De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen

Getuigenissen - verhalen - betogen

1. Joh. W. Broedelet: Kunst en oorlog

Kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog schreef de toneel- en romanschrijver Joh. W. Broedelet (1877-1946) in De Nieuwe Gids (jrg. 29 = 1914/II, p. 898-900) een bijna uitdagend opstel over de betekenis die de oorlog kon hebben voor de kunst, met name voor de literatuur. In zijn betoog klinkt de echo door van denkbeelden uit de zgn. levensfilosofie van Bergson en Nietzsche, die ook te vinden is in het uitdagende futuristisch manifest van 1909 en het vitalisme van dichters als H. Marsman in de jaren twintig.

Kunst was steeds de toetssteen van het Ware. Al wat onrecht is, valsch, niet zuiver 't leven spiegelend, wordt onvoorwaardelijk door haar afgekeurd of slechts te baat genomen, om als Leugen te worden aan de kaak gesteld. Zoo werd ze de opper-rechter, die te oordeelen heeft, of iets al of niet innerlijke waarde bezit en kan men bij haar om wijsheid terecht, wanneer 't níet-keurende en -ziftende Leven zelf te verbijsterend aanrukt op wie naar klaarheid zoekt. Ze is de verkorte levensschool en, al kan men niet buiten de lessen der werklijkheid, ze biedt 'n ruim veld, waar men speuren kan naar den horizont onzer kennis. In dit licht bezien, vraagt men zich, in deze dagen van wereld-brand, onwillekeurig af, of ze ook geen opheldering geven kan in 't vraagstuk van Oorlog en Eeuwigen Vrede en, na onderzoek, moet men wel, zij 't

[p. 362]

misschien ook onwillens, tot de meening overhellen, dat ze haar stem aan de huidige verschrikking geeft.

Utopieën, door menschlijke hersens tot ‘ideaal’ verheven stelregels, 't Leven vastgelegd in bepaalde banen, dit is alles zóó in contradictie met Kunst, welke onverbiddelijk vraagt naar wat écht is, dat ze zich hooghartig van dat kunstmatig opgebouwde afwendt en zich te driester stort in de sprankeling van 't Onvervalschte. De Oorlog, men moge hem gruwlijk noemen of beestachtig of hoe ook, is wáár. De Eeuwige Vrede... in elk geval moet hij nog geboren worden en z'n bestaanbaarheid, niemand kan haar bewijzen. Dus... de conclusie ligt voor de hand.

Valt van dien zoo breed-zwaaiig bewierookten Eeuwigen vrede voor den kunstenaar, om 'n niet geheel juisten, doch veel gebezigden term te gebruiken, iets te ‘maken’? Hoogstens 'n soort zinnebeeldige ‘idylle’, waarmede hij - de benaming wijst er al op! - wellicht reeds de grens overschrijdt van 't voor hem vijandelijke land, waar hij geen voedsel meer vindt voor z'n zuivere gevoelens. Verder kan dat ‘heerlijke ideaal’ slechts aanleiding geven tot propaganda of tendens-geschrift, al of niet in gebonden maat met of zonder rijm, wat met in 't gunstigste geval slechts 'n heel verre verwantschap heeft. Hiermede is 't onbarmhartige vonnis over den eindeloozen vrede feitelijk reeds geveld.

En de oorlog? Ten tijde dat hij woedt, zal de kunstenaar, te fel aangegrepen door de warreling van stormige gebeurlijkheid, bijkans geheel tot zwijgen gedoemd zijn. Doch daarna?! Hoe krachtig zal hij verrijzen en putten uit de over-rijke bron, welke de groote menschen-strijd hem deed ontdekken!

De dichters van den oorlog zijn aanstaande. 'k Hoor reeds hun woelige rhythmen, hun juichende strofe's, hun dreunend klank-spel. 'k Zie hun beelden, hun kleuren, voel hun grepen, stout, sterk, onontkoombaar. De stervende Beschaving is de doodsteek toegebracht. Het Nieuwe breekt uit, brengend de jonge verkwikking.

Want daar is onze veelgeroemde, moderne beschaving dan toch op uitgelopen, op haar bankroet, den oorlog. Die oorlog is er. Dat feit valt op geenerlei wijs te loochenen. En nu moge men, verblind of lafhartig, z'n toevlucht zoeken in 't argument, dat de oorzaak van 't onheil bij één bepaald, barbaarsch aangelegd volk ligt, dat is struisvogel-politiek, waarmee 't eigen eind nog bespoedigd wordt. Trouwens, vecht men niet steeds, bijna overal? 't Geweld is nu alleen wat erg dicht bij huis en van bijzonder hevigen aard. Dat geeft bleeke wangen, ‘draaiingen’ van 't hart en humaniteits-explosies. Doch men ontloopt er de werkelijkheid niet mee.

Ja, de Beschaving, na haar Tango en andere ziekelijkheid, danst nu verwoed ‘danse des morts’. 't Is haar laatste excesse. In stuiptrekking ruimt ze reeds haar plaats aan de zooveelste verjonging der menschheid.

De kunstenaar kan er slechts wel bij varen. Over-beschaving draagt de kern van den dood in zich. Vandaar dat ook in vroeger eeuwen vele groote geesten hun vreugd en sterkte zochten in de minder ‘gangbare’ lagen der maatschappij (behoe-

[p. 363]

ven namen als Hals, Bredero en zooveel andere hier nog genoemd?), waar ze, zij 't niet in fijn geslepen flacons, 't rijk parelende Léven vonden. 't Bruischte, joeg, lachte, dolde daar in ongebonden kracht. Dat was pracht voor hun oogen, heerlijkheid voor hun fantasie. Ginds stuitten ze enkel op verstijving, de voorloopster van 't einde. Het brute droeg de kiem in zich van 't eeuwige leven. 't Grove oorlogs-geweld zal 'n her-opbloei brengen van veel dat geknakt lag. Heel 'n literatuur, om bij één tak van kunst te blijven, kan teren op dezen onmenschelijken (?) strijd. 't Romantisme, 't avontuur wordt noodzakelijkerwijze geboren uit dezen levenstoestand van kans en ongewisheid. Het ontzettende, dat onze oogen zien, heropent de mogelikheid op 't ongezochte drama. Hartstochten, die we nauwelijks meer de onze dachten, worden gewekt en eischen erkenning. 'n Nieuwe ongebreidelde oplaaiïng van 't bloed, schrik, felle vreugd en vreeselijkheid verspreidend, herinnert er ons aan, dat we nog altijd niet enkel ‘ziel’ zijn. En ook de menschen-liefde, verstard in den stillen haat van den ‘maatschappelijken’ strijd, krijgt weer kans op 'n nieuwe jeugd, nu medelijden hand in hand gaat met de smart der eerst verloochende broeders. Dat alles geeft den kunstenaar 'n terrein, waarop hij noest arbeiden kan tot den avond zijns levens. De oorlog zal hem veel brengen, dat hij tot nu vergeefs en wanhopig zocht, dus, in zekeren zin ook vrede.

Wat biedt hiertegenover de met zooveel lofgezang ingeluide Eeuwige Vrede? Verstarring, bloedeloosheid, 'n week-weifelende uitbloei. Omdat ze geen waarheid is, doch leugen. Dat is de dood, negatie van 't leven. En zoolang kunst geen anatomische les is, zal ze geen scheppingen wrochten uit 'n lijk.