De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen

Getuigenissen - verhalen - betogen

4. B. [= M.J. Brusse?]: Van de Brabantsche grens

Toen in begin oktober 1914 Duitse troepen eerst de forten van de verdedigingsgordel en ten slotte ook de stad Antwerpen zelf gingen beschieten, kwam er een ongekend grote stroom vluchtelingen op gang. Binnen enkele dagen hadden honderdduizenden burgers huis en haard verlaten, per trein ofte voet op weg naar het noorden, waar het veilige Nederland lag. In een aantal artikelen in de Nieuwe Rotterdamsche Courant, ondertekend met de initiaal B. (van de beroemde verslaggever M.J. Brusse?), werd bericht over de taferelen die zich toen aan de grens afspeelden.

Roosendaal, 7 October [ NRC, 8 oktober 1914]

Den ganschen dag door donderen die lange, lange treinen uit Antwerpen, met de Belgische locomotieven ervoor, maar eindeloos aan tusschen de perrons van het station Roosendaal. Dat [= Antwerpen] is een groote stad van enkele honderdduizenden inwoners, die op den droeven raad van den bevelhebber der versterkte stelling, wel gansch leeg schijnt te jachten naar het Noorden en Noordoosten, verbijsterd van angst voor het geweld der Duitsche kanonnen. Ik zou u de bevolking van zoo'n groote stad moeten beschrijven, van al wat daar woont in de koopmanspaleizen en de krotten, in villa's en de achterbuurten, in de weeshuizen, de kloosters, de hospitalen, de krankzinnigengestichten, om u een indruk te geven van dien niet te stelpen stroom vluchtelingen, die ons land nu uit de genoemde richtingen overweldigt, zoodat er geen helpen, geen ordenen aan schijnt.

Langs den overweg zie je ze aankomen uit den donkeren avond, die eindelooze reeksen van in duister gelaten coupé's van goederen- en beestenwagens, dat de machines slechts zwaarstampend vorderen met hun overal dicht samengedrongen last van vluchtelingen en al die inderhaast bijeengegaarde dingen uit de aan de beschieting overgelaten woningen.

Zoo'n groote volkstrek in verbijstering en schrik en hoe ze dan als schuw samendrommende kudden rondzoeken en vragen door het gedrang aan dit toch misschien wel uitgestrektste station van ons land, ik kan het u niet beschrijven, u geen

[p. 58]

denkbeeld geven van de oorlogs-ellende, onder de allerarmsten en de voornaamsten van een burgerij, plots weggejaagd uit hun huizen, hun zaken, hun bezittingen, hun stad en hun land. Die uit elkander gedrongen, smartelijk rondzoekende leden van een gezin, die gebrekkigen, die zieken, slap neergelegd op de steekwagens, met bedden, zakken vol bagage geladen, omzwermd van gesluierde nonnen. De krijtende zuigelingen, en ach, die zielige vluchten zwarte weesjes, die sombere monniken, en gruwzaam die vier derde klasrijtuigen vol met daar in donker opgesloten zinneloozen onder de bewaking van geestelijke broeders.

En telkens weer honderden drommen, bleek, verkommerd, en telkens hoogere stapels tasschen, zakken, bundels en doeken, in lakens geknoopt, hoopen zich op, waaromheen de eigenaars, de moeders met de zuigelingen, de oude verpleegden opgewonden hun meegesleepte bezittingen zoeken.

Van visiteeren is lang geen sprake meer, men laat hen doorgaan, natuurlijk zonder kaartjes, zooals zij uit het Antwerpsche station weggejacht zijn. Snikkende loopen ze rond of stom verwezen. Er zijn er, die in elkander zakken van emotie in de benauwd heete zalen waar de menschenlucht hangt. Kinderen, zoekend en schreiend en schuw naar hun moeders, moeders verwilderd van angst naar hun kinderen. En allemaal goede menschen zijn er hier uit de stad om hen te helpen, te troosten. Onze soldaatjes weren zich dapper, door maar eindeloos weer de vrachten op hun schouders het reeds overvulde Roosendaal in te sjouwen. Ik zag er met zuigelingen op den arm, met kinderen aan iedere hand, die ze maar zoetjes susten.

Al die wiegjes, die kinderwagens, die vrouwen op een bundel kleeren gezeten aan het station om haar zuigelingen aan de borst te laven. En de vrouwen in rouw over haar gesneuvelde mannen, haar gevallen zonen in deze wreede verwarring. Tot ze eindelijk maar moedeloos neerstrijken op hun have, nu 't dringen naar de treinen toch niet meer helpt, nu uit alle Brabantsche steden bericht komt ‘met vluchtelingen overvuld’. Het spoorwegpersoneel doet wonderen van organiseerend talent, doch zoo'n aanhoudende nog wassende stroom is niet in zijn natuurlijke beddingen te houden. En dat onder die angst van haast redeloos geworden menschen.

Maar Nederland als toevluchtsoord voor verdrevenen, houdt ook hier zijn ouden roep in eere. Wat een opofferingen, wat een goedhartige teederheid. Daar moest ge ze zien gaan, die mannen bemoedigend sprekend, om de vermoeiden toch nog aan een zitplaats te helpen tot in alle lokalen van den stationsdienst, om de dorstigen, door het gedrang heen, water te brengen en elkeen zijn zoekgeraakte bezittingen zooveel mogelijk uit den chaos terug te geven. Mondaine menschen zitten met hun in grauwe zakken genaaide bagage, naast arme sjofelaars, blootshoofds, op bloote voeten, voor zich uit de kinderen, met doeken om het lijf gebonden en op den rug een lorrig bundeltje aan een stok.

Lammen zie je verdragen, blinden geleiden, doofstommen maken angstig hun schrille geluiden, en de deftige heeren, geridderd, en de dames met bontpelsen over haar armen, de gezichten rood geschreid.

[p. 59]

Maar niet alleen met de spoor, maar ook over de landwegen, te voet doemen drommen op, die in de treinen geen plaatsen meer konden krijgen, en eindelooze stoeten van duizenden en duizenden op allerhande wonderlijke gerijen. Een kar, volgeladen met enkel hier en daar samengeraapte kinderen, een wagen vol kloosterzusters, door den pastoor van den bok zelf gereden. Dat overtreft de felste verbeelding, zooals zij maar voorttrekken, opgejaagd en uitgeput langs dien weg van Esschen over Nispen hierheen.

Om vier uur vanmiddag reeds gingen leden van het onvolprezen steuncomité huis aan huis rond om nog plaats voor duizenden te vragen, doch nu liggen dan ook alle gebouwen tot op de zolders vol; de Katholieke Kring en de fabrieksruimten, de loodsen, de beide kerken tot eindelijk het station zelf als nachtasyl zal zijn ingericht. Want zeker verdubbeld is nu de bevolking en de levensmiddelen worden er reeds schaars.

En weer tusschen de samenstuwende vluchtelingen door, die heldhaftigheid van een troep Belgische jongens, over ons land aangekomen om ijlings nog Antwerpen te bereiken en het bezettingsleger te gaan versterken in de stad, waar morgen het bombardement begint.

De geheelen nacht zullen de treinen met vluchtelingen uit Antwerpen over Esschen naar Rotterdam blijven rijden. Naar ik verneem zal de militaire overheid morgen vijfduizend brooden en verdere voedingsmiddelen, benevens dekens, naar Roosendaal sturen voor de Antwerpsche vluchtelingen. Vanaf hedenmiddag half-vier tot hedenavond half-negen hadden de treinen hier reeds 15.000 vluchtelingen aangevoerd en sedert zijn er voortdurend treinen blijven aanrijden.

Roosendaal, 9 October [NRC, 10 oktober 1914]

[...] Dan kroop langs de kim weer die roode gloed aan, maar veel minder fel dan gisteravond. De deskundige zegt dat wij het schieten hooren van bewesten de Schelde, waar de Belgen staan met hun lichte geschut. Een huivering bevangt ons. 't Wordt een fijnkoude nacht, en we durven niet doordenken aan die duizenden en duizenden, die zieken, de heel oude menschjes, de kleine kinderen, de zuigelingen ongeteld, die nu niet verder zijn kunnen komen op den langen weg over onze grens naar Bergen-op-Zoom en maar moedeloos neergevallen zijn langs de bermen, in de greppels, in de bosschen.

Tienduizenden afgetobde vluchtelingen onder dien sterrenhemel in de kou, in de nevel, in 't donker van 't vreemde land, zonder dekking, zonder voedsel, zonder drinken, zonder te weten waar morgen heen, met niets dan zwarte zorgen in de toekomst. [...]

Als rood verschietende sterren zien wij het lichten over de stad, als er van doel wordt veranderd. Maar onze technische gids merkt op dat de granaatkartetsen zich openen in de richting van West naar Oost, en dat zij door de Belgen op de Duit-

[p. 60]

schers worden geworpen, waar de projectiel[en] hun scherven en schroot losketsen op de troepen. De vlammen die wij dan zien zijn nu de tijdbuizen. Overdag zijn de kanonnen gesteld, zijn elevatie en derivatie gegeven, en in dezelfde richting schieten zij 's avonds door op hun doelen. Het veldgeschut is daar dan gemiddeld een vier kilometer van verwijderd.

Zoo blijft het schouwspel nu en dan oplaaien van verren brand, en het lichten dier vurige ballen tegen de nachtlucht. Dan telkens weer duisternis, waar onze verbeelding niet in door durft dringen. En als wij beklemd en zwijgend door de donkere boschlanen naar de auto terugkeeren, is 't of er telkens weerlicht opflitst, dat de stammen der boomen ros beschijnt. Maar meer en meer verstomt de verre donder van het geschut.

Maar wat toen de felle gloed van de autolantaarns voor ons oplichtten langs heel dien weg over Hoogerheide en Wouw naar Roosendaal terug: Dat was wreeder, van bitterste ellende, dan de meest dramatische verbeelding zich voor kan stellen. Ik meende reeds, dat ik in de quarantaine-stallen van Esschen en dag en nacht door aan het Roosendaalsche station de gruwelijke gevolgen van den modernen oorlog doorvoeld had, maar dat alles was immers niets vergeleken bij dezen hemeltergenden jammer. Uren en uren maar voort. Van dat 't avond geweest was, en nacht en dag tot nu weer dezen avond, waren ze aan komen sjouwen te voet en op karren, van de grootste verhuiswagens af tot moeizaam door zwakke moeders voortgeduwde kinderstoelen op wieltjes, in een stoet waar de koppen der paarden de volgende voertuigen raakten en de ezelwagens, de hondekarren en het gedreven vee en stoeten rossen, aan de hand gevoerd en de kinderwagens, kruiwagens, handkarren met almaar huisraad en de stumpers er op, de zieken, de blinden, de lammen, de zuigelingen, de verschrompelde moedertjes, de kindsche besjes naar en afgesjouwd voort, met die tienduizenden gezinnen en troepen te voet, langs heel den weg van zeven uren stijf gaans bepakt en bezakt naar de stad, waar ge u in de volte niet meer kunt bewegen. Heel Belgenland scheen daar nu uit te stroomen, verwezen en afgetobd, zonder te weten waarheen en hoe lang nog.

Honderdduizenden vluchtelingen, ik overdrijf niet. En nergens een onderdak voor den nacht, geen brok eten. Geen slok drinken, niemand, niemand om hen te helpen. Tot ze eindelijk moedeloos hun voertuigen maar aan den kant gezet hadden en de bevoorrechten een tent uit een laken gespannen, waar soms een kaarsje doorlichtte en 't ellendige geschrei van kinderen klonk, anderen inderhaast een hut vormden van wat stroo, wat plaggen en jonge boomstammen, sommigen zich neergelegd hadden in de donkere karren, waaruit de losse paarden vluchtten voor onze lantaarns, doch de meesten vuren aanstaken bij honderden tot ver in de bosschen om zich aan te verwarmen in de kille dauw.

Zoo'n eenzame vrouw van allerlei stand, met haar kinderen, haar zieke kinderen; soms uitgeput neergevallen in de bermen, ja, zoomaar op den harden grond, om radeloos den nacht door te brengen zonder eenige dekking. En het klagelijke geblaat van het hongerige vee, een kamp met vijfhonderd stuks.

[p. 61]

Maar laat er toch hulpcolonnes worden gevormd om in dezen wanhopigen nood onverwijld organiseerend en helpend op te treden, want wie dit heeft gezien, durft immers zijn hoofd niet te slapen te leggen, omdat hij aldoor 't schreien van de verkommerde kinderen in zijn ooren blijft nahooren. Honderdduizenden daar aan de grenzen liggen wanhopig neer tot ze worden voortgeholpen uit dezen rampspoed van oorlogsgruwel.