Ruud Lubbers. Manager in de politiek

[p. 273]

Wilfried Martens
Lubbers in Europa

Vooral tijdens zijn tweede periode als premier lijkt Lubbers zich meer in zijn element te voelen tussen zijn collega-regeringsleiders dan tussen zijn eigen ministers. Op de bijeenkomsten van de Europese Raad van regeringsleiders speelt hij niet de bescheiden rol die van een minister-president van een klein land wordt verwacht.
Hij werkte actief mee aan het bereiken van een akkoord over de landbouwprijzen en over de bescherming van het sociale Europa na 1992. Hij is als een van de weinige regeringsleiders “on speaking terms” met de Britse premier Margaret Thatcher. Zijn Belgische collega Martens heeft hem vanaf 1980 meegemaakt op de Europese Raden, de congressen van de Europese christen-democraten en tal van andere internationale bijeenkomsten. Wilfried Martens (1936), een boerenzoon uit Sleidinge in de buurt van Gent, studeerde rechten en wijsbegeerte aan de Katholieke Universiteit van Leuven. In 1972 werd hij voorzitter van de Christelijke Volkspartij (CVP), de Vlaamse christen-democraten. In 1979 werd hij voor de eerste keer minister-president.
In de jaren tachtig leidde hij kabinetten van sterk wisselende signatuur en regeerde hij over België met bijzondere volmachten, waarmee hij het parlement monddood maakte. Sinds mei 1988 is hij premier van het achtste kabinet-Martens, een cen-

[p. 274]

‘Hij ziet heel vlug de manoeuvremogelijkheden van de verschillende landen’ - 1989: v.l.n.r.: koningin Beatrix, Ruud Lubbers, Margaret Thatcher, Wilfried Martens, daarachter: Helmut Kohl, Hans van den Broek, Felipe Gonzalez

[p. 275]

trum-linkse coalitie van christen- democraten, socialisten en de Vlaamse Volksunie.

Martens: ‘Ik heb Lubbers voor het eerst ontmoet op een congres van de Europese christen-democraten, in het najaar van 1980. Mijn kabinet had toen net de eerste fase van de staatshervormingen doorgevoerd en we stonden voor de opdracht op economisch vlak in te grijpen en een besluit over de plaatsing van raketten te nemen. Daar hadden we het zeer moeilijk mee.

We zaten al jaren in de economische crisis. Het herstelbeleid en de begrotingssanering waren toen al zeer actueel. Over die thema's heb ik Ruud Lubbers op dat congres grondig kunnen spreken. Ik moet zeggen dat we vanaf den beginne sympathie hadden voor elkaar. Hij was destijds fractievoorzitter van het CDA en ik stond aan het hoofd van een drieledig kabinet van christen-democraten, socialisten en liberalen.

Hij maakte op mij een zeer sociale indruk. Hij oogde goed en was zeer welsprekend. Hij gaf blijk van een grote bekendheid met problemen van militaire en economische aard. Hij sprak er met kennis van zaken over en veronderstelde die ook bij zijn gesprekspartner.

Ruud Lubbers en ik lijken wat onze karakter betreft op elkaar. We zijn allebei van rooms-katholieke afkomst en van ongeveer dezelfde leeftijd, ik ben drie jaar ouder dan hij. Ik denk dat we allebei in het politieke leven zeer concreet zijn ingesteld. We houden niet van frasen of van grote redevoeringen.

In onze regeringsstijl hebben wij een vrij sterke neiging de techniciteit van problemen te onderkennen. We willen beiden graag tussen uiteenlopende meningen een vergelijk, een compromis tot stand brengen en daarvoor negotiatie aanvaarden, zonder overigens het essentiële op te geven.

In een redevoering voor ondernemers in Davos heb ik eens de overeenkomsten uitgelegd tussen zijn en mijn beleid, afgezet tegen het beleid van mevrouw Thatcher. Ruud Lubbers voert geen liberaal economisch beleid, zoals mevrouw Thatcher. Het verschil is enorm. Ruud Lubbers verdedigt een aantal objectieven die eigen zijn aan het christen-democratische programma.

[p. 276]

Ook ik heb steeds geprobeerd in het herstelbeleid de essentiële sociale zekerheden in stand te houden, ook toen ik in de regering zat met de liberalen. In ons land hoor ik bij de christen-democratische vleugel, dat wil bij ons zeggen dat ik mij politiek altijd in de buurt van de christelijke arbeidersbeweging heb bevonden. Ik heb de wil en de overtuiging om de grote onevenwichtigheden in het economisch bestel recht te trekken. Lubbers en ik hebben op dat punt exact hetzelfde beleid gevoerd.

Sinds Ruud Lubbers in 1982 premier werd, is er een zeer intensief contact tussen ons ontstaan. Wij telefoneren regelmatig met elkaar, eens of meerdere keren in de week. Hij is altijd zeer geïnteresseerd in de Belgische politieke ontwikkelingen. Zeker wanneer er bij ons verkiezingen aankomen belt hij vaak. En als de verkiezingen voorbij zijn, belt hij mij om te informeren hoe de formatie van een nieuwe regering verloopt. Hij grijpt makkelijker de telefoon dan ik. Als we met elkaar van gedachten wisselen, gaat dat altijd op basis van vriendschap. Alleen door dit soort vriendschappen is een dergelijk vlot contact tussen regeringsleiders mogelijk.

De persoonlijke gesprekken tussen de regeringsleiders zijn in de Europese Gemeenschap zeer vanzelfsprekend geworden. Ruud Lubbers belt ook vaak met Helmut Kohl bij voorbeeld, om het bij de christen-democraten te houden. Met ons veelvuldige telefoneren doorkruisen we natuurlijk wel de klassieke diplomatieke paden. Vroeger verliep het contact tussen landen veel meer via de ambassadeurs.

In de aanloop van een Europese Raad is er traditioneel het officiële Benelux-overleg tussen de regeringsleiders van Nederland, België en Luxemburg. Als we dan de kans krijgen praten we ook informeel met elkaar om na te gaan waar de objectieven en de knelpunten liggen in de komende Europese Raad. We spreken dan met elkaar als genoten, als vrienden die voor een zware opdracht staan. De meeste regeringsleiders tutoyeren elkaar dan ook. Zelf doe ik dat niet zo vaak.

Ruud Lubbers neemt dikwijls het initiatief om een compromisvoorstel te formuleren. Hij doet dat niet alleen in de Europese Raad, het is mij opgevallen dat hij dat in het voorjaar van 1989 ook heeft gedaan in de NAVO-raad. In de weken voorafgaand aan de topontmoeting heeft hij bemiddeld tussen de Duitse en de

[p. 277]

Amerikaanse regering om overeenstemming te bereiken over de modernisering van de korte afstandswapens.

Wat mij na afloop van de NAVO-raad sterk is opgevallen in het ganse Nederlandse politieke leven, is dat de oppositie geen bezwaren had tegen het optreden van de regering. Dat is toch zeer verwonderlijk in vergelijking met de standpunten die de Nederlandse oppositie destijds heeft ingenomen in de rakettenkwestie.

Je moet goed zien dat er op een Europese Raad verschillende posities zijn. Er zijn degenen die au fond, voor honderd procent, de voorstellen van de Europese Commissie ondersteunen. Wij doen dat, heel klassiek, op basis van een lange traditie. Daardoor zijn wij niet in de positie om compromis-voorstellen te doen. Als ge een bepaald voorstel van tevoren al voor honderd procent steunt, dan kunt ge daar niet onmiddellijk van afwijken.

In het internationale overleg is het daarentegen de positie van Nederland geworden om wél het initiatief te nemen tot een voorstel waar alle landen tevreden mee kunnen zijn. Ongetwijfeld ziet Ruud Lubbers die rol voor zichzelf in het Europese kader weggelegd: de man die zoekt naar een vergelijk. Hij bezit daarvoor ook de vaardigheden. Hij ziet heel vlug de essentiële elementen van een probleem en de manoeuvre-mogelijkheden van de verschillende landen.

Zelfs met mevrouw Thatcher, die de eenheid van de EG-landen nogal eens op het spel heeft gezet, lukt het hem een vergelijk te bereiken. Tijdens de Europese Raden heeft hij verschillende keren een persoonlijk beroep op haar gedaan. “Laten we nog één keer proberen overeenstemming te bereiken, Maggie. Wees nu geen spelbreker,” zegt hij dan tegen haar. Ik denk dat dat een kwestie is van temperament. Hij is een van de weinige regeringsleiders die zeer goede contacten heeft met mevrouw Thatcher. Mijn contacten met haar zijn veel officiëler.

Het volledig steunen van de Europese Commissie hoeft een vergelijk op langere termijn niet uit sluiten. Aan de Europese Raad van 1988 ging die van juni 1987 in Brussel vooraf. Ik was toen voorzitter en nadat ik de besprekingen over de financiële hervormingen van de EG had afgebroken, heb ik twee keer laten stemmen. In de omgekeerde zin van het horloge, wat niet gebruikelijk is. Ik begon niet met Engeland, maar met de rechterflank. En tweemaal was de uitslag van de stemming elf tegen een.

[p. 278]

Mevrouw Thatcher was telkens tegen, omdat ze vond dat er eerst op de landbouwuitgaven bezuinigd moest worden. Ik heb haar toen dus tweemaal compleet geïsoleerd.

Dat heeft echter wel mogelijk gemaakt dat mevrouw Thatcher acht maanden later, onder Duits voorzitterschap, uiteindelijk een vergelijk heeft aanvaard. Daardoor kreeg het plan van voorzitter Delors van de Europese Commissie, om het Europa zonder binnengrenzen naderbij te brengen, toch de steun van alle EG-landen. Ruud Lubbers heeft toen met succes zijn rol als bemiddelaar gespeeld. Hij heeft meegeholpen haar over te halen.

Met dat voorbeeld wil ik aanduiden dat men niet ten alle prijzen hoeft te streven naar een compromis. Met een duidelijke houding, die een tijdje een tegenstelling laat bestaan, kan men ook bedoelingen op de langere termijn hebben. Misschien dat het gemakkelijke contact dat Lubbers heeft met de andere regeringsleiders komt door de gemoedelijke sfeer waarin politici in Nederland met elkaar omgaan. Ik weet zeker dat zijn talenkennis ook een rol speelt. Het kan met praktisch iedereen in de taal van de betrokkene praten. Op een Europese raad zijn altijd tolken aanwezig, maar die heeft hij bijna nooit nodig.

Tijdens de officiële vergaderingen gebruikt hij gewoonlijk het Nederlands. In alle zeer delicate discussies doe ik dat ook, want het Nederlands is mijn moedertaal. In de officiële gesprekken en de informele contacten spreek ik Nederlands en Frans, omdat ik de eerste minister van België ben en dus wel moet. In de persoonlijke contacten spreek ik Nederlands, Frans en Duits, de derde officiële taal in België hoewel ik het Duits iets moeilijker vind. Ruud Lubbers gebruikt in de contacten met de regeringsleiders én het Frans én het Engels én het Duits. Hij doet dat goed.

De eerste ministers van de Benelux-landen en Denemarken, de kleinere landen, zijn een voorbeeld voor de anderen. De regeringsleiders van de grote landen kennen alleen hun eigen taal: mevrouw Thatcher het Engels, Helmut Kohl het Duits, François Mitterrand het Frans. Alleen de Spaanse eerste minister Gonzalez spreekt ook verschillende talen.

Ik heb wel eens politieke meningsverschillen met Ruud Lubbers, maar de verstandhouding is zodanig goed, dat dat nooit problemen geeft. Zo accepteert hij volledig dat ik in de Europese Raad altijd voor honderd procent de voorstellen van de Commis-

[p. 279]

sie ondersteun. En ik accepteer dat hij een bemiddelende rol speelt.

Dat ik in 1989 ontbrak op de internationale milieuconferentie in het Haagse Vredespaleis, werd niet veroorzaakt door een ruzie of weet ik wat tussen Ruud Lubbers en mij. Ik vond de conferentie in die vorm niet nodig. Ik heb altijd de typische, traditionele positie verdedigd dat de Europese Gemeenschap de bevoegde instelling is om de milieuproblemen aan te pakken, en niet een of ander internationaal agentschap. Uiteindelijk heb ik met Ruud Lubbers afgesproken dat ik dus niet mee zou doen. Dit type van een andere appreciatie van een kwestie is perfect mogelijk tussen ons.

Toen ik in juni 1989 als gast een toespraak hield op de meetings van het CDA voor de Europese verkiezingen viel me op hoe enorm gemakkelijk Ruud Lubbers tot zijn publiek kan spreken. Ondanks de twintig, dertig jaar dat ik redevoeringen houd, weet ik nog steeds niet hoe ik het het beste kan doen: in geïmproviseerde vorm of op basis van een tekst. Ik heb de indruk dat dit voor Ruud Lubbers nooit een probleem is. Hij kiest zijn thema op het moment zelf. Ik ben altijd zeer gespannen terwijl Lubbers zich tijdens een toespraak zeer à l’aise, zeer op zijn gemak, voelt.

Ik denk dat hij in zijn partij een bijna ongenaakbare positie heeft. Er zijn in het CDA veel minder vleugels dan in mijn CVP. Zijn onbetwiste leiderschap houdt ook verband met de opbouw van de partij in Nederland. De fractieleider of, voor het geval de partij in de regering is, de minister-president is de politieke leider en niet de partijvoorzitter, zoals bij ons het geval kan zijn.

Ik ben zeven jaar partijvoorzitter geweest en heb toen bevoegdheden moeten uitoefenen die een partijvoorzitter eigenlijk niet behoort te hebben. Maar omdat de regering toen leed onder een gebrek aan politieke leiding, moest ik als partijvoorzitter alles zelf regelen. Dat was een zeer ongezonde situatie. Nu is dat veel minder het geval. Sedert 1981 heb ik geloof ik het gezag van de regering en van de ministers enorm versterkt, hoewel in onze politieke structuren de partijen en de partijvoorzitters zeer belangrijk blijven.

Ik voel veel meer voor het Nederlandse systeem, waarin het dagelijkse politieke beleid in handen is van de ministers en de fractie en de partijen veel meer op afstand blijven. Doordat Ruud

[p. 280]

Lubbers het ambt van minister-president sterk heeft uitgebouwd, heeft hij de duidelijkheid in het Nederlandse systeem nog eens versterkt.

Ik beschouw Ruud Lubbers als een vertrouwenspersoon, aan wie ik over fundamentele kwesties advies kan vragen. In 1988 moest ik een toespraak houden in de Ridderzaal in Den Haag voor het Algemeen Nederlands Verbond, dat de integratie van de Nederlandse en de Vlaamse cultuur bevordert. Ik herinner me het nog goed, het was op de negentiende april, mijn verjaardag. Mijn vrouw Lieve was meegegaan. Lubbers was aanwezig bij mijn toespraak en ik heb die middag uitvoerig met hem gesproken over een voor mij zeer ingrijpende en moeilijke beslissing.

De moeilijkheid was dat de christen-democratische groep bij de verkiezingen tweede was geworden over gans het land. De socialisten waren de sterkste partij geworden. Mijn thesis was toen: ik aanvaard de nederlaag die ik heb opgelopen en de consequenties daarvan. Maar de koning had mij gevraagd toch opnieuw eerste minister te worden. Moest ik ingaan op zijn verzoek? Dat was mijn afweging. Het was een probleem dat voor Ruud Lubbers ook actueel kon worden, wanneer bij volgende verkiezingen de socialisten zouden winnen, dus hij had veel belangstelling voor mijn probleem.

Enkele dagen voordien had ik met Helmut Kohl getelefoneerd en die vond dat ik opnieuw eerste minister moest worden. Met Ruud Lubbers heb ik er veel langer over gesproken. Hij vond ook dat ik er verstandig aan deed ja tegen de koning te zeggen. Ik heb zijn advies toen de doorslag laten geven bij het nemen van mijn beslissing. Het gesprek viel precies op de goede dag, op het cruciale moment, want die avond van de negentiende april is - vroegtijdig - bekend geraakt dat ik op uitdrukkelijk verzoek van de koning voor de achtste keer eerste minister zou worden.

In de zeven jaren dat Ruud Lubbers premier is, is zijn politieke skill enorm toegenomen. Dat blijkt in het internationale verkeer, maar zeker ook uit de manier waarop hij zijn regering leidt. Ik heb uiteraard ook op de televisie het debat in de Tweede Kamer gevolgd dat leidde tot de val van de regering. Ik was toen zeer onder de indruk van hem. Tijdens dat debat bleek hoe sterk zijn politieke begaafdheid is vergroot.

Bij ons gaat het heel anders toe in het parlement. Een regering

[p. 281]

valt gewoonlijk door een conflict in de schoot van de regering, niet door een conflict met het parlement. Ook de manier van spreken is in de Nederlandse Tweede Kamer totaal anders. Gans de beredeneringsvorm is veel zakelijker, maar ook scherper. Het is wel eens moeilijk hoor voor Vlamingen om dat te volgen.

Toen mijn vrouw en ik thuis naar het debat op de televisie keken, leefde mijn vrouw enorm mee. Mijn vrouw en de vrouw van Ruud Lubbers kunnen het samen goed vinden. Ze bellen elkaar regelmatig. Ze vond het zeer erg wat er in de Tweede Kamer gebeurde. “Ze zullen er toch wel uitkomen?” zei ze. “Het zal toch gered worden?” Terwijl het politiek duidelijk was dat er iets was gebeurd dat moeilijk te herstellen was. Maar zij reageerde vol spanning en emotie.

In de gesprekken die Ruud Lubbers en ik regelmatig hebben, praten we eigenlijk vooral over de rol die we op dat moment spelen in eigen land, nooit over wat we gaan doen als we geen eerste minister meer zijn. Voor Ruud Lubbers zijn er op het Europese terrein zeker toekomstmogelijkheden. Ik zeg dat zonder complex.

Hij en ik zitten wat een internationale toekomst betreft in dezelfde positie. We zijn allebei al lange tijd eerste minister, met alle mogelijkheden van dien. Toch denk ik niet dat hij en ik snel in de situatie komen dat we moeten concurreren voor dezelfde positie. De zetels in de internationale organen zijn bijna altijd per land verdeeld. Onze beide landen hebben één vertegenwoordiger in de Europese Commissie, om het daar maar eens over te hebben. Dat geeft beperkingen.

Ik weet niet wat zijn persoonlijke bedoelingen zijn, of hij de ambitie heeft in het politieke leven verder te gaan. Maar als u aan mij vraagt of hij in aanmerking komt voor een Europese functie en of hij aanvaardbaar is voor de andere leiders, dan zeg ik: ja, zonder enige twijfel.’