ou Abel Rasmus’ (1879) van pulvermacher, pseudoniem van adam gabriel de smidt (1836-1910). 'n Hele paar van dié verse is bewerkings van Skotse voorbeelde, alhoewel hulle in die proses deur en deur 'n verafrikaansing ondergaan het. Wat F.W. Reitz jr. betref, is hierdie verse slegs die aanhef van iemand wat ook later meer sal skryf en as bloemleser werksaam sal wees. Tot dusver wil dit egter voorkom of ‘Dopper Joris’ en ‘Ou Abel Rasmus’ - wat deur J. du P. Scholtz uit Het Volksblad opgediep is - nie na Skotse of Duitse voorbeelde verwerk is nie en as twee van die heel eerste eie Afrikaanse verse beskou moet word. Die naam Pulvermacher word alleen nog aangetref by die prosabydrae ‘Uit het Dagboek van Pulverma-
^{+ + + +}

+ J.J. Smith vestig in Die Burger van 14.8.25 (herdruk in die Gedenkboek ter eere van die Genootskap van Regte Afrikaners (1875-1925)) die eerste keer die aandag op die ‘verlore’ digbundel. In 1945 beweer G, S. en P.J. Nienaber (Hg., 7.9.45) dat dit betrekking het op D.C. Esterhuyse, 'n opvatting wat reaksie uitgelok het van J. du P. Scholtz (Hg., 12.10.45, opgeneem in Afrikaans uit die vroeë tyd). G.S. Nienaber vat sy opvattinge saam in Die Suiderstem van 13 Maart 1948 en nogmaals in die eerste druk van Perspektief en profiel, onder redaksie van P.J. Nienaber (Johannesburg, 1951, pp. 16-26). Kyk ook Abel Coetzee, ‘Klein begin - aanhou win’, T.L., XI:3, September 1961, pp. 64-70 en Rykie van Reenen in Bu., 15.7.64.

+ G.S. Nienaber skryf oor ‘Afrikaans in ‘De Tijd’’ (De Nieuwe Taalgids, XXIII, pp. 113-131), terwyl M.S. B. Kritzinger ‘Die Afrikaans in die ‘Transvaal Argus’ (1866-1899)’ (Jrb. Ak., XIII) bespreek.

+ Die Afrikaanse geskrifte van Samuel Zwaartman word versamel en ingelei deur G.S. Nienaber (P.V., nr. 9, Johannesburg, 1942), terwyl A.A. Roberts (Die Volkstem, 30.8.43), E.C. Pienaar (Hg., 15.12.44) en G.S. Nienaber (Hg., 21.11.47) verder oor hom skryf. P.D. van der Walt (Mené tekél) en Elize Botha (Afrikaanse essayiste) bespreek die Boerenbrieven.

+ J. du P. Scholtz vestig die eerste keer die aandag op ‘‘Dopper Joris en syn seiltjie’: 'n Vergete Afrikaanse gediggie’ (Hg., 29.4.38, opgeneem in Afrikaans uit die vroeë tyd), terwyl D.J. Opperman dit opnuut onder die aandag bring (St., IV:3, Oktober 1949) en later ook in sy Groot verseboek opneem. In 1962 vestig Scholtz ook die aandag op ‘Ou Abel Rasmus’ (‘Pulvermacher, 'n vroeë Afrikaanse versiemaker’, opgeneem in Afrikaans uit die vroeë tyd). H. van der Merwe Scholtz bespreek albei gedigte in Herout van die Afrikaanse poësie (Kaapstad, 1975); hierop reageer H.J. Schutte (St., XXXI:2, April 1978). J.C. Coetzee (Kl., VI:1, Junie 1971), I. le Roux (Kl., VII:1, Junie 1972) en C.F. Rudolph (Kl., VII:3, November 1972) bespreek reaksies op ‘Dopper Joris’. Pieter W. Grobbelaar stel die identiteit van die outeur vas (T.V.V., XXXI:4, Oktober 1975) en publiseer Pulvermacher se ander werk wat hy in die Melt Brink-versameling ontdek het (St., XXIX:2, April 1976). Onder meer vestig hy die aandag op 'n svariant van ‘Ou Abel Rasmus’ waaraan 'n verdere strofe toegevoeg is.

[p. 38]

cher’ in Het Volksblad van 3 April 1866, terwyl 'n verdere gedig ‘Wat die predikante zeg, en wat Titus Tokaan daar van denk’ en 'n aantal prosastukkies onder sy eie naam deur Pieter W. Grobbelaar in 'n Melt Brink-manuskripboek ontdek en in Standpunte gepubliseer is. Uit ‘Dopper Joris’ en ‘Ou Abel Rasmus’ kan 'n mens aflei dat hier iemand met 'n fyn sintuig vir die klank van 'n vers - meer spesifiek vir ritmiese versnellings en verrassende ryme - aan die woord is. ‘Dopper Joris en zijn zijltje’ is die geestige en taamlik onbeholpe liefdesverklaring van 'n plat boer wat sy meisie wil beïndruk met al sy besittings, selfs al is dit dan in die meeste gevalle nie veel meer as ontleende luister nie en al is die dinge nie almal ewe kosbaar nie. Ten spyte van 'n sekere progressie deur die katalogisering in die reeksstruktuur word die geestigheid juis bereik deur die wyse waarop hierdie eenvoudige maar opregte Dopper die verskillende dinge ekstaties opnoem en deurmekaar saamvoeg en deur die beeldende wyse waarop die uitnodiging - in aansluiting by die tradisie van die oorredingslied - tot die geliefde gerig word. In ‘Ou Abel Rasmus’ gee Pulvermacher die geestige geskiedenis van 'n vrou wat deur 'n skerpioen gebyt word en tevergeefs op haar man 'n beroep doen om deur die aanwending van ou boererate haar van die hemel weg te hou. Afgesien van die swart humor in die twee slotstrofes word die geestigheid veral bereik deur die vrou se krampagtige maar vrugtelose opnoem van alle moontlike en onmoontlike medisynes.

Hierdie twee gedigte is nie alleen, saam met dié van Reitz, 'n ‘prefigurasie’ van die Eerste Beweging nie; in hulle eie reg is die verse van Pulvermacher 'n digterlike aanhef wat 'n hoë inset vir die Afrikaanse poësie as sodanig beteken en wat eers weer met Eugène N. Marais se ‘Winternag’ in 1905 sy gelyke sal vind. Die aanwesigheid van twee verse van hierdie gehalte in 'n tyd toe Afrikaans nog haas uitsluitlik gebruik is om die spot mee te dryf of om - ter wille van politieke oorwegings - die breë lae van die publiek te bereik, bly steeds 'n merkwaardige verskynsel.
⁺

+ Afgesien van die eerste Afrikaanse geskrifte wat in hierdie hoofstuk bespreek word, verskyn daar in 1856 'n inleiding tot die Moslem-geloof wat in 'n vorm van Afrikaans maar in Arabiese skrif opgestel is. Hierdie werk heet in Afrikaans die Boek van die besondere woord betreffende die uitleg van die sake van die godsdiens en is geskryf deur Ahmed die Isjmoeniet. 'n Eksemplaar van dié boek word tans in die biblioteek van die Lembaga Kebudjaan Indonesia in Djakarta bewaar. In 'n artikel in H.A., November 1953 vestig A. van Selms die aandag op hierdie geskrif en gee hy 'n transkripsie van die Afrikaanse en 'n vertaling van die Arabiese teks. 'n Soortgelyke vroeë teks is Abu Bakr se Uiteensetting van die godsdiens (1869), opnuut uitgegee deur Van Selms (Amsterdam, 1979).