Het monster van de oorlog

[p. 113]

4
Soldatenleven in Nederland

De mobilisatie veroorzaakte veel beroering in Nederland. Tweehonderdduizend militairen moesten van de ene dag op de andere hun uitrusting voor de dag halen en vervolgens binnen een etmaal hun bestemming zien te bereiken. Dat gold niet alleen voor extra opgeroepen lichtingen ‘miliciens’ (= dienstplichtigen) van de zee- en de landmacht, maar ook voor grote groepen ‘landweermannen’. Deze landweer, die onderscheiden moet worden van de later als reserveleger optredende ‘landstorm’, bestond voornamelijk uit met klein verlof gestuurde oud-miliciens plus de reserveofficieren en -onderofficieren. Plotseling wegens oorlogsgevaar weggerukt worden uit de kring van je familie, je gezin, je vrienden, je werk of je opleiding viel natuurlijk niet mee. En ook degenen die achterbleven moesten zich maar zien te redden met al hun angsten en hun praktische problemen zoals het wegvallen van arbeidskrachten of een flinke vermindering van het gezinsinkomen.

De grondig voorbereide operatie verliep meestal volgens plan. Terwijl de Duitsers België binnentrokken en allerlei landen elkaar de oorlog verklaarden, werden de via treinen, vrachtwagens en andere voertuigen aangevoerde militairen door het beroepskader geïnstrueerd en ondergebracht in forten en kazernes, in leegstaande schuren, bedrijfsgebouwen of scholen, en dikwijls ook bij particulieren. De meeste miliciens kwamen terecht in het veldleger, de landweermannen werden met name ingezet voor uiteenlopende bewakingstaken. En terwijl de monotone trainingen aanvingen, begon er tegelijkertijd een lange periode van wachten, al dan niet met het geweer aan de schouder. Soms dreigde er even gevaar, maar eigenlijk vormden alleen de smokkelaars een groot probleem, waaraan op bijverdiensten beluste grensbewakers overigens soms zelf ook een bijdrage leverden. Bij het handhaven van de militaire discipline ontstonden er meermalen

[p. 114]

conflicten, waarbij leidinggevenden en ondergeschikten elkaar respectievelijk van ‘lummelachtig gedrag’ en ‘dienstklopperij’ beschuldigden. Een Centrale Commissie voor Ontwikkeling en Ontspanning moest de onvermijdelijke verveling zien te bestrijden. Het aanbieden van nuttige cursussen en opvoedende lectuur hielp niet erg. Meer succes had het inhuren van artiesten als Jean Louis Pisuisse, Koos Speenhoff en diens echtgenote Cesarine Prinz. Aan deze namen kunnen ook die van Louis Davids, Dirk Witte en Clinge Doorenbos worden toegevoegd, die tijdens de mobilisatiejaren zelf hun dienstplicht vervulden. Ook zij komen in deze bloemlezing meer dan eens voor.

De revue en het cabaret waren rond de Eerste Wereldoorlog bloeiende kunstvormen, met name in de grote steden. Juist de gemakkelijk aansprekende liedvorm was bij uitstek geschikt om tot uitdrukking te brengen wat er echt onder de bevolking leefde, ook als dat niet in overeenstemming was met wat men officieel geacht werd te vinden. In liedjes die direct met het leger te maken hadden, valt dan ook dikwijls een spottende toon te beluisteren en ook erotisch dubbelzinnige teksten ontbraken niet op het repertoire. Illustratief voor de naïviteit van de toenmalige overheid was de uitgave van een officiële Zangbundel voor het Nederlandsche leger, waarin door cursivering werd aangeduid welke nummers alle soldaten geacht werden te beheersen, mede door de collectief gegeven zanglessen. In dat curieuze bundeltje werden naast traditionele vaderlandse liederen en bekende volksliedjes ook nieuwe teksten opgenomen. Daartoe behoorden niet alleen vrolijke meezingers als Dirk Wittes ‘Aspirine’, maar ook doorzichtige pogingen om de soldaten te doordringen van de gewenste mentaliteit.

[p. 115]

Advertentie in Het Vaderland, 10-11-1914.