Karen Blixen. Een Deense in Afrika

[p. 12]

2 Het favoriete kind van haar vader

In Een lied van Afrika ontbreekt iedere verwijzing naar de jeugd van de schrijfster in Denemarken. Ze heeft mogelijke referenties bewust weggelaten omdat die immers het beeld zouden verstoren van de blanke vrouw die geheel alleen in de Afrikaanse wildernis woont. Daarbij komt dat ze weinig vrolijke herinneringen te vertellen had. Voor Karen Blixen was de plantage in Afrika de ideale manier om te ontsnappen aan het Scandinavische burgermansleven. Ze was al achtentwintig jaar toen ze naar de Britse kolonie emigreerde om daar te trouwen. Het had weinig gescheeld of ze was net als haar tante ongehuwd gebleven.

Karen Blixen, op 17 april 1885 geboren als Karen Christentze Dinesen, had geen enkele opleiding genoten om met kennis van zaken leiding te kunnen geven aan een plantage in Oost-Afrika. Van tropische landbouw wist ze niets af en ze was nimmer onderwezen in boekhouding of vakken als wiskunde, biologie en natuurkunde. Ze heeft nooit een hoge dunk gehad van haar educatie. ‘We leerden zelfs niet hoe we leiding moesten geven aan de huishouding en hoe we gasten moesten onthalen.’

Iets bijzonders leren was voor meisjes als Karen niet nodig omdat ze door het huwelijk toch wel goed terecht zouden komen. Zo redeneerden althans haar ouders en de ouders van haar vriendinnetjes. Later heeft Karen Blixen de wijze waarop meisjes rond de eeuwwisseling werden opgevoed ‘schandalig’ genoemd. Ze was jaloers op haar broers. ‘Indien ik als jongen zou zijn geboren, met dezelfde intelligentie en capaciteiten die ik nu heb, zou ik veel beter in staat zijn om voor mezelf te zorgen,’ schreef ze tegen haar veertigste levensjaar aan haar broer Thomas Dinesen. In een andere brief aan hem kritiseerde ze het onderwijssysteem dat haar talenten braak

[p. 13]

had laten liggen en haar had overgeleverd aan de goedertierenheid van anderen, de prostitutie bijna.

Karen Dinesen en haar twee zusjes hebben nooit een school bezocht. De drie meisjes, immer gestoken in identieke kleren, kregen privé-lessen van gouvernantes, die vader Dinesen het liefst had uitgekozen op hun vaardigheid met rode wijn. Hij was namelijk de enige die aan tafel dronk en vond het zonde om de andere helft van de fles door de gootsteen te spoelen.

Van hun moeder en van hun tante en hun oma, die in het nabijgelegen landhuis Folehave woonden, leerden de meisjes Frans, Duits en Engels. Maar daar bleef het bij. ‘Ik weet nog steeds een heleboel dingen niet die algemeen bekend zijn,’ zei Karen Blixen een paar jaar voor haar dood in een toespraak voor een Amerikaans publiek.

De privé-lessen konden makkelijk worden betaald. Haar moeder, op 5 mei 1856 geboren als Ingeborg Westenholz, kwam uit een geslacht van rijke Deense kooplui. Het is de familie van haar moeder geweest die voor de plantage in Afrika het kapitaal fourneerde. Desondanks voelde Karen Blixen zich altijd meer aangetrokken tot haar vaders familie. Wilhelm Dinesen beschouwde zijn dochter Karen, die als kind haar naam had verhaspeld tot Tanne, als zijn lievelingetje. ‘Ea en Elle kunnen wel voor zich zelf zorgen, maar mijn hart verlangt naar de kleine Tanne.’

Wilhelm Dinesen, geboren op 19 december 1845, kwam uit een familie van grootgrondbezitters en was zoon van een militair. Zijn vader Adolph Wilhelm Dinesen (1807-1876) had ooit - hij was even zonder oorlog - met Hans Christian Andersen een stukje door Italië gereisd, van Milaan naar Rome. De jonge luitenant had Andersen, die toen nog geen beroemd schrijver was, echter snel vaarwel gezegd toen deze zijn genegenheid voor de jongere Dinesen al te openlijk liet blijken.

Karens vader was al even avontuurlijk en reislustig als zijn eigen vader. Als jonge man, zo ging een familieverhaal, was Wilhelm Dinesen of aan het vechten, of aan het jagen, of

[p. 14]

achter de meiden aan. Na twee verloren oorlogen tegen Pruisen en een onmogelijke liefde voor een nichtje vertrekt hij als 27-jarige naar Noord-Amerika, waar hij drie jaar ‘zonder een blanke te zien’ onder de Indianen in Wisconsin leeft en zijn geld verdient als pelsjager.

Na de oorlog tussen Rusland en Turkije, waarin hij met de Turken meevecht, besluit Wilhelm Dinesen het rustig aan te gaan doen. In 1879 koopt hij, vierendertig jaar oud, een stuk land, Rungstedlund, dat zich ten noorden van Kopenhagen drie kilometer langs de Sont uitstrekt. Er staan ook een paar gebouwen op, waaronder een carrévormige oude herberg annex hereboerderij waarin hij gaat wonen. Daar schrijft hij over zijn ervaringen aan het front en in verre landen Jagtbreve en Nye Jagtbreve (‘Jachtbrieven’ en ‘Nieuwe Jachtbrieven’), een klassiek geworden werk in de Deense jachtlitteratuur.

In 1881 trouwt Wilhelm Dinesen met Ingeborg Westholz en op Rungstedlund worden hun vijf kinderen geboren. Inger Benedicte (die Ea genoemd werd) op 2 april 1883, Karen Christentze (Tanne) op 17 april 1885, Ellen Alvilde (Elle) op 13 september 1886. Daarna is het even stil en dan volgt op 9 augustus 1892 de eerste zoon Thomas Fasti en op 8 mei 1894 de tweede zoon Anders Runsti.

Karen is uitverkoren haar vader te vergezellen op zijn lange wandelingen door de velden. ‘Je ne chante que pour toi’, staat als motto voor in zijn boek. ‘Ik zing alleen voor jou.’ Haar alleen vertelt hij over zijn eenzame verblijf in Noord-Amerika en zijn ontmoetingen met de roodhuiden. Het maakt veel indruk op het jonge meisje. Aan het eind van de jaren vijftig herinnert Karen Blixen zich deze excursies met haar vader nog precies. ‘Een hele wereld ging voor me open toen hij vertelde over de vogeltrek. Een machtig netwerk dat over de aarde is gespannen, het resultaat van een onverklaarbare roep van het leven zelf.’ Over de Indianen zei Wilhelm Dinesen dat ze ‘beter’ waren dan de blanken. ‘Hun ogen zien meer dan onze ogen en ze zijn wijzer.’

Veel gelegenheid voor dit soort uitstapjes hebben de twee

[p. 15]

niet. Wilhelm Dinesen vindt geen rust op Rungstedlund en hij gaat daarom regelmatig op reis. Vaak aanvaardt hij uitnodigingen van vrienden om op hun landgoed te komen jagen. In 1894 wordt hij bovendien lid van het Deense parlement. Zonder lid van een partij te zijn, sluit hij zich aan bij de tegenstanders van de Conservatieven. Door zijn politieke werk is hij nog vaker van huis. Tijdens de vergaderperioden overnacht hij in een pension in de hoofdstad.

Een maand voor Karens tiende verjaardag hangt de 49-jarige Wilhelm Dinesen zich op aan de dakspar van zijn pied-à-terre in Kopenhagen. Mogelijk voelde hij zich te gebonden aan zijn gezin. Ook kan hij teleurgesteld zijn geweest over de zeer geringe politieke invloed die hij had. Het doorslaggevende motief om zichzelf van het leven te beroven, was de ongeneeslijke ziekte waaraan hij leed. Hij vreesde zijn gezin tot last te worden. ‘Voor vader was de gedachte ondraaglijk door het leven te moeten als een zieke en aangetaste man,’ schrijft Ingeborg Dinesen in 1931 aan haar zoon Thomas. ‘Hij koos voor de enige oplossing die bij zijn karakter paste.’ Thomas Dinesen heeft op latere leeftijd verklaard dat zijn vader syfilis had.

Voor Tanne, die van de vijf kinderen het meest met haar vader was opgetrokken, is de klap het grootst. ‘Alsof ik zelf een beetje doodging,’ zou ze op oudere leeftijd een vriendin vertellen. In een toespraak voor de radio zei ze: ‘Ik denk dat ik zijn favoriete kind was en ik weet dat hij dacht dat ik op hem leek. Zijn dood veroorzaakte een leed, zoals alleen een kind dat kan voelen.’

Ook in haar brieven uit Afrika speelde de zelfmoord van haar vader een rol. In 1921, een kwart eeuw na zijn overlijden, schrijft ze aan haar moeder: ‘Mijn grootste ongeluk is mijn vaders dood. Hij begreep me, jong als ik was, zoals ik was. Hij hield van me. Het zou ook beter zijn geweest als ik meer tijd met zijn familie had doorgebracht. Ik voelde me daar vrijer en meer op mijn gemak.’ Van haar moeders familie moest ze - behalve het kapitaal - weinig hebben. ‘Ze proberen me altijd te veranderen in iets dat ik niet ben,’ schrijft ze

[p. 16]

in dezelfde brief. ‘Ze houden niet van de eigenschappen die ik in mezelf waardeer.’

Na haar vaders dood wordt haar opvoeding nog meer dan voorheen door vrouwen bepaald. Drie jaar na de dood van haar vader breekt er brand uit op Rungstedlund. Terwijl de gebouwen weer worden opgeknapt, verblijven de zusjes met hun moeder, tante en oma in Zwitserland om zich verder in het Frans te bekwamen. Ook krijgen de meisjes onderricht in schilderen en tekenen.

Op haar zeventiende neemt Karen tekenlessen, ze heeft besloten schilderes te worden. Haar zusjes concentreren zich op muziek. ‘We waren geen waarnemers zoals de kinderen tegenwoordig vanaf hun geboorte zijn, en geen consumenten zoals ze worden opgevoed; wij waren scheppers.’

Vanaf haar zevende schreef Karen kleine verhaaltjes, gedichten en toneelstukjes die ze samen met haar broertjes en zusjes in familiekring opvoerde. Een daarvan, De revanche van de waarheid, heeft haar jeugd overleefd en is in 1926 gepubliceerd. In augustus 1907, ze studeert dan aan de Koninklijke Academie voor de Kunst in Kopenhagen, debuteert ze, tweeëntwintig jaar oud, met het verhaal Eneboerne (‘Kluizenaars’) in het tijdschrift Tilskueren (‘Toeschouwer’).

Ze schrijft niet onder haar eigen naam, maar gebruikt als pseudoniem de naam van haar vaders hond, Osceola, genoemd naar de Indianenleider die zich met zijn volgelingen had verschanst in de moerassen van Florida. ‘Osceola was een vriend van mijn vader,’ heeft Karen Blixen eens in een radioprogramma gezegd. Een haar typerende verfraaiing van de feiten. Wilhelm Dinesen is nooit in Florida geweest en moest nog geboren worden toen Osceola in een Amerikaanse gevangenis overleed.

Behalve Zwitserland bezoekt Karen in haar jeugd ook Italië, Schotland, Frankrijk en Engeland. In 1903 vergezelt ze haar tante Bess naar een congres van de Unitaristische Kerk in Utrecht. Karen bezoekt tijdens deze reis ook Amsterdam en in een plakboekje voor haar moeder schrijft ze over haar bewondering voor Rembrandt. Haar Amsterdamse ervarin-

[p. 17]

gen verwerkt ze in het verhaal Familien de Cats, dat in januari 1909 het derde verhaal is dat van haar wordt gepubliceerd.

Het verhaal, in het Nederlands vertaald onder de titel De familie De Cats, is oorspronkelijk bedoeld als een komedie in twee bedrijven. Amsterdamse elementen zijn onder meer de grachten en de Kalverstraat, maar het verhaal zelf, over een familie die fungeert als 's lands geweten, is universeel en had door Karen Blixen ook in een andere Europese hoofdstad kunnen worden gesitueerd. Leden van de familie ‘bekleedden zowel de hoogste geestelijke als wereldlijke ambten en dat was naar ieders wens, want niet alleen stonden ze om hun eerlijkheid bekend, maar 't waren ook knappe lieden en ze waren verstandig en sterk en héél rijk’.

De Deense criticus Valdemar Vedel spoort haar aan door te gaan met schrijven. ‘Nee,’ antwoordt ze, ‘ik wil geen drukwerk worden.’ Haar aandacht voor schrijven en schilderen verslapt en steeds vaker gaat ze naar feesten en sportwedstrijden van jonge aristocraten in haar familie en vriendenkring. Tante Bess vindt het vreselijk, maar Karen geniet ervan zich in de meest elegante kleren te steken.

Ze wordt stapelverliefd op haar achterneef, de Zweedse baron Hans von Blixen-Finecke, die bewondering genoot door op een en dezelfde dag een paardenrace bij Kopenhagen te winnen en één op het Zweedse Malmö. Hij verscheen op tijd aan de start door met zijn eigen vliegtuigje van Kopenhagen naar Malmö te vliegen. (Hij zou er in 1917 mee te pletter slaan.) Maar Hans is niet in Karen geïnteresseerd. ‘Meer dan iets anders heeft een onbeantwoorde liefde mijn jeugd bepaald,’ zei ze op latere leeftijd.

Teleurgesteld, leeg en rusteloos trekt ze zich met haar zusje Ea terug in Parijs om zich weer op de kunst te storten. Een séjour zonder tastbaar resultaat. Na een wintervakantie in Noorwegen en een lang verblijf in Rome, verlooft ze zich in december 1912 met de tweelingbroer van Hans, baron Bror von Blixen-Finecke. Hij is vijftien maanden jonger is dan zij. ‘Bror stond symbool voor een avontuurlijk bestaan,’ schrijft haar broer Thomas Dinesen in zijn boek over zijn zusje.

[p. 18]

Met het huwelijk kan ze zich de titel van barones verwerven. Voor de enigszins snobistische Karen is dat geen kleinigheid. ‘Ze gebruikte Bror,’ luidt het oordeel van de Amerikaanse schrijfster Hannah Arendt. Karen wil pas zijn huwelijksaanzoek accepteren als Bror haar belooft dat ze zullen emigreren. Weg uit dat duffe Denemarken, weg uit dat duffe Zweden.

Tante Bess ziet niets in Bror, die ze een stoere knaap vindt zonder hersenen en zonder culturele bagage. ‘Het enige goede in hem is zijn armoede.’ De moeder van Karen Blixen is slechts bang dat haar dochter met Bror trouwt zonder echt van hem te houden. Het schijnt geen bezwaar te zijn dat de twee neef en nicht van elkaar zijn. Dat wil zeggen, haar oma van vaders kant is een zusje van Brors oma van moeders kant.

Het jonge stel wil eerst de veehouderij van Bror in Zweden ruilen voor de rubberplantage van Karens oom Aage Westenholz op Malakka. Dan doet zich een mogelijkheid voor in Argentinië. Maar een oom van Bror, net teruggekeerd van een safari in Kenia, adviseert ze hun heil in Brits Oost-Afrika te zoeken: ‘Jullie moeten naar Kenia gaan.’

Na een uitgebreide correspondentie met een agent in Afrika weet Bror met geld van zijn aanstaande schoonfamilie een plantage van tweehonderdtachtig hectare te kopen. Aage Westenholz en zijn zuster Ingeborg Dinesen steken ieder honderd vijftigduizend Deense kronen in de onderneming. Omgerekend in Nederlands geld gaat het - in guldens van 1986 - om een totaalbedrag van bijna tweeëneenhalf miljoen gulden. Ter vergelijking kan ook gewezen worden op de salarissen die mevrouw Dinesen in 1913 aan haar personeel betaalde. De kok ontving dat jaar achttien kronen per maand en de dienstmeisjes zestien kronen.

Als de koop rond is vertrekt Bror alvast naar Kenia. ‘De goudmijn was van ons,’ schrijft hij in zijn memoires. ‘Nu nog het rijke erts winnen, dat was het enige wat ons restte.’ In december 1913 reist Karen hem achterna.