Drie zestiende-eeuwse esbatementen. Tielebuijs. De blinde die tgelt begroef. De luijstervinck

[p. 1]

Inleiding
I Aard van de drie kluchten - De auteurs - De opvoeringen

De drie in dit proefschrift uitgegeven kluchten vertonen de typiese kenmerken van het rederijkerswerk: de taal heeft tal van vreemde woorden; dubbelrijmen, binnenrijmen, drie of vier gelijke eindrijmen, versvormen als het rondeel komen er in voor, en het komiese element vinden we in de toestanden en in de dialoog.

Het esbatement van Tielebuijs wordt uitvoerig besproken in de handboeken, waarnaar dan ook verwezen kan worden¹⁾.

Voor de beide andere esbatementen, die beter zijn dan het eerste, citeren wij hier de voortreffelike bespreking, die Dr. A.A. van Rijnbach er aan wijdt in zijn inleiding voor de kluchten van Bredero²⁾. Hij merkt op dat deze twee, de Blinde en de Luijstervinck, de door Kalff uit het archief van Trou moet Blycken uitgegeven stukken in waarde overtreffen: de handeling is ingewikkelder, de dialoog beter en de karaktertekening levendiger.

‘In de figuur van de blinde bedelaar, die zijn geld begraaft, wordt een type gegeven van de gierige, die bevreesd is voor zijn geld en wantrouwend ook in hoge mate door zijn blindheid, waardoor hij afhankelik is van de hem begeleidende knaap. In Warenar zal later onder klassieke invloed dit karakter uitvoeriger uitgebeeld worden, doch hier is toch reeds zonder zo'n klassiek voorbeeld iets zeer goeds gegeven. De twist tussen cnape en bedelaar, die, vol wantrouwen, vreest dat deze niet alles afdraagt wat hij ontvangt, treft door een levendige dialoog. Als de bedelaar met hulp van de cnape zijn geld in een pot begraaft, wordt dit zonder dat zij het

1) G. Kalff, Gesch. der Nedl. Letterk. in de 16e eeuw I, bl. 295 vlgg., II bl. 77/78.
G. Kalff, Gesch. der Nedl. Letterk. III, bl. 151 vlgg.
J. ten Brink, Gesch. der Nedl. Letterk., Amsterdam, 1897, bl. 240/41.
J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederl. Letterk. ²II, bl. 378/79.
J. Worp, Gesch. van het Drama en het Tooneel I, blz. 149/50.

2) t.a.p. bl. X vlgg.

[p. 2]

weten, waargenomen door een schoenlapper die zich dan ook weldra het geld toeëigent: een tweede punt van overeenkomst met de Warenar’. ‘Het stuk eindigt met de levendige voorstelling van de schoenlapper, die al geheel vervuld van de dubbele buit die hij vinden zal, wel de pot, doch in plaats van goud iets anders daarin vindt’.

Zijn bezwaren zijn dat de monologen in dit stuk van slechts drie personen wel wat te uitgebreid zijn en dat de gesprekken strikt beperkt blijven tot de handeling en de gebeurtenissen waardoor ze ‘de levendigheid, het echt-menselike [missen], dat bijv. Bredero door zijn uitweidingen, die echter juist de stemming van het geheel verhogen, in zijn toneelspelen brengt’. 't Laatste is niet juist: men mag toch bij de beoordeling van dit stuk niet uitgaan van wat bijv. Bredero bereikt heeft. De dialoog blijft, voor een rederijkersdrama, ook na 't boven aangehaalde twistgesprek, vlot genoeg: bijv. de angst van de blinde om zijn geld, nadat ze te eten gehad hebben, de twist wederom, als de blinde z'n knaap de schuld geeft, dat de schat weg is, de streek die zij de schoenlapper gaan spelen, en hun vreugde daarover in het beweeglike dobbelrondeel.

Beter nog acht Van Rijnbach de Luijstervinck: ‘het aantal personen is groter en vooral de handeling veel intenser, doch wat in het biezonder aan het stuk leven geeft en een grote komiese werking is de figuur van de luistervink, “een biezondere vondst, zoals er in onze toneelliteratuur geen tweede te vinden is”’. ‘De inhoud van het stuk herinnert aan vertellingen als die der Decamerone, maar de gedachte een figuur als de luistervink aan deze geschiedenis toe te voegen, maakt dit stuk tot een der merkwaardigste uit onze literatuur’.

De ‘clapart ofte luijstervinck’ ‘is geen spion of verklapper maar laat tussen de klachten van de ouders telkens zijn spottende opmerkingen horen’¹⁾. Men kan hem beschouwen als 't naar de klucht overgebrachte ‘sinneken’ of ‘neefje’ uit de zinnespelen²⁾. Uiteraard hebben zulke figuren in het komies drama een heel andere betekenis, terwijl de Luijstervinck hier zelfs de centrale figuur is.

Beide esbatementen stelt hij terecht in de tweede helft der 16e eeuw op grond van de taal en de rijm- en versvormen.

1) Ts. 45, blz. 274

2) Van Rijnbach, t.a.p., blz. XII, noot 1.

[p. 3]

Als auteur van Tielebuijs noemt L. in een onderschrift aan het slot: Willem Elias alias Vrancx, prijst luttel bedwancx, en H.: Willem alias Vranck, prijst luttel bedwanck, die, eveneens volgens 't onderschrift in beide hss., het stuk componeerde in 1541. ‘Willem Ylias, facteur der Lelië-camer’ behoorde tot de ‘jugen’ voor het landjuweel van 1541 te Diest¹⁾ en is ongetwijfeld dezelfde als Willem Elias. Op dezelfde plaatsen wordt nog vermeld: Phrasim (in H. verhaspeld tot phreum) invenit Jan van den Borne alias Houwers, Lelie, quondam in Diest. Heeft de Lelie (= lid van de Leliekamer) Jan van den Borne of Jan Houwers het verhaal bedacht en Willem Elias het in toneelvorm gebracht? Of is de klucht van W. Elias een parafrase van een stuk van Jan van den Borre (1. Borne) en de eigenlike phrasis dus van de laatste, gelijk Willems veronderstelt? Quondam in Diest zou dan kunnen betekenen, dat J.v.d. Borne in 1541 al overleden was²⁾. Evenzeer, dat hij vroeger in Diest woonde en al vertrokken was, toen Willem Elias 't stuk samenstelde. Met zekerheid valt er uit dit Latijn niets op te maken.

De taalvormen bevestigen ten overvloede dat dit spel van Zuidnederlands oorsprong is³⁾.

Wie de Blinde en de Luijstervinck geschreven hebben of uit welke kamers ze stammen, is onbekend gebleven. Elke aanwijzing ontbreekt, behalve misschien in de Luijstervinck, vs. 444 vlgg.:

‘Wistent dongeleerden, sij souwens niet heelen.
Ick weet wel, sij souwen daar een spull off spelen,
En het waer oock seecker wel spelens waert.’

Is dit esbatement van de Ongeleerden, zoals de leden der Rederijkerskamer ‘Uut jonsten versaemt’ te Lier zich noemden?⁴⁾

1) F.J. Raymakers, Historische oogslag op de rederijkerskamers van Diest, in Vaderlandsch Museum dl. 3, bl. 129 en: Mr. L. Willems: De Diestersche Rederijker Willem Elias, in het Gedenkboek A. Vermeylen bl. 521 vlgg. Enkele slordigheden in het laatste art. zijn: niet 4, maar 3 hss. van Tielebuijs zijn bekend. B. heeft geen naam van schrijver of kopiist; 't onderschrift van H. wordt aan L. toegeschreven, dat van L. aan B.

2) Willems t.a.p. Vrancx zou volgens hem betekenen: Vrancs(one).

3) Zie boven blz. 11 e.v.

4) Zie Ts. 45, bl. 275, en voor een dergelike vermelding, die dikwels voorkomt: Van Rijnbach, Inl. bl. XIV.

[p. 4]

De Luijstervinck is ongetwijfeld uit het Zuiden afkomstig: de vormen bewijzen dat voldoende, maar voor de Blinde blijkt het niet zo zeker¹⁾. Toch zal deze klucht niet door een Noordnederlander geschreven zijn: daarvoor is het werk te goed. Het stuk kan ook gemaakt zijn door een emigrant en misschien de Luijstervinck eveneens. Goossen ten Berch kan dat niet zijn: het is nergens gebleken dat hij ooit zelf iets geproduceerd heeft²⁾, maar bovendien zijn de wijzigingen, die hij in het Haarlems Hs. van Tielebuijs aanbrengt, hier en daar, zo stuntelig, dat ze niets van hem doen verwachten.

Ook opvoeringen van deze beide stukken zijn niet bekend. Des te meer van Tielebuijs.

De eerste maal werd deze klucht gespeeld door de leden van de Diester kamer De Lelijbloem (Z. Reynbloeme) op het landjuweel³⁾ te Diest, in het jaar 1541, de 1e Augustus, ter verwelkoming van de ‘Rethorisienen’⁴⁾. Latere opvoeringen: te Lier op Driekoningen door de ‘gezelscappe van de Groyende en der Jennette’⁵⁾, 5 Jan. 1591 na het sinnespel van den Wellustigen Mensch, en op Sint Jan midzomer (24 Junie) van hetzelfde jaar na hetzelfde sinnespel door T.M.B.: in de proloog van dit spel kondigt men aan, dat de klucht van Roncefael gespeeld zal worden⁶⁾; voor een loterij door de Haarlemmers, na de feesten te Leiden (1596) en te Rotterdam (1599)⁷⁾, wellicht dus te Schiedam in 1603. De naam Westlant (H. vs. 15) maakt 't zeer waarschijnlik, dat in één der plaatsen dier streek, waar een kamer was, eveneens een opvoering heeft plaats gehad.

't Is duidelik, dat Tielebuijs zeer populair was en natuurlik is 't stuk veel vaker vertoond: zo is het niet aan te nemen, dat het tussen 1541 en 1591 geen enkele keer meer gespeeld zou zijn.

1) Zie boven blz. 11 e.v.

2) Op de fout, die Kalff maakt, als hij hem schrijver van Pyramus en Thisbe noemt, is reeds gewezen Ts. 47, blz. 161.

3) Landjuweel, niet haagspel, zoals Schotel² II, bl. 245 vermeldt. Zie J.F. Willems, Chronologische lijst van oorkonden wegens de Antwerpsche Rederijkerskamers in Belg. Museum dl. I, bl. 158 en Mr. L. Willems t.a.p.

4) Blijkens een aantekening in L. en in H.

5) Volgens Schotel² I, bl. 153/54, zonder vermelding van jaar.

6) T.M.B., Bibliotheek A 6 en Register der Spelen van Sinne f^o 53 v.

7) Zie het gewijzigde slot in hs. B., blz. 62.