Parade der mannenbroeders

[p. 190]

1932

‘Janse van Biggekerke’, Ds. Buskes en Prof. Anema slaan alarm: fascisme is een groot gevaar!

Als Christen en als Fascist...

Het zijn twee merkwaardige ingezonden stukken, die de lezers van het gereformeerd weekblad Woord en Geest vrijdagavond 18 november 1932 in hun blad vinden.

Als Christen en als Fascist zie ik zelf de zaak zoo: als Christenen belijden we een Eenheid in Christus over alle landsgrenzen heen. Wij zien in Hem onzen Koning. Dit internationale van het Christendom was echter nimmer in strijd met het nationalisme van eenig land, getuige onze landsgeschiedenis, de Hervorming, enz. Maar het internationalisme en grof materialisme, zooals die in diverse partijen en vakvereenigingen tot uiting komen, brengen mede, dat de nationale gevoelens worden doodgedrukt, dat de leuze ‘God met Nêêrland en Oranje is het schoon drievoudig snoer’ (één der leuzen hier te lande van het Fascisme, welks wereldbeschouwing volgens Ds. Buskes het meest zuivere heidendom is) eenvoudig naar de geschiedenis wordt verwezen.

Aldus schrijft de heer W. Vink Jr. te Bilthoven, die aan z'n naam toevoegt: ‘Lid van den Nederlandschen Fascistenbond’.

Hij is het volstrekt oneens met de enkele weken eerder gepubliceerde mening van Ds. J.J. Buskes, redacteur van het blad, die het fascisme een ‘Christus-vijandige religie’ heeft genoemd.

Het tweede ingezonden stuk, waarin Buskes' veroordeling van het fascisme wordt gelaakt, is van een medewerker aan het blad, Ir. C.G. Meeder Jr. te Ootmarsum. Hij vindt dat de predikant dictatuur en fascisme heeft verward, en meent:

Het Fascisme in ons land ontwikkelt zich steeds meer in de richting van de corporatieve staatsidee, die zeer goed - heel wat beter bijv. dan de huidige liberale staat - in overeenstemming te brengen is met de anti-revolutionnaire beginselen, zij het dan ook niet in overeenstemming met de opvattingen der a.r.-partijleiding, welke laatste zich steeds meer in liberale richting beweegt, naar het schijnt.

Ir. Meeder wijst op het effect van de fascistenbestrijding in Duitsland:

De anti-fascistische beweging heeft één uitgesproken uitwerking gehad: versterking van het communisme.

Maandenlang woedt de discussie in Woord en Geest voort. Ds. Buskes waarschuwt tegen het geroep om een sterke man in Nederland. Maar niet alle lezers van zijn artikelen denken er zo over.

Het blad wordt vooral door onafhankelijk denkende gereformeerde intellec-

[p. 191]

tuelen gelezen, vooral in de kring van de Gereformeerde Kerken in Hersteld Verband, die ontstonden na de afzetting van Dr. J.G. Geelkerken als predikant in 1926.

De reclameslagzin van het blad is:

Calvinisten, die geen menschen vreezen,
Durven ‘Woord en Geest’ te lezen.

Maar over niet alle vraagstukken denken de lezers van het blad gelijk, ook niet over het fascisme. Ds. Buskes constateert:

Er wordt in den kring van Woord en Geest verschillend over deze dingen gedacht.

Toch komt de bezinning over het verschijnsel fascisme vooral najaar 1932 op gang. Al acht jaar regeert in Italië de fascistische dictator Mussolini. Velen van hen die aanvankelijk lachten om deze nationalistische braller en die hem een verwerpelijke revolutionair achten, zijn thans geïmponeerd door de orde, die hij wist te scheppen in Italië. ‘De treinen lopen er thans op tijd,’ zo vertellen toeristen.

In Duitsland kromt Adolf Hitler zich voor zijn sprong naar de macht. Overal in het wegens gebrek aan democraten zieke Europa ontstaan fascistische bewegingen, die gemeen hebben:

1. een extreme vaderlandsliefde;

2. een hang naar autoritair bestuur.

Ook in Nederland schieten ze uit de grond, uitbundig zwaaiend met nationale vlaggen en Oranje-boven roepend. Hoe moeten Nederlandse calvinisten daar tegenover staan?

In Woord en Geest begint 8 juli een objectiviteit pretenderende serie artikelen van P. van Rijn over het nationaal-socialisme. In de eerste aflevering verklaart Van Rijn:

Wij mogen niet meedoen aan het streven om alles wat met Hitler of het nationaal-socialisme verband heeft van te voren reeds af te maken of bespottelijk voor te stellen.

Laatdunkend laat hij zich uit over voorstellingen die van Hitler worden gegeven in de socialistische en communistische pers.

Hitler, de Roomsche Hitler, zou straks de aanstichter worden van de meest verwoede Jodenpogroms en zijn doel zou alleen zijn den chaos in Duitschland te ontketenen. Wie 't nationaal-socialisme zóó ziet, zoo wellicht wil zien, zal zich van de blaam van kortzichtigheid niet kunnen zuiveren.

Op 15 juli schildert hij de figuur van Adolf Hitler op sympathieke wijze met gegevens uit Mein Kampf en een artikel van Dr. Joseph Goebbels in der Ausland deutsche Beobachter van juni 1932. Van Rijn geeft toe dat Goebbels geen objectief toeschouwer is.

Maar tegenover al hetgeen de binnen- en buitenlandsche pers ons wil doen gelooven, doet het weldadig aan, over dezen merkwaardigen man eens andere woorden te kunnen beluisteren.

Op 22 juli poogt de schrijver begrip te wekken voor Hitlers houding ten aanzien van de Joden, waarbij hij erop wijst dat het Oosters-georiënteerde Joden-

[p. 192]

dom in gehalte veelal trappen lager staat dan het type Jood in Nederland en dat Joden de grootste ijveraars zijn geweest voor communisme en sociaal-democratie.

Ook in Nederland hebben de Joodsche marxisten door middel van pers en parlement niet nagelaten het gezonde nationaliteitsbesef bij de massa te verzwakken en hebben zij die massa opgevoed in den klassenstrijd.

Hij kan begrijpen dat Hitler in verzet is gekomen tegen de invloed van de Joodse cultuur.

Een Jood blijft altijd Jood en wordt nimmer Duitscher.

Het Nederlandse vrijheidsgevoel komt spontaan in verzet wanneer zelfs maar gedoeld wordt op beperking van de politieke invloed van Joden, zo constateert Van Rijn.

Wij zijn gewoon onze Joodsche landgenooten als volkomen gelijkberechtigde medeburgers te beschouwen, en verkeeren daardoor dan wel in gevaar, ons niet voldoende rekenschap te geven van den machtigen invloed, die van de cultuur van het Jodendom ook op onze geciviliseerde Hollandsche samenleving is uitgegaan.

Op 12 augustus betwist Van Rijn, dat Hitler in dienst van ‘Rome’ zou zijn of dat hij een actie tegen de kerk zou voeren. Hij citeert daarbij een uitlating van Pastor Hans Wegener van de Evang. Geref. Gemeente te München, die over Hitler verklaarde:

In zijn optreden is hij een Christen.

Het artikel eindigt:

De strijd van het nationaal-socialisme gaat niet tegen de Kerk, maar tegen het communisme, den werkelijken vijand van alle religie.

In ons land wemelt het inmiddels van fascistische groeperingen. Even voor Van Rijn zijn serie artikelen in Woord en Geest begint, weet op 30 juni het Algemeen Handelsblad te berichten, dat Ir. A.A. Mussert, hoofdingenieur van de provinciale waterstaat te Utrecht en bekend om zijn actie voor de Amsterdam-Rijn-verbinding en zijn strijd tegen het Nederlands-Belgisch Verdrag, de Nationaal-Socialistische Beweging heeft opgericht.

Een vergelijking met het fascisme in Italië en de Hitlerbeweging in Duitschland gaat niet op, daar de eerste een geheel Italiaansch karakter draagt en de laatste o.a. gekenmerkt wordt door haar anti-semitisme, dat aan de NSB in Nederland vreemd is.

In september somt Mussert in een Handelsblad-interview op, welke fascistische groepjes ons land behalve z'n eigen NSB telt: de Nationaal Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij, de Nationale Unie (Prof. Blok), het Verbond van Nationalisten (Nederlandsche Fascistenorganisatie, goedgekeurd bij K.B. van 6 Aug. '32 - gebruikt Oranje-enveloppes!), De Fascisten-bond (De Bezem, Haighton), De Algemeen Nederlandsche Fascistenbond. Verder komen daar nog bij Het Verbond voor Nationaal Herstel (Snijders, Westerman), Het Nationaal Verbond ‘Plicht, Orde, Recht’ en de Oranje-Fascisten.

Keus genoeg.

Op 24 oktober vergadert in Utrecht de Nationale Unie in het Gebouw voor

[p. 193]

K. en W. Het verslag van het Utrechtsch Dagblad meldt o.a. een optreden van Prof. Dr. C. Gerretson. Deze ontkent dat de N.U. een Nederlandse afdeling zou zijn van het nationaal-socialisme of fascisme. Het is een autogene, nationale beweging.

Spr. kan het practisch verschil het beste duidelijk maken met een kantteekening op de rede, die een spr. bevriend man, met wien hij in de Belgische kwestie samen het nationaal belang heeft voorgestaan en met wien hij nog veel hoopt samen te werken (spr. bedoelt blijkbaar Ir. Mussert) dezer dagen te Rotterdam heeft gehouden. In die rede is spr. getroffen door twee uitspraken: 1e. Ik wil een gezond nationaal voelend volk. 2e. Ik wil in Nederland de fascistische beginselen invoeren. Spr. ziet tusschen beide stellingen een tegenspraak. Wat betreft de eerste stelling gaat de N.U. volkomen accoord ... De import, kant en klaar, van een buitenlandsch politiek systeem schijnt spr. met den eerbied voor het nationaal karakter zonderling in strijd ... Niet Heil Hitler is onze leus, niet Heil Mussolini, maar, als belijdenis van de beginselen, die ons volk en staat hebben grootgemaakt: Oranje boven ... Tenslotte werd het Wilhelmus gezongen, terwijl daarna de fascisten het fascistenlied aanhieven...

Het Landstormblad vreest 11 november:

... dat het zal uitloopen op een ondersteuning van de fascistische beweging. Uiting van nationalisme is ook het Nationaal Jongeren Verbond (Orgaan: Slaat op de Trom, gedrukt op oranje-papier), dat tijdens Gerretsons rede in Utrecht een vergadering heeft in Leeuwarden, waarbij klappen vallen.

Op 29 oktober schrijft Spiegel-medewerker J.C. de Koning over de toestanden in Duitsland:

Men zegt dat dezelfde geest, die vóór 1914 zooveel rampen over Duitschland bracht, nu opnieuw de gemoederen vervult.

J.S. Hoek vertelt in Op den Uitkijk van oktober:

Enkele weken geleden had ik een onderhoud met een bekenden Lutherschen predikant uit Zuid-Duitschland, een overtuigd nationaal-socialist. Onmiddellijk begon hij een lofrede te zingen op Hitler. ‘Hij is de man, die ons bewaart voor het bolsjewisme. Hitler is in 't geheel niet tegen de Christelijke religie. Dat blijkt wel daaruit dat hij van al zijn S.S.-en S.A.-lieden eischt, dat zij lid van een kerk zijn...’ In gloedvolle woorden schilderde dominee zijn liefde voor den ‘Führer’. Zijn kleine meid van zes was nog enthousiaster dan hijzelf en haar grootmoeder zag in Adolf Hitler zelfs den van God gezonden redder van het Duitsche volk!

Maar J.S. Hoek ziet scherper.

Vergeten wordt dat Adolf Hitler een ‘fanaticus’ is, die thans den tijd gekomen acht om ‘een wereldgeschiedenis te schrijven, waarin het rassenvraagstuk allesoverheerschend zal zijn’ (Mein Kampf, blz. 469). Duitschland's hart, de Kerk, is aangetast. Zij zoekt haar heil bij Hitler, inplaats van het geloof dat ‘bergen kan verzetten’ en ... graaft daarmede haar eigen graf.

Het is het hoofd van de christelijke school in Biggekerke, A. Janse, die in oktober 1932 de eerste belangrijke poging onderneemt om de Nederlandse

[p. 194]

De kijk van de socialistische Notenkraker op Hitlers S.A.-mannen, 22 okt. 1932.

calvinisten wakker te schudden voor het dreigend gevaar. ‘Janse van Biggekerke’ is reeds een begrip op het calvinistisch erf. Hij is een auto-didact, wiens woord minstens zo veel gezag geniet als de door ‘onze mensen’ als geestelijke leiders erkende VU-hoogleraren.

Zijn boekje heet:

Nationaal-socialistische fascisten-politiek, gezien in den levensgang van

[p. 195]

Mussolini en in de propaganda zijner geestverwanten in Nederland.

Spoedig is het uitverkocht. Een half jaar later verschijnt er reeds een tweede, uitgebreidere druk.

Hij prijst de toespraken over ‘Nationalisme’, die J. Schouten en H. Bijleveld dit voorjaar hebben gehouden op de Groninger Bondsdag van Gereformeerde Jongelingen en laakt het ‘oppervlakkig geschrijf’ over het fascisme door Ir. C.G. Meeder in het orgaan van SSR van 1 juni 1929.

Het boekje van Janse van Biggekerke wordt aanbevolen door Ds. J.J. Buskes in een serie artikelen ‘De roep om een sterken man’, waarmee de predikant in oktober de strijd tegen het fascisme begint. Een ‘sterke-man-begeren’ van de Amsterdamse Ds. Van Hoogenhuyze is de aanleiding. En Ds. Buskes roept:

De weg van Ds. Van Hoogenhuyze loopt uit op een christelijk fascisme, een christelijke dictatuur; een sterke man met God voor oogen. Maar dit christelijk fascisme is voor het Protestantisme een grooter gevaar dan het goddelooze bolsjewisme.

Verscheidene protestbrieven bereiken Ds. Buskes. Discussiërend vervolgt hij z'n serie. Op 11 november 1932 schrijft hij:

Voor de kerk is het bolsjewisme minder gevaarlijk dan het fascisme, daar het zich heel eerlijk als het zuiverste atheïsme aan ons presenteert, terwijl het fascisme in Italië, Duitschland en ook in ons land tot de menschen komt als een engel des lichts: in christelijk gewaad!

En in het slotartikel op 10 maart 1933 stelt hij:

De Godverloochening en menschvergoding dier nieuwe denkbeelden te ontmaskeren, ziedaar onze taak in dezen tijd, meer dan ooit.

In dit artikel verwijst hij ook naar de rede, die Prof. Mr. A. Anema 13 februari 1933 uitsprak op een propaganda-vergadering voor de VU in de Keizers-grachtkerk te Amsterdam. Scherp ontleedt Anema fascisme en nationaal-socialisme.

Godloochening en menschverheerlijking - dat is het innerlijkste wezen van wat thans als eenig heilmiddel aan de naar uitkomst uit den chaos smachtende menschheid wordt gepredikt. De grondlijnen van dit nieuwe leergebouw en die nieuwe practijk op elk gebied van de geestelijke wetenschappen voor onze studeerende jeugd toe te lichten en de dwaling tot in haar verste schuilhoeken en in al haar schoon schijnende leuzen te ontmaskeren, dat is thans de dure roeping en de meer dan ooit onmisbare taak onzer Universiteit.

Jan Zwart en het nieuwe NCRV-orgel

Woedend is Jan Zwart. Hoe halen ze het in hun hoofd! Hoe kunnen ze hem dat aandoen bij de NCRV!

Opgewonden loopt hij door zijn woning in Zaandam. Hij grijpt een pen en even later glijdt er een brief in de bus op weg naar Hilversum, waarin Nederlands populairste organist zijn contract opzegt voor het wekelijks concert op maandagmiddag.

In huize Zwart hangt een gedrukte stemming. Al drie jaar speelt vader iedere

[p. 196]

maandagmiddag voor de radio. Anderhalf uur lang. Het geld kan het grote gezin eigenlijk ook niet missen. Maar het lijkt onherroepelijk. Het staat al in de kranten.

Niet genegen zijn wekelijksche serie van bijna 200 concerten op het kerkorgel der Hersteld Evangelisch Luthersche Gemeente te Amsterdam te laten overgaan in ‘concerten die met grootere tusschenruimte moeten plaats hebben’ op het Unit-orgel, dat onlangs door de NCRV voor haar studio van ‘Klank en Beeld’ overgenomen is, heeft de heer Jan Zwart zijn verbintenis met de NCRV per 1 October opgezegd en zal mitsdien de laatste orgelbespeling door hem gegeven worden op Maandag, 26 September a.s.

‘Ben je niet een beetje te cru opgetreden?’, vragen sommigen. Maar Jan Zwart schudt z'n hoofd. Z'n artistiek geweten kan het niet verantwoorden.

Je kunt Mengelberg toch ook niet voor een jazzband zetten en mij op zoo'n xantippe van een instrument laten spelen.

Diep verbolgen is hij, dat de NCRV een concertorgel, in feite een ordinair bioscooporgel, heeft gekocht van de tentoonstelling ‘Klank en Beeld’ in het Amsterdamse RAI-gebouw. Hij wil het orgel niet eens zien. Hij denkt er niet over om zijn geliefde Strümphler-orgel in de Hersteld Evangelisch Luthersche kerk aan de Amsterdamse Kloveniersburgwal, waarop hij al 34 jaar speelt, in de steek te laten. Dit tussen 1793 en 1796 gebouwde orgel is zijn orgel. Heeft hij er niet op eigen kosten een ‘Fern- of Zwelwerk’ op laten aanbrengen om ook werken uit de Franse orgelschool te kunnen spelen?

Een gedeprimeerde stemming hangt opnieuw in huize Zwart, wanneer de organist die bewuste maandag zijn laatste radioconcert geeft.

Nog dezelfde avond kondigt NCRV-voorzitter Mr. Van der Deure aan dat thans de ‘orgelmeester’ Marcus E. Bouwmeester het nieuwe NCRV-orgel zal bespelen, dat opgesteld is in de suitekamers van de NCRV-studio-villa. Vele orgelminnaars luisteren geschokt. Weer spreekt Mr. Van der Deure. Of de luisteraars nog enkele weken willen wachten met hun opmerkingen, want er moet nog heel wat verbeterd worden aan de behuizing van het instrument. Maar de luisteraars hebben geen geduld. Het stroomt protestbrieven.

Een van de hoofdbestuursleden van de NCRV, Ds. K. Schilder te Rotterdam-Delfshaven, leest in de Duitse plaats Erlangen, waar hij zich voorbereidt op z'n promotie, in het muziektijdschrift ‘De Harp’, dat Jan Zwart zijn contract bij de NCRV heeft opgezegd en waarom. Meteen zet de predikant, die tot de oprichters van de NCRV behoorde, zich achter de schrijfmachine om een vlammend protest tot z'n medebestuursleden te richten. We mogen Jan Zwart niet verliezen voor ons christelijk volksdeel, schrijft hij. De man wiens concerten tot ver over de grenzen gewaardeerd worden, mag voor onze microfoon niet verdwijnen. Verkoop het Unit-orgel zo gauw mogelijk aan Luxor of een ander theater, maar behoud Jan Zwart voor ons christelijk volksdeel. Zijn concerten zijn bijkans het enige aan culturele waarde, dat wij ons volk kunnen bieden.

Vrijdagmiddag belt bij huize Zwart een telegrambesteller aan. Het telegram komt van de NCRV.

Wenschen onderhoud met u.

[p. 197]

NCRV-omroepgids 26 september 1922. Het laatste concert.

NCRV-omroepgids 1 oktober 1922. Jan Zwart speelt weer.

Zaterdagmorgen verzoekt de naar Zaandam gereisde omroepleider P.C. Tolk aan Jan Zwart om toch vooral voor de NCRV te blijven spelen. Maandag al moet zijn middagconcert gewoon doorgaan. En of hij maandelijks ook een avondconcert wil geven.

Er heerst die zondag vreugde in huize Zwart. De jongste zoon Willem Hendrik laat vader het psalmversje lezen, dat hij moet leren voor de zondagsschool. Meteen weet Jan Zwart wat hij de volgende middag het eerst zal spelen. Een feestelijk koraal jubelt 's maandags in de Nederlandse huiskamers:

'k Zal gedenken, hoe voor dezen
Ons de Heer heeft gunst bewezen...

En verder...

... worden bij promoties aan de Vrije Universiteit de volgende stellingen vernomen:

Om principiële en praktische redenen behooren de Bonden voor vrije Gereformeerde jeugdvorming staatssubsidie niet te aanvaarden.
(J. Schelhaas)

Alle probleemstellingen der nieuwere Duitsche theologie hangen ten nauwste samen met het loslaten van het volstrekte gezag der Heilige Schrift.
(G.C. Berkouwer)