De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen

Getuigenissen - verhalen - betogen

[p. 7]

Inleiding en verantwoording

Toen Arthur Knaap zich had aangemeld voor het Vreemdelingenlegioen, kwam hij in de jaren 1915-1916 letterlijk midden in de loopgravenoorlog terecht. In een van de brieven die hij naar huis stuurde, beschrijft hij een stormaanval.

Als een blok laat ik me in de loopgraaf vallen. Wij hebben de opdracht de loopgraaf ‘schoon te maken’, dat is te zeggen de verdedigers onschadelijk te maken, zoodat ze vooral niet in den rug van de eerste golf kunnen schieten. Het eerste wat ik zie, is een lijk, half bedolven onder verscheurde zakken met aarde. Dan begin ik de loopgraaf links te volgen, met koortsachtige haast, om den verdedigers de gelegenheid niet te laten, zich te hernemen. Nauwelijks heb ik eenige meters afgelegd, als ik, een hoek omdraaiende, tegen een levenden Duitscher stoot, gewapend, evenals ik.
Goede hemel, wat was hij jong, achttien jaar misschien, en zijn groote blauwe oogen waren zoo schichtig. Het scheen mij toe dat mijn armen lam geslagen werden, bij de gedachte zoo'n jong mensch te dooden. Ik zag dat hij zijn mond opende om iets te zeggen, of om te vloeken misschien. Dit alles duurde echter minder dan een seconde, want voordat ik het wist, stak mijn bajonet reeds in zijn buik, en had ik eenige moeite het wapen terug te trekken. Mijn eerste stoot. Nooit zal ik den blik vergeten dien hij op mij vestigde, en die mij een koude rilling in den rug joeg; een blik zoo vol pijn en verdriet, en zoo vol verwijt. Hij zeide niets, zijn mond bleef open, hij bloedde niet eens, en keek me immer aan. Toen kwam er een licht waas over zijn mooie oogen, en hij zakte langzaam in elkander, zijn geweer kletterde op den grond.

Het blijft aangrijpend en fascinerend hoe een hoofdstuk uit de geschiedenis plotseling heel dichtbij, soms zelfs angstig dichtbij kan komen, als je luistert naar mensen

[p. 8]

die zo'n periode zelf hebben meegemaakt. Wie bij een breed publiek - waarbij zeker ook gedacht moet worden aan scholieren en studenten - het nog steeds veel voorkomende misverstand wil wegnemen dat de Eerste Wereldoorlog indertijd grotendeels aan Nederland is voorbijgegaan ‘omdat ons land toen neutraal was’, kan dat het beste doen door de tijdgenoten zelf aan het woord te laten. Die overtuiging ligt ten grondslag aan de samenstelling van deze bloemlezing, die beschouwd kan worden als een vervolg op Het monster van de oorlog. Nederlandse liedjes en gedichten over de Eerste Wereldoorlog, in 2004 verschenen bij Nijgh & Van Ditmar te Amsterdam.

De vorm van geschiedbeoefening waarbij vooral gezocht wordt naar verhalen van ooggetuigen, is uiteraard al heel oud, maar beleeft op het ogenblik ook in Nederland een opbloei: vooral met het doel abstracte kennis om te zetten in een meer concrete ervaring en op die manier ook het ontstaan van historisch besef te bevorderen. Op reis gaan in de tijd is op zichzelf vaak al heel boeiend en meeslepend. Er is immers zo veel te zien, zo veel mee te maken, na te voelen, te herdenken ook. Wie teruggaat in de tijd, leert bovendien allerlei situaties in het heden beter begrijpen en interpreteren. Tegelijkertijd wordt men er zich dan sterker van bewust ook zelf in de tijd te staan en in allerlei aangelegenheden positie te moeten kiezen, omdat er bij nader inzien maar heel weinig ‘natuurlijk’ en ‘vanzelfsprekend’ is. Juist zo'n zoekende en relativerende houding voorkomt dogmatisme en fanatisme, waaruit - ook blijkens de Eerste Wereldoorlog - zelden of nooit iets goeds voorkomt.

Bij het kiezen van markante fragmenten uit de meer dan 350 directe of indirecte getuigenissen die wij tijdens ons onderzoek hebben verzameld, heeft niet de esthetische, maar de documentaire waarde van de teksten vooropgestaan. In een vijftiental rubrieken hebben wij geprobeerd recht te doen aan allerlei facetten van de beleving van de Eerste Wereldoorlog. In die inhoudelijk samenhangende afdelingen kan men bijvoorbeeld verslagen en verhalen aantreffen die handelen over de frontervaringen van soldaten, verslaggevers en hulpverleners, over de ondergang van getorpedeerde passagiers- en vissersschepen, over de angst voor overvliegende zeppelins. Ook blijkt er vaak geschreven te zijn over het getob van de overheid en het aanhoudende gemopper van de burgerij, over de pogingen van cabaretiers om de verveling in de kazernes en de forten te verdrijven, over de opvang van honderdduizenden vluchtelingen, over het optreden van hamsteraars, smokkelaars en andere oweeërs, over de gevolgen van de tekorten aan voedsel en brandstof en over het oprukken van de Spaanse griep. Ook de uitingen van woede en verontwaardiging over een oorlog die zo verschrikkelijk veel slachtoffers heeft gemaakt en zulke enorme verwoestingen heeft aangericht, moeten hier zeker worden genoemd, naast bijvoorbeeld de getuigenissen van aanhangers van de vredesbeweging of van een consequent antimilitarisme, naast de aanvallen op het nationalisme, de discussies over het optreden van het Duitse leger in België en het rumoer rond de vlucht naar Nederland van keizer Wilhelm II.

Bij het selecteren van de teksten hebben wij er ook naar gestreefd heel verschil-

[p. 9]

lende standpunten en benaderingen tot uitdrukking te laten komen, zodat een eenzijdige en al te gemakkelijke beeldvorming wordt voorkomen. Omdat zowel het wát als het hóe heel informatief is bij het teruggaan in de tijd, hebben wij bovendien gekozen voor veel variatie in tekst- en stijlsoorten. Naast egodocumenten zoals brieven, dagboeken, memoires en reisverslagen hebben wij ook dikwijls betogende opstellen en columns opgenomen. En bij de literaire teksten hebben wij bijvoorbeeld met opzet een modernistisch prozastuk naast een ouderwets-naturalistische beschrijving geplaatst en christelijk gekleurd streekproza naast een strak en sober geschreven eigentijds verhaal. De uiteenlopende, soms wonderlijke manieren van spellen hebben wij overal ongewijzigd gelaten, omdat die naar onze mening evenals het taalgebruik en de gekozen toonzetting ook typerend zijn voor een bepaalde periode. Kennelijke fouten zijn stilzwijgend verbeterd, ingrepen in de tekst staan tussen vierkante haken.

Onze bloemlezing, waarin alleen personen aan het woord komen die de jaren 1914-1918 zélf bewust hebben meegemaakt, is zo opgezet dat iedere lezer al bladerend in een eigen volgorde zijn eigen keuzes kan maken. Zowel een beknopt historisch overzicht voorin het boek als aantekeningen bij de teksten zelf maken het steeds mogelijk de beschreven zaken in een groter verband te plaatsen. Een beknopt gehouden literatuurlijst zet aan tot verder lezen.

Wie bepaalde teksten mist of naar meer voorbeelden zoekt dan wij in ons boek konden opnemen, verwijzen wij naar de op auteursnamen geordende lijst van titels en vindplaatsen die wij op internet hebben geplaatst; zie www.wereldoorlog1418.nl/vindplaatsen-nederlandseogen/index.html. Ook veel andersoortige informatie is op deze website te vinden.

Rob Kammelar

Jacques Sicking

Menno Wielinga