De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen

Getuigenissen - verhalen - betogen

2. J. Hagemeijer: Mevrouw!

J. Hagemeijer, een decoratieschilder te Hilversum die als ‘landstormplichtige’ begin oktober 1916 onder de wapenen moest komen, schreef op 27 augustus 1915 aan koningin Wilhelmina een brief waarin hij zijn gemoedsbezwaren ontvouwde. Deze brief en het antwoord dat hij daarop ontving van de particulier secretaris van de koningin werden later gepubliceerd in Evolutie. Veertiendaagsch Blad voor de Vrouw, jrg. 24, nr. 15 (= 18 oktober 1916). Opvallend is dat ds. N.J.C. Schermerhorn in de open brief aan koningin Wilhelmina die hij in augustus 1916 publiceerde in het antimilitaristische tijdschrift De Wapens Neder, hetzelfde motto van de koningin citeert als Hagemeijer. Of laatstgenoemde zijn voornemen tot dienstweigering ook heeft uitgevoerd, is niet bekend.

[p. 288]

Mevrouw!

Al nader en nader komt het moment, dat men mij zal dwingen tot het nemen van een zeer ernstig besluit. En aangezien dat besluit, wat voor mij zulke ontzettende gevolgen kan hebben - Uwe Majesteits persoonlijkheid betreffende - en er voor mij nog zoovele duistere zaken bestaan, meende ik niet beter te kunnen doen, dan Uwe Majesteit te verzoeken, opheldering te geven, licht te laten schijnen in de duisternis, waarin ik zoek naar de werkelijkheid, welke toch noodig is om het besluit wat ik nemen moet, juist te doen zijn.

Alzoo diene dan het volgende:

Ik besteed zoowat al mijn tijd aan de studie voor 't kunstschilderen, en houd mij al zeer weinig bezig met de verschillende stroomingen van de geestelijke menschheid.

Wat dat betreft, sta ik dus zoowat geheel alleen. Dat wil echter niet zeggen, dat ik maar als een wilde voortleef.

Ook ik bezit een moraal, ook ik leid mijn leven in een zekere richting, welke ik meen dat goed is en deze kan ik noemen de richting van het ‘waarachtig mensch-zijn’. Ik tracht ‘mensch’ te zijn in den werkelijken zin des woords. En wat dat zeggen wil?

Ik kan dat, naar ik meen, Uwe Majesteit het best duidelijk maken door te wijzen op die groote Christusfiguur.

Christus heeft ons in het ‘waarachtig mensch-zijn’ een voorbeeld gegeven en mijn levensdoel is zijn voetstappen zooveel dat in mijn macht is, te drukken. En nu meen ik, dat het militairisme in onverzoenlijke tegenspraak is met de liefdeleer van Christus.

‘Hebt uwe vijanden lief,’ zeide Christus, en nu is het voor mij een onmogelijkheid, mij te kunnen voorstellen dat Christus daarmede zal hebben bedoeld: schiet ze aan flarden, hak ze aan stukken, hoe meer hoe liever! Dit althans zou men een eigenaardige liefde kunnen noemen en mijn hart zegt dat het zoo niet kan zijn.

Als landstormplichtige van de jaarklasse 1910 zal ik begin October onder de wapenen moeten komen. Dan zal ik mij moeten oefenen in het hanteeren van wapenen, met het doel bij eventueel bevel, te moorden op groote schaal.

Ik ben niet naar de keuring geweest en meende daaraan goed te doen, omdat ik niet door 't toeval mij ontlast wilde zien van plicht, want afkeuring voor den militairen dienst was voor mij waarschijnlijk.

En zoo staan dus deze twee figuren voor mijn geest: Christus en Uwe Majesteit, welke van mij verlangen dat ik mijn plicht zal doen. Maar nu moet door mij een keuze worden gemaakt in beide diensten, welke men plicht noemt, maar die m.i. in flagrante tegenspraak zijn met elkander.

Nu zal ik dus moeten besluiten in dienst van den één, of in dienst van den ander. In dienst van den Christus of in dienst van Uwe Majesteit.

[p. 289]

Steeds als ik mij zelf in stilte voor deze keus plaats, dan is 't alsof alles mij toefluistert het gesproken woord, dat op mij zoo'n machtigen indruk heeft gemaakt. Dit zweeft mij nu altijd voor den geest, daarvoor behoort moed in dezen tijd van moord.

Ik heb 't oog op het woord, door Uwe Majesteit over de wereld geslingerd: ‘le Christ avant tout.’

Christus vóór alles, menschelijkheid vóór alles!

Uwe Majesteit zelf spoort mij dus aan, Christus vóór alles te kiezen. Voor mij heeft dit te beteekenen dat ik dus kort en goed den militairen dienst zal moeten weigeren in naam van Uwe Majesteit zelve, als zijnde in tegenstrijd met de leer van het waarachtig mensch-zijn, met Christus' leer.

Wat ook van mijne dienstweigering het gevolg moge zijn. Ik herhaal wat over Uwe Majesteits lippen is gekomen: ‘le Christ avant tout.’

Ook ik wil mijn tol betalen voor het recht een ‘Mensch’ te zijn, ook ik ben dus bereid den weg te kiezen van smaad, van hoon, van lijden, den weg welke Christus mij als voorbeeld heeft gegeven, als dit de voorwaarde, de tol zal zijn voor het leven van den waarachtigen mensch.

Naar ik meen, heb ik Uwe Majesteit duidelijk mijne gevoelens te kennen gegeven en heb ik gesproken met een zekere overtuiging, met een vastheid, welke blijken gaf, dat mijn besluit al genomen was.

Uwe Majesteit zal tegenspraak meenen te zien in het begin van den brief, waarin ik sprak van ‘duistere zaken’, welke voor mij nog bestaan en de beslistheid van toon, welke ik later volg.

Toch is deze tegenspraak slechts schijn, want er zijn voor mij veel duistere zaken en Uwe Majesteit zal zich kunnen voorstellen, dat ik met verlangen een duidelijk antwoord tegemoet zie.

Want wat ik in deze niet kan begrijpen is, dat Uwe Majesteit met den uitroep ‘le Christ avant tout’ mij bevel geeft mij te oefenen in menschenmoord.

Wat ik niet begrijp is, dat Uwe Majesteit met den uitroep ‘le Christ avant tout’ bevel geeft mij te pijnigen in de gevangenis, of later met den kogel, omdat ik meen juist Christus' wil te doen door mij aan menschenmoord niet over te geven.

Als de vorsten zeiden, zooals eeuwen terug: ‘weg met de Christenen, gooi ze voor de beesten, verbrand ze, pijnig ze in de kerker,’ ik zou mijn taak begrijpen en geduldig lijden.

Nu echter begrijp ik mijn taak niet geheel.

Uwe Majesteit spoort mij zelfs aan als mijn plicht te beschouwen Christus vóór alles te kiezen en als ik het trouw navolg, zegt Uwe Majesteit weer, dat ik mijn plicht verzaak en gestraft moet worden.

Daarin is tegenspraak, daarin is verwarring, daarin is duisternis, welke verlichting eischt voor een gezonden toestand.

Er moeten vergissingen in het spel zijn en deze zag ik zoo gaarne door Uwe Majesteits hulp opgelost.

[p. 290]

Zeker wetende, dat Uwe Majesteit mij in deze van dienst wil zijn, vóór dat de tijd is aangebroken waarop ik moet besluiten, noem ik mij alleen in het waarachtige menschelijke, Uwe Majesteits zeer gehoorzame dienaar en getrouwe onderdaan,

Hilversum, 27 Augustus 1915

J. Hagemeijer.

Den Heer J. Hagemeijer te Hilversum

Naar aanleiding van uw schrijven van den 27en Aug. j.l., gericht tot Hare Majesteit de Koningin, ben ik gemachtigd u enkele woorden te antwoorden.

Bij eenig nadenken moet het u duidelijk zijn, dat ‘dienstweigeren’, onder welken vorm en om welke reden ook, nooit de goedkeuring van het Hoofd van den Staat kan hebben en dat het Hoofd van den Staat voor ‘dienstweigeren’ nooit verzachtende omstandigheden kan vinden.

De door u aangehaalde woorden ‘Christ avant tout’ zijn niet door H.M. de Koningin uitgesproken of‘de wereld ingeslingerd’, zooals u zegt; maar deze woorden werden door Hare Majesteit neergeschreven op een portret, dat H.M. schonk aan de Argentijnse dame, die eene reproductie van het fraaie Christusbeeld uit de Andes aan het Vredespaleis ten geschenke gaf. Dus eene geheel particuliere handeling.

Mijns inziens is er volstrekt geen tegenstrijdigheid in deze woorden en het zich gereedmaken om zoo noodig de zijnen en huis en hof te kunnen verdedigen. Integendeel. Mij dunkt dat men van het begin af tot het einde uit de Bijbelsche geschiedenis moet leeren hoe [het] de meest heilige plicht van den man is om vrouw en kinderen, huis en haard te verdedigen, zooals zelfs elk dier is aangeboren door het hem door God gegeven instinct.

De geheele natuur is daarop gegrond. Laat mij u een werkelijk goeden raad geven, jonge man! Laat u niet afleiden door theatrale woorden en gedachten; heb vertrouwen in hen die u hebben te leiden, al kunt gij het niet begrijpen; denk u rustig en kalm in den plicht, dien niet alleen de regeering, maar de geheele natuur, uw eigen mannelijk gevoel, u oplegt, om gereed te zijn de uwen te kunnen verdedigen. En klamp u daaraan alleen vast.

Doe uw plicht en tracht Christus te dienen door in uwe naaste omgeving steeds zooveel mogelijk liefde, toewijding en zelfopoffering te betrachten; maar niet door theatrale woorden of daden. Nogmaals, luister naar mijn raad. Er is geen tegenstrijdigheid.

(w.g.) Van Geen, de Particuliere Secretaris van H.M. de Koningin.