Het monster van de oorlog

[p. 288]

Affiche uit 1916. Zie o.m. De Wapens Neder, deel 1 (z.j.).

[p. 289]

9
Nooit meer oorlog

Gedichten over de oorlog heeft Frederik van Eeden niet geschreven, maar hij heeft zich indertijd wel op nationaal en internationaal niveau ingezet voor de wereldvrede. Interessant is zijn lezing Bij 't licht van de oorlogsvlam (1915), waarin hij uitlegt waarom de mooi klinkende leuze ‘Den Vaderland getrouwe blijf ik tot in den dood’ bij nader inzien een ‘onding is, een dwaasheid, een absurditeit’. Want is een nationaal verband eigenlijk niet hoofdzakelijk een administratief verband? En wat is de waarde van een dergelijk eenheidsgevoel, dat in wezen als het ware een vergroot ik-gevoel is en gemakkelijk aanzet tot haat tegenover anderen?

Volgens Van Eeden was Nederland van alle Europese naties het sterkst gekant tegen de uitgebroken oorlog, ook al vielen er veel vraagtekens te zetten bij gedragingen en standpunten van sommige inwoners. Deze stelling valt niet gemakkelijk te controleren, maar het is niet aan twijfel onderhevig dat er in Nederland in brede kring een diepe weerzin tegen de oorlog heeft bestaan en dus ook een intens verlangen naar vrede. In dat opzicht vormen de liedjes en gedichten die hier bijeengebracht zijn onder de titel ‘Nooit meer oorlog’ dan ook een logische aanvulling op de rubriek ‘Het monster van de oorlog’. Vertegenwoordigers van de literaire generaties van 1880 en 1895 zijn hier opnieuw sterk vertegenwoordigd in het aanbod van meestal sterk idealistische teksten.

Eenvoudig lag de zaak van de vrede echter niet. Zowel in christelijke als in socialistische en anarchistische milieus was al jarenlang heftig gediscussieerd over alle kwesties die nauw samenhingen met ontwapening en anti-militarisme. Het lag dan ook voor de hand dat die debatten weer oplaaiden naar aanleiding van het uitdagende artikel ‘Weerloosheid of weerbaarheid’ (1915), eveneens geschreven door Frederik van Eeden, die zelf van mening was dat geweld helaas in bepaalde gevallen gerechtvaardigd en onvermijdelijk was.

[p. 290]

Een breed opgezette en succesrijke poging tot een samenbundeling van personen en organisaties die zich tegen de oorlog wilden keren, was de Nederlandsche Anti-Oorlog Raad: in 1914 opgericht op initiatief van jonkheer Benjamin de Jong van Beek en Donk en behalve door manifestaties ook naar buiten tredend via het blad De Toekomstige Vrede. Tot de vooraanstaande leden behoorden niet alleen vakbondsleiders, politici, zakenlieden en wetenschappers, maar ook verschillende schrijvers (zie rubriek 3). Links van die Raad stond vanaf 1916 het Revolutionair-Socialistisch Comité. Daarin werkten onder meer organisaties samen als:

-	de Sociaal-Democratische Partij (in 1909 afgesplitst van de S.D.A.P.);
-	het Revolutionair-Socialistisch Verbond (onder leiding van Henriëtte Roland Holst);
-	de Bond van Christen-Socialisten (met Bart de Ligt als een van de leidende figuren en het tijdschrift Opwaarts als spreekbuis);
-	de Internationale Anti-Militaristische Vereeniging (opgericht door Domela Nieuwenhuis, met het tijdschrift De Wapens Neder als maandelijks orgaan).

Alleen deze opsomming geeft al een indruk van de verscheidenheid aan meningen en standpunten. Het meest extreem klonk de slagzin ‘Geen man geen cent voor het militarisme’.