Karen Blixen. Een Deense in Afrika

[p. 5]

1 Aan de voet van de Ngongheuvels

Aan het eind van de middag rijd ik de Ngongheuvels in. De zandweg slingert zich zonder te dalen of te stijgen langs de helling. Honderd meter boven de weg moet ergens het Denys Finch Hatton Memorial liggen, het graf van de minnaar van Karen Blixen. Ik stop bij een jochie dat met een koe aan een touw langs het pad staat te treuzelen. ‘Memorial’ begrijpt hij niet, ‘grave’ wel. Hij wijst achter zich waar een pad steil omhoog loopt, het bos in. De auto haalt het net.

Rechts zie ik opeens een zes meter hoge obelisk in een weiland met koeien. De keurige bosjes die hier ruim een halve eeuw geleden zijn geplant, overwoekeren de wit gekalkte tegels die Karen Blixen van haar oprijlaan hier naar toe heeft gebracht om te voorkomen dat gras het graf onvindbaar zou maken. De obelisk is pas na haar vertrek uit Afrika neergezet door de broer van Denys Finch Hatton.

Drie generaties Kikuyu uit de omgeving hebben hun naam in het steen van de zuil gekrast. De messing plaat die het monument sierde, is er al lang geleden afgesloopt. ‘Denys George Finch Hatton 1887-1931’, stond erin gegraveerd. Met daaronder twee versregels uit Coleridge's Rime of the Ancient Mariner, een gedicht dat Denys reeds als kleine jongen uit zijn hoofd kon opzeggen. ‘He prayeth well who loveth well. Both man and bird and beast.’

Er komen twee jongens aanlopen, de kinderen, misschien de kleinkinderen van de grafschenners. ‘Weet je wie hier ligt?’ vraag ik in het Engels aan de langste. ‘Dennis,’ zegt hij. ‘En weet je wanneer hij is overleden?’ Hij denkt lang na, maar komt dan toch met een antwoord om de Mzungu, de blanke man, niet teleur te stellen. ‘In 1972,’ komt er eindelijk zelfverzekerd uit. Het is waarschijnlijk z'n eigen geboortejaar.

Het verhaal gaat dat op het graf van Denys Finch Hatton

[p. 6]

vaak leeuwen te zien zijn. Karen Blixen zelf vond het wel passend dat leeuwen naar het graf kwamen en daar een Afrikaans monument voor haar geliefde vormden. ‘Nelson zelf,’ schreef ze, ‘heeft bij zijn monument op Trafalgar Square alleen maar stenen leeuwen.’

Drie keer ben ik de Ngongheuvels in geweest, maar niet één keer heb ik er een wild beest mogen ontwaren, hoewel Karen Blixen en Denys Finch Hatton zich hier zestig jaar geleden bij wijze van spreken een weg moesten banen door een opeenhoping van leeuwen, zebra's, neushoorns en buffels. In haar boek uitte Karen Blixen reeds de vrees dat het wild uit de heuvels zou verdwijnen. ‘Tijdens de laatste jaren van mijn verblijf in Afrika reden tal van jonge winkelbedienden uit Nairobi 's zondags op hun motorfietsen de bergen in om op alles te schieten wat hun onder ogen kwam, en ik denk dat het grote wild inmiddels uit de heuvels is verdwenen en door het doornstruikgewas en over de rotsgrond verder zuidwaarts is getrokken.’

Boven zijn de hellingen verlaten en kaal. Het smalle pad dat volgens Karen Blixen als een zigzag spoorlijntje over de kam liep, ligt er nog steeds. Op de hoogste top staan drie politieagenten. ‘Niet verder gaan, het is gevaarlijk hier,’ zegt een van de agenten. Ik kijk niet-begrijpend. Zouden er dan toch nog leeuwen zijn? ‘Er zijn hier dieven die uw geld willen stelen,’ verduidelijkt hij. Voor Karen Blixen zou de wederkomst inderdaad op een anticlimax zijn uitgelopen.

Eerder die dag leek mijn reis naar Kenia geheel voor niets te zijn ondernomen. ‘Haar huis is al lang geleden afgebrand,’ hoor ik na aankomst in Nairobi. Gelukkig weet een kennis te vertellen dat de planterswoning waar Karen Blixen het grootste deel van haar bijna achttien Afrikaanse jaren heeft geleefd, nog steeds overeind staat. ‘Je moet aan de uiterste rand van de stad zijn, ongeveer twintig kilometer rijden vanaf het centrum,’ luidt de vage aanduiding.

De woning blijkt niet moeilijk te vinden. Ngong Road, de landweg die zij zelf vanuit de stad naar huis nam, bestaat nog

[p. 7]

steeds. Eerst passeer je de oorlogsbegraafplaats waar blank en zwart gescheiden liggen, maar samen op ruime afstand van zes joodse graven. Dan de renbaan waar de blanke kolonisten hun eigen Ascot hielden en vervolgens rijd je door het stukje oerwoud dat zij ‘een oud tapijt’ noemde. Na dertien kilometer begint links Karen Road.

Bijna aan het eind van de smalle weg ligt de planterswoning die in Een lied van Afrika zo'n centrale rol vervult. Twee zwarte tuinjongens, shamba boys, kijken verbaasd als ik de oprijlaan insla. Ze hebben blijkbaar nog nooit zo'n kleine Franse auto, een groene Renault 5, gezien. Op eerbiedige afstand blijven ze staan en gaan pas verder met het bijeen harken van het gemaaide gras als ik uitstap en naar de achterkant van het lage, brede huis loop.

Van buiten ziet alles er nog net zo uit als op de foto's die voor de Tweede Wereldoorlog zijn gemaakt. Zelfs de molenstenen, die haar Indische molenaar helemaal uit Bombay had laten overvaren, staan nog steeds bij de achterdeur. Karen Blixen gebruikte de stenen als tafelblad, ‘het middelpunt van de plantage’. De bruine vlekken, volgens haar huisjongens veroorzaakt door het bloed van de vermoorde Indiër, kleuren nog steeds het oppervlak.

De deuren blijken allemaal op slot en ook de ramen zijn vergrendeld. Een wit bord meldt dat het huis spoedig voor het publiek zal worden opengesteld. Als museum. ‘Er zal een bescheiden tentoonstelling te zien zijn, gewijd aan de schrijfster.’ Door de ramen is het interieur reeds te bezichtigen: prachtige parketvloeren, een mahoniehouten lambrizering, lichtblauw geschilderde muren, zwarte balken die het plafond dragen. De kamers zijn leeg, maar in één staan tegen de muur nog wel de boekenkasten die ooit door Denys Finch Hatton zijn getimmerd. Er staat geen boek meer in.

De eerste keer dat ik Een lied van Afrika las, tijdens een eerder verblijf in Kenia, viel Denys Finch Hatton me niet in het bijzonder op tussen de andere kolonisten en avonturiers die haar plantage bezochten. Andere lezers blijken een zelfde ervaring

[p. 8]

te hebben. De Amerikaanse schrijfster Hannah Arendt dacht dat Denys Finch Hatton niet meer dan een vriend was die regelmatig op visite kwam. En Errol Trzebinski, die later een biografie over Denys Finch Hatton zou publiceren, was hem totaal vergeten nadat ze Een lied van Afrika voor de eerste keer had gelezen.

Ik begon aan het boek terwijl een vliegtuigje, type Piper, me van Nairobi naar een eilandje voor de Keniase kust vloog. Een traject dat ook door Karen Blixen en Denys Finch Hatton is afgelegd in zijn knalgele Gypsy Moth. Vliegen was voor Karen Blixen ‘de meest grootse en meeslepende ervaring’ van haar leven in Afrika. Dit komt in haar boek, dat wel omschreven is als een landschap uit de lucht gezien, tot uitdrukking. ‘Een grote nieuwe ontdekking,’ noemde zij het vliegen. ‘Kijk, dacht ik, dat was het dus. Nu begrijp ik alles.’

Op het eilandje, Lamu, hoorde ik dat er in Kenia opnamen werden gemaakt voor een film over de ‘grande passion’ van Karen Blixen voor Denys Finch Hatton. ‘Met Meryl Streep en Robert Redford in de hoofdrollen,’ voegde een Franse toerist er enthousiast aan toe. Om die grote passie van haar te ontdekken heb ik het boek toen voor een tweede keer gelezen. Inderdaad blijkt tussen de regels iets van haar grote liefde voor die ene bezoeker van de plantage. Juist uit haar geringe openheid moet de diepte van haar gevoelens voor Denys Finch Hatton blijken. ‘De stilte vertelt het mooiste verhaal,’ laat Karen Blixen een oude vertelster zeggen in haar verhaal De witte bladzijde. ‘Ten slotte zal de stilte spreken.’

Liefdesgeschiedenis of niet, de zoete ‘love story’ die de filmmakers van Out of Africa hebben gemaakt, doet het boek van Karen Blixen onrecht. Haar werk boeit vooral door de herinneringen aan het Kenia van de jaren twintig, de nadrukkelijke eenzaamheid van een vrouw omringd door twaalfhonderd zwarte arbeiders, haar ontmoetingen met Masai, Kikuyu en andere stammen, de safari's en beschrijvingen van jachtpartijen, de verhaalde rituelen en mythes. Het doet daarin nog het meest denken aan De tienduizend dingen, waarin de Nederlandse schrijfster Maria Dermoût, drie jaar na Karen

[p. 9]

Blixen geboren en in hetzelfde jaar overleden, over haar ‘tuin’ op de Molukken heeft geschreven.

‘Ik had een plantage in Afrika, aan de voet van de Ngongheuvels,’ begint het boek. Als je naast haar huis staat, merkje dat de heuvels ook nu nog de omgeving domineren. Landschap verandert niet in een halve eeuw. De heuvels donkeren in de verte en vallen vooral op door hun vorm, want hoog zijn ze niet. Er zijn vier rondingen die als de knokkels van een hand naast elkaar liggen. ‘Een lange kam,’ vond Karen Blixen, ‘die zich van noord naar zuid uitstrekt.’

Ergens tussen de derde en vierde ronding moet het graf van Denys Finch Hatton liggen. Vanaf haar terras kon Karen Blixen de plaats onderscheiden omdat ze een witte lap stof had laten vastspijkeren aan drie stokken die over het graf waren geplaatst. ‘Een wit stipje in de groene bergwand.’ Hemelsbreed ligt het graf ongeveer acht kilometer van de woning verwijderd, maar met de auto moest Karen Blixen minstens twintig kilometer afleggen voordat ze naast het graf in het gras kon gaan zitten.

De heuvels vormden volgens Karen Blixen een uniek landschap dat ‘zijns gelijke ter wereld niet kende’. De Masai, de lange herders van de vlakte, houden het erop dat het gebergte is ontstaan toen God het vuil van zijn vingers veegde nadat hij de aarde had geschapen. De hoogste top ligt vijfentwintighonderd meter boven de zeespiegel en nauwelijks zevenhonderd meter boven de plantage. ‘Wie terugdenkt aan een verblijf in de Afrikaanse hooglanden wordt getroffen door het gevoel alsof hij een poos boven in de lucht heeft gewoond.’

Om vrij zicht te hebben op de lonkende heuvels liet Karen Blixen de bomen rond de plantagewoning kappen. Zo ontstond een geweldig, vlak gazon waarop toto's, de kinderen van haar landarbeiders, met geiten rondstapten. Het bleek ook ideaal voor ngoma's, de grote dansfeesten die vijftienhonderd tot tweeduizend bezoekers naar de plantage brachten.

Naast het huis groeien nog steeds de bomen die van haar mochten blijven staan, de palmen, de wilde vijgebomen, de

[p. 10]

cactusboom uit de dorre Riftvallei, een grote papyrus. Maar waar je ook kijkt, nergens is meer een koffiestruik te ontdekken. Achttienhonderd meter is ook te hoog voor koffie. Toen ze die harde waarheid eindelijk had ontdekt, was het te laat om afscheid te nemen van haar plantage aan de voet van de Ngongheuvels. ‘Hier ben ik waar ik moet zijn.’

De planterswoning oogt in werkelijkheid veel kleiner dan in het boek. Karen Blixen koketteerde graag en heeft de woning zowel in haar brieven naar Denemarken als in Een lied van Afrika omschreven als een landhuis met oneindig veel kamers. In een eerlijke bui meldt ze haar zusje Ellen Dahl echter: ‘Je zou waarschijnlijk lachen als je dit huis zou zien na alles dat je erover hebt gehoord.’ Haar zusje moet begrijpen dat de planterswoning vergeleken met de landhuizen van de familie in Denemarken niet veel voorstelt. ‘Maar hier in de kolonie beschouwen ze het bijna als een paleis.’

Karen Blixen had de planterswoning aan de voet van de Ngongheuvels graag Frydenlund willen noemen, naar de blokhut die haar vader in Noord-Amerika had bewoond. Deze naam gebruikt ze in haar eerste twee brieven, maar in de daarop volgende correspondentie keert de naam niet meer terug. Frydenlund bleek te moeilijk voor de Engelsen om uit te spreken. Bird Song, een voorstel van haar echtgenoot Bror von Blixen-Finecke, haalde het ook niet. De Kikuyu op de plantage bleven de woning hardnekkig Mbogani, het boshuis, noemen en daar legde het Scandinavische echtpaar zich bij neer.

Vier maanden na mijn eerste bezoek rijd ik opnieuw naar de planterswoning. Het witte bord staat er nog steeds. De twee tuinknechten hebben zich inmiddels op het terras genesteld. Op een tafeltje staat een kistje met geld. Daarnaast ligt een gastenboek waarvan de eerste pagina reeds half is gevuld; met veel Amerikaanse en Deense meisjesnamen. Het huis ziet er nog steeds gesloten uit. ‘Kunnen we al naar binnen?’ vraag ik. ‘Nee, het museum gaat pas aan het eind van de maand open.’

[p. 11]

Een van de jongens wijst op het fototoestel. ‘U moet vijf shilling betalen voor het maken van foto's.’