Schatten uit de volkstaal

Eenige duizenden volksspreuken gerangschikt en verklaard

[p. 3]

[Voorwoord]

Daar nu!... Eindelijk toch heb ik met die spreuken gedaan gekregen.

Eindelijk ja, want, rechtuit gesproken, het en is van gisteren en vandaag niet dat ik er mede bezig ben.

Jaren en jaren, van in den tijd dat ik student in het klein seminarie was, heb ik met open ooren geluisterd naar het losse en lieve praten van gezellen en kennissen; overal waar het mogelijk was, heb ik de beeldrijke taal van boer en werkman opgeteekend; voor zoekers en snuffelaars heb ik twee prijskampen uitgeschreven; bij mijne Vlaamsche vrienden heb ik onophoudelijk gevraagd en gezaagd, en mijne leerlingen heb ik, in al de verlofdagen, op hun dorp en in hun huis te mijnen voordeele doen oogsten.

Zoo kreeg ik een schrikkelijken hoop kleine en groote papierkens bijeen, ‒ 'nen hoop, 'nen berg!

En nu begost het grootste werk: alles doorlezen en doorsnuffelen, alles wikken en wegen, alles verstaan en klaar maken, alles vergelijken, alles samenstellen en rangschikken. God alleen weet wat ik er voor geschreven en gewreven, hoeveel bladen ik er mede beklad, hoeveel uren slapens ik er voor uitgespaard heb.

Maar, al duurde 't werk afgrijselijk lang, 't en heeft mij niet verveeld; of liever gezeid, ik had spijt wanneer ik bemerkte dat al mijne zakken uitgeschud, al mijne blaadjes uitgepluisd, al de plooien van mijn geheugen omgekeerd waren, en ik met een diepen zucht zeggen moest: de schotels zijn leeg, 't is op en uit!...

Met een diepen zucht, zeg ik; want wat zijn eenige duizenden spreuken bij de miljoenen die in de dichterlijke tale van ons volk leven en zingen?... Vergeef het mij, maar

[p. 4]

k en kan niet laten hier het woord der H. Schriftuur toe te passen: Suspice coelum et numera stellas, si potes! Ziet naar den hemel en telt de sterren zoo gij kunt!

Mijne verzameling is maar een klein zandeken van den hoogen berg, een ellendig druppelken uit de wijde, verre zee.

Want ieder Vlaming is dichter, ieder Vlaamsch huisgezin heeft zijnen schat poëzie; uit ieder dorp klinkt u een verschillend lied toe en ieder streek heeft hare eigene beelden.

Daarbij, al wat rond het volk leeft en beweegt ‒ en dat is menigvuldig; al waar het volk de hand aan steekt ‒ en dat is niet weinig; al waar het volk over spreekt ‒ en dat is onberekenbaar; al wat de oog van het volk opmerkt ‒ en dat is oneindig; ‒ de vogels die rond zijne woning zingen en huppelen: de schetterende ekster, de krassende kraai, de koekeloerende haan, de kakelende hen, de vluchtige zwaluw, de tjilpende musch, de magere reiger en de dwaze uil; de dieren die in de huizen of op het land leven en werken: de hond met zijne getrouwheid, de kat met heure valschheid, de bonte koe, het kloeke peerd, vos kiekenfretter en wolf schapenvreter; de ambachten met hunnen alm: de timmerman met beitel en zaag, de wever met zijn getouw, de vrouw met haar spinnewiel, de houthakker met zijne scherpe bijl, de schipper met boot en riemen, en de boer met ploeg en spade; onze hoven en velden met hunne gewassen: het graan met zijne volle aren, de roos met hare doornen, het gras dat haast verdort en de appelaar met zijne blozende vruchten; tot zelfs de insekten: de brommende mug, de ronkende vlieg en de gonzende bie; ‒ dat alles en nog meer helpt het volk in zijn dichten en brengt zijnen voorraad bevallige beelden met heele handvollen aan.

En welke mensch ter wereld luistert dit alles af? Wie kan dit alles achterhalen?... Dat is reuzenwerk, voor éen gewonen man te zwaar, voor éen gewoon leven te lang. Ieder Vlaming dicht spreuken, ieder Vlaming ook moet een handje toesteken om ze bijeen te brengen.

[p. 5]

Welke onder de mieren slaaft en wroet er niet om den gemeenen nest te maken?... En wie onder de Vlamingen zou niet medehelpen aan den tempel der dichterlijke volkstaal?... Zoo geve God dat deze verzameling van jaar tot jaar vergroote en eindelijk volledig worde.

Onze volksspreuken zijn te kostelijk om er éene, éene enkele van te laten verloren gaan: dat is goud, en goud werpt niemand weg.

Goud zijt gij, o duizenden vergelijkenissen, die kort en krachtig zijt, uit alles de treffende hoedanigheid grijpt en overal licht verspreidt waar het duister is.

Goud zijt gij, o duizenden gepaarde woorden of wederwoorden, die zoo kundig een gedacht weet te ontleden, door uwe koppels den stijl zoo rond, en door uwe letters hem zoo zangerig maakt.

Goud zijt gij, o beeldspraak zonder einde of maat, die nevens de stoffelijke taal eene nieuwe, eene dichterlijke schept waardoor ons Vlaamsch eene onuitputtelijke mijne wordt; die al wat dor en droog is, verfrischt en levend maakt; die al wat afgetrokken en onbepaald is, blinkend en stralend voor de oogen toovert; die, in eén woord, schildert wat gij zegt, en zoo al wat gij zegt, zien en voelen doet.

Goudt zijt gij, o duizenden spreekwoorden, tzij gij daar staat, ernstig en streng, als onveranderlijke regel, als vaste waarheid; tzij gij voorkomt, vriendelijk en zoet, als wijze raad, als vaderlijke vermaning; tzij gij zonder sluier optreedt, tzij gij het bevallig kleed der poëzie draagt; ‒ gij zijt het kruim der volksrede, gij hebt er altijd gelijk, gij doet er ieder buigen en zwijgen, gij zijt er meer weerd dan twintig onwrikbare bewijzen.

Gij zijt de ondervinding van duizend jaren en de wijsheid van honderd geslachten. Het volk, met zijne opmerkende oog, heeft gezien wie er 't geluk of 't ongeluk ten deele had; zijne ingeborene nieuwsgierigheid heeft de reden van dien voor- of tegenspoed nagespoord en die, tot eigen

[p. 6]

les, tot les van iedereen, als kortbondigen stokregel, gelijk Tuinman zegt, voorgehouden en herhaald. Het heeft, in zijne gezonde wijsheid, ondervonden en geleerd dat de deugd beminnensweerdig en de ondeugd verfoeielijk is, en heeft er seffens eene treffende vermaning toe uitgedacht. Naarmate dat de ondervinding grooter en algemeener werd, is de eene regel den anderen opgevolgd, en zoo zijn wij tot eene macht spreekwoorden gekomen die eenen raad hebben voor iedereen, die den minsten voorval van ons leven bespreken en hun gedacht zeggen over ieder onzer werken.

Ja, lieve spreekwoorden, gij zijt een wetboek dien elkeen nuttig raadpleegt; een meester die streng verbiedt wat berispelijk is; eene moeder die hare kinderen in het goede opkweekt; een vriend die troost en verbetert.

Kinderen, de jonge jaren zijn een kostelijke tijd, die slaapt in den zaaitijd, en vindt geenen maaltijd; ouders, gij dient het goed voorbeeld aan uwe kinderen te geven, zulke tronk, zulk jong; meiden en knechten, gij moet onderdanig zijn, waar de naald gaat, volgt de draad; armen, zijt verduldig, armoede is geene schande; rijken, zijt edelmoedig, den arme gegeven is Gode geleend; ieder zij voorzichtig in 't kiezen zijner vrienden, trouwe vrienden zijn moeilijk om vinden.

Hebt betrouwen op God, op God betrouwd is op de rots gebouwd; bidt uwen God, een dag zonder gebed is een dag zonder zegen; eert uwe oversten, eere aan wie eere toekomt; begaat geene overdaad, matigheid is de beste dokter; zijt deftig in uwe woorden, vuile monden, vuile gronden; geeft aan ieder 't zijne, onrechtveerdig goed gedijt niet.

Hoe eerlijk, hoe treffelijk, hoe christelijk is hier alles! Uit iedere spreuk komt u als een wasem van deugdzaamheid en zedelijkheid toegevlogen, en hij die onze spreekwoorden volgen wou, zou maar zelden zijnen catechismus overtreden.

Goud zijt gij, ontelbare spreuken. Onder de eigenaardige uitdrukkingen, zijt gij wel de oudste. Sedert eeuwen leeft gij in de tale van 't volk en blijft ongeschonden met hem voortbestaan.

[p. 7]

Ik zeg ‘sedert eeuwen’, en dat is waar. Wij hebben maar onze oude Vlaamsche schrijvers te lezen om er veel spreuken te vinden die wij in hun geheel, tot in hun laatste stipken, nog gebruiken. Een woord, een vorm kan kwijnen en vallen; eene spreuk is taaier: die heeft ziel en leven, die is 't kind van het opmerkend volk, die is de vrucht van den volksgeest waar weinig of niets aan verandert. Daarom blijft eene spreuk voortleven; zij trekt grijs ja, maar toch gaaf, de lange eeuwen door.

Goud zijt gij. Moest het gebeuren (Ons Heer beware er ons van) dat het Vlaamsche volk van het tooneel der aarde verdween, nog zoude men eeuwen en eeuwen later door u weten wie de Vlaming was, wat hij meende en wat hij wou, wat hij beminde en haatte, wat hij loofde of afkeurde, wat hij deed of meed.

Gij, gij zoudt hem doen kennen met zijn betrouwen op de goddelijke Voorzienigheid, met zijne ronde en reine zeden, met zijne liefde voor het werk en zijnen afkeer van de luiaardij, met zijne Christene edelmoedigheid en huiselijke spaarzaamheid, met zijne trouw aan 't gegeven woord en zijne eerlijkheid om ieder 't zijne te geven, met zijne verduldigheid in 't lijden en zijne tevredenheid in het hem bestemde lot.

Ik draag deze mijne verzameling op aan het Vlaamsche volk, aan den schepper, den bewaarder, den heer en meester dezer spreuken.

Aan de schrijvers die de volkstale beminnen, zeg ik: Leest deze spreuken, gij zult niet blozen over uwe liefde, maar fier zijn en er moed in vatten om, kloeker en stouter, den strijd voort te strijden van het leven tegen de dood, van de waarheid tegen de valschheid.

Hun die de volkstale verstooten, zeg ik: Leest deze spreuken en antwoordt mij of hier enkel platheden te vinden zijn, of uwe beelden, met moeite op de wereld gebrocht, wel altijd leven en spreken gelijk die van den gewonen volksgeest,

[p. 8]

of op de straat enkel lood te rapen ligt en in de boeken enkel goud. Odi profanum vulgus, zeidt gij vroeger; en nu zal 't zijn: Ik bemin het volk en zijne taal.

Am. Joos.

9 September 1885.