Het leven van Philippus den Stauten, Hertoch van Borgonien, ende van Margarita van Male, Gravinne van Vlaenderen

[1392]

Carel den Sesden, coninck van Vranckrijck, op weghe⁺sijnde om den hertoch van Bretagne in sijn landt te gaen aentasten, is in eene phrenesie ghevallen, soo dat hy door de selve syne sinnen ghemist heeft, al is 't saecke dat hy somwylen voor eenighen tijdt tot sijn selven quamp. De reden om de weleke den selven coninck aen den gheseyden hertoch op een nieuw den oorloch aendede, is dese: Petrus De Craon, eenen edelman van tusschen Anjou ende Bretagne, was by den overleden hertoch van Anjou, coninck van Napels, in soo groote achtinghe gheweest dat hy door het faveur van den selven hertoch soo groote schatten vergaedert hadde dat men ghemeynelijck seyde dat hy sijn meester bestolen hadde. Op dit gheruchte en derfde hy niet langher by den jonghen coninck van Napels blyven, ende is naer Vranckrijck vertrocken, alwaer hy van den coninck ende synen broeder, den hertoch van Touraine, het voorleden jaer seer minnelijck ontfanghen wierdt ende seer groot credit creech.

+ 1392. Den coninck van Vranckrijck wort uytsinnich.

[p. 226]

Desen Petrus De Craon was den cosijn van den hertoch van Bretagne, den welcken, ghelijck wy gheseydt hebben, een seer grooten vyandt was van den conestabel de Clisson, den welcken oock van den coninck, den hertoch van Touraine ende het gheheel coninckrijck bemindt wierdt om syne ghetrauwe diensten, de welcke hy daeghelijckx aen het rijck dede. Petrus De Craon dit siende heeft ten dienste van synen cosijn, den hertoch van Bretagne, den selven Clisson trachten in den haedt van den coninck ende van het hof te brenghen; maer het ghene hy aen hem meynde te doen, is aen hem selven overghecommen, op dese maniere: Ludovicus, broeder van den coninck, hertoch van Touraine, den welcken, ghelijck gheseyt is, ghetrauwt was met die boose vrauw Valentina van Milanen, met syne eyghen huysvrauwe niet te vrede sijnde, hadde syne liefde oock laeten vallen op eene fransche dame. Petrus de Craon dit wetende heeft het selve aen Valentina kenbaer ghemaeckt. Valentina dit ghehoort hebbende en heeft het selve voor haren man niet connen verswyghen, daer byvoeghende dat Craon haer dat gheseyt hadde. Den hertoch van Touraine dit hoorende heeft daer over soo vergramt gheweest dat hy Craon saude hebben⁺doen om hals brenghen, ten waer den coninck hem sulckx belet hadde, hem beloovende dat hy Craon saude doen uyt het hof bannen. Den coninck heeft dan bevolen aen de heeren De la Riviere ende Le Mercier dat sy aen Craon sauden segghen dat hy niet meer en saude ten hove commen sonder⁺te segghen waerom. Craon dit hoorende vraechde om den coninck ende den hertoch van Touraine te moghen spreken; maer sulckx wierdt hem oock van den coninck gheweyghert. Craon niet wetende om wat reden hem sulckx was overghe-

+ Petrus de Craon uyt Vranckrijck ghebannen.

+ Petrus de Craon vlucht naer den hertoch van Bretagne.

[p. 227]

commen, is naer synen cosijn, den hertoch van Bretagne, ghetrocken, den welcken hem seer vriendelijck onthaelt heeft de schult daervan legghende op den conestabel de Clisson.

Terwylen dat Petrus de Craon aldus schuylde onder de vleughels van den hertoch van Bretagne, hebben sy dick wils met malcanderen in dit jaer 1392 ghesprocken dat sy wel wilden eenen middel weten om den conestabel om hals te brenghen, ende den hertoch seyde dat hy gheeren hondert duysent guldens saude gheven om met hem synen wille te moghen doen. Petrus de Craon hadde een seer schoon hof op het kerckhof van S. Jans tot Parijs, alwaer hy in den vasten somighe van syne ghetrauwste dienaers heeft naer toe ghesonden, voorsien met al het ghene aen hun noodtsaeckelijck saude connen sijn. Hy schreef oock aen synen casteleyn dat hy hem saude yseren handtschoenen, casketten ende andere dierghelijcke waepens besorghen om veertich mannen mede te connen waepenen. Dese veertich persoonen en wierden niet al te saemen, maer verscheyden op verscheyden tyden naer Parijs ghesonden, alwaer sy in 't selve hof daeghelijckx goede eier maeckten sonder daer oeyt uyt te gaen. Alswanneer nu alles aldus bereydt ghemaekt was, is Petrus de Craon ontrendt Sinxen sonder eenich ghevolch oock naer Parijs ghereyst, ende aldaer by nachte aenghecommen (mits dat de poorten van Parijs alsdan dagh ende nacht open bleven). Alsdan heeft hy den poortier seer scherp verboden dat hy niemandt uyt oft in en saude laeten sonder sijn ghebodt. Op dese maniere dan sijn sy allegader opghesloten ghebleven tot op H. Sacraments-dach, uytghenomen dat hy somwylen eenighe spien uytsondt om af te spien watter binnen Parijs ghebeurde.

[p. 228]

Op H. Sacraments-dach hielt den coninck open hof, soo dat het dansen duerde tot den een uren naer den middernacht. Alswanneer ydereen nu naer huys ghinck, is den conestabel De Clisson daer den lesten ghebleven, den welcken oock sijn afscheydt van den coninck ende synen broeder ghenomen hebbende, is maer met acht laqueyen naer sijn hof van Clisson gegaen. Alswanneer den conestabel op dese maniere gheavanceert was tot aen de quarrefour S. Cathrine, sijn de twee laqueyen, de welcke vooren op ginghen met brandende tortsen, ter aerde gheworpen ende de tortsen uytghedaen. Den conestabel dit siende meynde dat het den broeder van den coninck was, den welcken dit dede doen om te lacchen; waerop den conestabel seyde: ‘Monsegneur, voorwaer dit is qualijck ghedaen; maer ick vergeve het u; want gy⁺zijt jonck ende ghy lacht gheeren.’ Waerop Craon gheheel anders antworde; want synen deghen uytreckende is hem toe gheschoten al roepende: ‘Doodt, doodt, Clisson! ghy moet hier sterven!’ Den conestabel vraechde hem wie hy was, die aen hem sulcke dreygementen dede. Hy antworde: ‘Ick ben Petrus De Craon, uwen ghesworen vyandt.’ Op dese woorden sijn de medeghesellen van Craon op hem aenghecommen, ende de laqueyen van Clisson, gheen waepenen hebbende, hebben terstondt den vlucht ghenomen. Clisson gheen ander wapenen hebbende als alleenelijck eenen sabel van ontrendt de twee voeten lanck, heeft sich daermede soo lanck ghedefendeert tot dat hy ten lesten met eenen platten deghen gheslaghen is op het hooft, door welcken slach hy van sijn peerdt ghevallen is teghen de deure van eenen backer. Desen backer hadde van eersten af het gheruchte ghehoort, ende om te sien wat daer ghebeurde hadde de deure

+ Den conestabel van Petrus de Craon ghequetst.

[p. 229]

van sijn huys met een spleetjen openghedaen, soo dat door den swaeren val van den conestabel de deure teenemael openginck. Den conestabel dit ghevoelende heeft sich terstondt daer binnen gheworpen. De medeghesellen van Craon niet dervende in huys gaen, ende Craon wel wetende dat hy hem uyt synen vollen aerm gheslaeghen hadde heeft tot hem gheseydt: ‘Het is ghenoech!’ Daer mede hebben sy al te saemen met hun perden de vlucht ghenomen lanckx de poorte van S. Antone, laetende den conestabel, soo sy meynden, doodt oft soo wel als doodt in het huys van den backer.

Den coninck, den welcken meynde in sijn bedde te gaen, hoorende dat den conestabel soo deerlijck onthaelt was, heeft hem terstondt gaen besoecken ende van de doctors ende chirurgins doen visiteren, de welcke eenpaerlijck seyden dat sy hem soo wel sauden ghenesen, dat hy vijfthien daeghen daer naer wederom saude connen te peerde sitten. Den coninck heeft terstondt last ghegheven om Craon levendich oft doodt te doen by hem brenghen; maer mits dat Craon soo veel vooren vertrocken was en hebben sy hem niet connen achterhaelen. Twee daeghen daer naer hebben die van Parijs twee edelieden ende eenen pagie van Craon ghevonden seven mylen van Parijs, ende hebben hem binnen Parijs ghevanghen ghebracht, alwaer men hem twee daeghen daer naer de handt heeft afghecapt op de plaetse daer dit feyt gheschiedt was, ende daer naer op de plaetse van de Halle onthooft; ende twee daeghen daer naer is oock onthooft den⁺casteleyn, om dieswille dat hy de aencomste van sijn meester niet en hadde kenbaer ghemaeckt. Eenen canoninck van Chartres is voor sijn leven daeghen lanck te waeter ende te

+ De complieen van Craon onthooft.

[p. 230]

broode in de ghevanghenisse van den bischop ghestelt gheweest om dat Craon vluchtende in sijn huys alleenelijck wat ververst hadde, sonder dat men weet oft den selven canoninck van dit feyt wetenschap hadde ofte niet. Den hertoch van Bretagne hoorende dat den conestabel niet doodt en was, heeft Craon wel ontfanghen; maer dickwils bekeven dat hy den conestabel onder syne macht hebbende hem niet ghedoodt en hadde, waer voor hy sekerlijck den oorloghe moeste vreesen in sijn landt.

Den coninck willende afwachten de antworde van den hertoch van Bretagne, heeft hem eenen edelman ghesonden, ende doen aensegghen, dat, waert saecke dat Craon by hem oft in sijn ghebiedt was, hy hem saude ghevanghen nemen ende oversenden; maer den hertoch heeft gheantwordt, dat hy van Craon niet en wiste, nochte en wilde weten, aenghesien dat de vyantschap tusschen Craon ende den conestabel⁺hem niet en raeckte. Den hertoch van Borgonien hoorende dat den coninck van meyninghe was aen den hertoch van Bretagne den oorloch aen te doen, is van Arthois naer Parijs ghetrocken, om ten opsichte van syne huysvrauwe, de gravinne van Vlaenderen, nichte van den selven hertoch, dien oorloch te beletten. Den hertoch van Berry oock opghemaeckt sijnde van synen broeder, hebben alle beyde aen den coninck voorghestelt dat dese vyantschap, als raeckende maer twee ghemeyne persoonen, soo groot van ghewichte niet en was om daerom een gheheel coninckrijck te brenghen in de groote moeyelijckheydt ende costen van den oorloch. Dit niet teghenstaende heeft de partye van den conestabel soo veel ghemaeckt, dat den coninck vast ghestelt heeft selve in persoone in Bretagne den oorloch te gaen voeren, niet ach-

+ Den coninck gaet den oorloch aendoen aen den hertoch van Bretagne.

[p. 231]

tende het segghen van de medecijns, dewelcke hem noch sieek siende seyden in gheenen staedt te sijn om dit te connen volbrenghen. Eer den coninck noch van Parijs vertrock, heeft hy van synen broeder Ludovicus wederom ghenomen het hertochdom van Touraine ende hem in besittinghe ghestelt van het hertochdom van Orleans, waervan hy aen hem alreede het voorleden jaer hadde den tytel ghegheven.

Naer dat den coninck met de selve intentie den wech hadde beghonst naer Bretagne voort te setten, sijn syne ooms, de hertoghen van Berry ende Borgonien, tot Chartres by hem ghecommen om hem teghen hunnen danck, te vergheselschappen.

Den coninck ontrendt de dry weken binnen Mans gherust hebbende om sijn crijchsvolck af te wachten, is naer hun aencomste van daer vertrocken. In den bosch ontrendt Mans ghecommen sijnde, is er eenen sekeren manspersoon, ongheschoent, metten blooten hoofde ende seer aermlijck ghecleedt hem toegheschoten, ende heeft sijn peerdt, met den toom nemende, hem hauden staen ende tot hem gheseydt: ‘Sire, en rijdt niet voorts; maer keert wederom; want ghy sijt verraden!’ Die de welcke ontrent den coninck waeren, meynende dat desen man sot was hebben hem op sijn handen soo seer gheslaeghen, dat hy den toom liet gaen, ende hier mede sijn sy voorts ghereden sonder den man voorder te ondervraeghen. Niet te min die worden sijn seer diep ghesoncken in de ghepeynsen van den coninck, den welcken, door sieckte seer flauw, door de injurie van den conestabel seer melancolieck, door de hitte ende de reyse seer vermoeyt was; want het was alsdan in de maendt van Julius, het heetste van den somer. Den coninck aldus voort-

[p. 232]

rydende ghevolcht door eenen pagie, de welcke het casket droech van den coninck; achter dien pagie reed noch eenen ander pagie, den welcken de lancie van den coninck droech, de welcke met stael van vooren beslaeghen was. Desen pagie door vermoeytheydt op sijn peerd in slaep vallende, liet de lancie vallen op het casket, het welcke den anderen pagie droech, soo dat het selve een groot gherucht maeckte. Den coninck meynende dat dit het teecken was van het voorseyt⁺verraedt, is daer door soo verbaest gheweest dat hy buyten syne sinnen gheraeckt is, ende synen deghen uyttreckende heeft beghinnen te roepen: ‘Allons, allons, op de verraders!

De pagien dit siende hebben terstondt de vlucht ghenomen; maer den coninck sich wendende van alle canten heeft eerst den knecht van den bastaerdt de Langres ende daer naer oock den bastaerdt ghedoodt; jae selfs, hy quetste oock den hertoch van Orleans, sijn eyghen broeder, ende den heere van S. Py. Den hertoch van Borgonien siende dat den coninck buyten syne sinnen was, heeft de andere edelieden ter hulpe gheroepen om den coninck te vanghen. Naer dat sy eenighen tijdt daer toe hun beste ghedaen hadden, hebben de heeren van Couey ende Guilielmus Martel hem vast ghenomen ende den deghen uyt de vuyst ghetrocken. Als sy nu alsoo den coninck in hun macht hadden, hebben sy hem stillekens op een bedde gheleyt, alwaer sijn broeder, den hertoch van Orleans, ende syne ooms, de hertoghen van Berry ende Borgonien, hem quaemen besoecken; maer hy en heeft hun gheen teeckenen van kennisse ghegheven, gheduerich de ooghen draeyende in sijn hooft.

Den coninck nu op dese maniere uytsinnich gheworden

+ Den coninck van Vranckrijck wort uytsinnich.

[p. 233]

sijnde, is den conincklijcken raedt binnen Parijs vergaedert ende heeft de bestieringhe van het rijck ghestelt in de handen⁺van de ooms van den coninck, de hertoghen van Berry ende Borgonien; ende dat Margarita van Male, gravinne van Vlaenderen, huysvrauwe van den hertoch van Borgonien by de coninghinne saude blyven tot dat sy saude van kinde verlost sijn, sonder yemandt te laeten aen de coninghinne kenbaer maecken het ongheluck, het welcke aen haeren man was overghecommen.

Dese twee hertoghen de regeringhe van het rijck aldus becommen hebbende, hebben t'samen besloten die te veroodtmoedighen de welcke de rechte oore van den coninck te vooren ghehadt hadden, beghinnende met den conestabel de Clisson, den welcken scheen den machtichsten te wesen uyt sijn testament, het ghene hy ghemaeckt hadde naer dat hy ghequetst was gheweest door Petrus de Craon, waer uyt bespeurt wierdt dat hy hadde sesthien hondert duysent guldens meubelen sonder sijn erffelijcke goederen.

Eenighen tijdt daer naer is den conestabel de Clisson by den hertoch van Borgonien ghecommen om hem te spreken van de affairens, raeckende sijn officie; maer den hertoch heeft hem gheantwordt dat hy voortaen niets meer daer mede te moeyen en hadde, dat hy alreede soo veel ghelt vergadert hadde als hy ende sijn broeder, den hertoch van Berry, sauden connen t'samen brenghen, ende ten waer dat hy het selve liete om sijn eere, dat hy hem oock sijn ander ooghe (de eene ooghe hadde hy verloren in een bataille) saude doen uytsteken, ende is daermede uyt de camer vertrocken. Den conestabel siende op wat maniere dat hy onthaelt was, is⁺terstondt wechghegaen, ende alles bereydt ghemaeckt heb-

+ De hertoghen van Berry ende Borgonien worden regenten van Vranckrijck.

+ Den conestabel de Clisson vlucht uyt Vranckrijck.

[p. 234]

bende, is daer mede naer sijn casteel van Mont-Le-Hery vertrocken om aldaer beter tydinghen af te wachten.

⁺ Den selven dach als den conestabel vertrocken was, is den heer De Montagu oock in tijdts in stilte vertrocken; want qualijck en was hy vertrocken, oft het ghebodt was ghegheven om hem ghevanghen te nemen. Den heer Joannes Le Mercier meynde oock den selven wech in te gaen; maer eer hy vertrocken was, was in sijn huys wacht gheleyt ende aen hem een ghebodt ghegheven van sich ghevanghen te gheven op het casteel van de Louvre; het selve gheschiede oock aen Begue De Vilaines.

Alswanneer dese heeren aldus ghevanghen waeren, hebben de regenten oock een ghebodt ghegheven van den conestabel op te soecken ende by hun te brenghen, levende ofte doodt. Den conestabel daer van ghewaerschauwt sijnde, is voorder ghevlucht op sijn casteel van Chastel-Josselin. Als de regenten hoorden dat den conestabel op die⁺maniere ontvlucht was, vreesende dat den heere De la Rivière oock saude voorder de vlucht nemen, hebben hun officieren naer hem oock uytghesonden, de welcke hem hebben ghevonden ende ghevanghen ghenomen op een van syne casteelen by Chartres, ende alsoo ghevanghen ghebracht binnen Parijs, alwaer sy in groot perijckel waeren van hun leven; aenghesien dat hun opgheleydt wierdt dat sy waeren verraders van het rijck, de incomsten van den coninck ghebruyckten tot hun profijt, ende oorsaecke waeren van de sieckte van den coninck, hem raedende teghen den raedt van alle de medecijns aen te nemen de reyse van Bretagne, selfs niet latende de medecijns by hem commen. Om welcke oplegghinghen sy overghelevert sijn aen den provost van Parijs

+ De heeren Le Mercier ende Vilaines worden ghevanghen.

+ Den heere De La Rivière ghevanghen.

[p. 235]

ende gestelt op de bastille S. Anthoine. Aengaende Begue De Vilaines, hy heeft door goede vrienden soo veel ghemaeckt dat hy verlost is uyt de ghevanghenisse. Den conestabel is verclaert⁺als verrader van Vranckrijck, vervallen in de boeten van hondert duysent marcken silver, ende voor in der eeuwicheyt berooft van sijn officie. Dit sijn de beghinselen gheweest van den haet tusschen den hertoch van Orleans ende den hertoch van⁺Borgonien. Den hertoch van Orleans saude gheeren de regheringhe van het rijck selve ghehadt hebben, als wesende den broeder van den coninck; het selve wierdt ghegheven aen de hertoghen van Berry ende Borgonien, de welcke maer ooms waren; nochtans te vooren voochden gheweest hadden van den coninck. De hertoghen hadden de voornoemde heeren doen ghevanghen nemen, ende andere, besonderlijck den conestabel, soo verre doen vervolghen, de welcke allegaeder de besondere vrienden waeren van den hertoch van Orleans.

Den hertoch van Borgonien, den welcken op alle manieren den teghen-paus sochte voor te staen, ghebruyckte alle middelen, ja vreedtheden om de Vlaminghen de partye van Bonifacius te doen verlaeten. Hy dede Petrus van Roesselare, eenen treffelijcken borgher van Brugghe, tot Rijssel onthoofden, ende Joannes Heyle, daer wy van ghesproken hebben, in de ghevanghenisse werpen, alwaer hy ellendich ghestorven is.

Al was het saecke dat vele van de Vlaminghen door ghewelt⁺ende tyrannie van den hertoch van Borgonien de partye aennamen van den teghen-paus Clemens; nochtans bleven de Ghentenaers evenwel standtvastich in de ghehoorsaemheydt van den paus Bonifacius, om welcke reden de Brugghelinghen teghen den tijdt van Paesschen quamen

+ Sententie teghen den conestabel De Clisson.

+ Den oorspronck van den twist tusschen de hortoghen van Orleans ende Borgonien.

+ Standtvastichheyt van de Ghentenaers in de ghehoorsaemheyt van den Paus.

[p. 236]

naer Ghendt om hun sonden te biechten ende te communiceren; soo dat tot Brugghe alle de kercken sondachs ende 's heylichdachs ydel waeren, omdat den hertoch daer clementinsche priesters inghestelt hadde.