Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 202]

[p. 203]

51 Jacob Ochtervelt
Rotterdam 1634/35-1708/10 Amsterdam

De oestermaaltijd
Paneel, 47 × 37,5 cm
Lugano-Castagnola (Zwitserland), Stichting Thyssen-Bornemisza

Oestermaaltijden vormden een geliefd onderwerp in de Hollandse schilderkunst van de 17de eeuw. Enerzijds heeft dit te maken met de eetgewoonten uit deze tijd. Er werd veel vis gegeten, zelfs bij het ontbijt (de economie draaide voor een deel op de visvangst), en daarnaast bestond er een grote consumptie van mosselen en van oesters, die als een delicatesse werden beschouwd.¹ Anderzijds gold de oester als een aphrodisiacum, een middel dat de geslachtsdrift stimuleerde, en van dit volksgeloof hebben allerlei schilders, Jan Steen met name, vele malen dankbaar gebruik gemaakt.²

De oestermaaltijd van Jacob Ochtervelt bevat minder suggestieve toespelingen dan de meeste voorbeelden van Steen, maar dit ligt ook aan het verschil in stijl tussen beide kunstenaars. Ochtervelt uitte zich in zijn erotisch bijwerk in het algemeen minder gearticuleerd dan de uitbundige Steen. Dat neemt niet weg dat hij ook schilderijen maakte waarin een man een meisje een oester aanbiedt, een voorstelling die een meer direct beroep doet op het dubbelzinnige denken (afb. 51a). Dáár, zowel als in het hier tentoongestelde werk, behoort deze lekkernij mét de wijn bij de onmiskenbaar

51a Jacob Ochtervelt, Het oestermaal. Rotterdam, Museum Boymansvan Beuningen

1 G.D.J. Schotel, Het oud-Hollandsch huisgezin der zeventiende eeuw, ed. H.C. Rogge, Amsterdam 1903, 302 en 323.

2 Zie cat. nr. 62 (Steen). Voorts van Steen: o.a. De oestereetster in het Mauritshuis en Interieur met man die vrouw een oester aanbiedt in de National Gallery te Londen. Soortgelijke onderwerpen zijn bekend van Metsu en Van Mieris.

[p. 204]

aanwezige amoureuze sfeer. De schaal met oesters, door de dienstbode aangedragen, zal het contact tussen de elkaar toelachende cisterspeler en zijn vriendin nog moeten intensiveren.

Dat oesters bevorderlijk werden geacht voor de libido, daarover zijn 17de eeuwse geschriften voldoende duidelijk. Sommige auteurs, zoals Jacob Cats, spreken er in afkeurende zin over. De bekende arts Johan van Beverwyck blijft daarentegen neutraal: ‘Onder de Visch, die in harde schelpen besloten is, zijn de Oesters van allen tijden voor de delicaetste gehouden. Want sy verwecken appetijt, ende lust om te eten, en by te slapen, het welck alle beyde de lustighe ende delicate luyden wel aen-staet...’.³

51b Illustratie uit: Johan van Dans, Scoperos satyra..., Amsterdam 1668

In Hieronymus Sweerts' De tien vermakelikheden des houwelycks krijgt een vrouw die na drie maanden huwelijk nog niet zwanger is, van een buurvrouw het advies: ‘Ik zou mijn man dikwils spijzen voorzetten daer ik zelf wel van voer, als Oesters, Eyeren, Hanekammen...’. Drie bladzijden verder evenwel heet het, in mineur: ‘Maar op 't eynd bevint men dat het elendig en te vergeefs is, daer 't de Vrou uyt de Apotheek; en de man uyt de Oester- of Eyer-schalen halen moet!’.⁴

Ongeveer in dezelfde tijd als waarin Ochtervelt zijn Oestermaaltijd schilderde, schreef Johan van Dans een pikant gedichtje over een Venusbeeld en gebruikte de oester daarbij - traditioneel - als vrouwelijk symbool (dit bovendien geïllustreerd; afb. 51b):

Hebje Venus moeder-naect
Niet gesien van steen gemaect
Of waer op een Bordt geschildert
Dat haer Oester was verwildert,
En dat aldersoetste pandt
Had bedeckt haer lincker-handt...⁵

De verhouding van een dergelijk vers tot zo'n ‘verfijnd’ schilderij als Ochtervelts Oestermaaltijd dreigt voor de 20ste eeuwse lezer en kijker enigszins problematisch te blijven. Wij hebben de neiging deze uitingen op totaal verschillende niveaus te waarderen, zonder rekening te houden met de grillige lijn van de toenmalige fatsoensconventies. Inhoudelijk gezien stonden gedicht en schilderij oorspronkelijk dichter bij elkaar dan ze later zouden staan, onder invloed van een algemene verpreutsing. Wat in de 19de eeuw en daarna als platvloers werd ervaren, kon in de 17de eeuw in brede kring nog volkomen aanvaardbaar zijn.⁶

Het versje van Van Dans hield voor zijn moralistische, maar zelden preutse tijdgenoten een ‘dobbele geestigheid’ in, die voor de meesten van hen de schaamtegrens niet zal hebben overschreden. Ongeveer op dezelfde wijze moet het schilderij van Ochtervelt zijn gewaardeerd - als een aardig tafereeltje, met een knipoog van de schilder naar de goede verstaander.

3 De Jongh 1971, 169.

4 H. Sweerts, De tien vermakelikheden des houwelycks, Amsterdam 1678⁵, 64 en 67.

5 Johan van Dans, Scoperos satyra ofte Thyrsis minnewit, waer inne de hedendaeghse vrijery klaer ende helder wordt afghebeeldt, Amsterdam 1668, 99. De ‘lincker-handt’ uit het vers is op de prent de rechterhand geworden.

6 De Jongh 1968-69, 34-35 en 52-70.