Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 122]

[p. 123]

26 Dirck Hals
Haarlem 1591-1656 Haarlem

Buitenpartij
Paneel, 28 × 45 cm
Verzameling Mevrouw C. van den Bergh, in bruikleen bij het Frans Halsmuseum, Haarlem

Deze in de jaren twintig geschilderde Buitenpartij wordt gedragen door personificaties van de vijf zintuigen. De 17de eeuwse beschouwer moet onmiddellijk hebben gezien dat de luitspeler en de naast hem zittende (zingende?) vrouw het Gehoor vertegenwoordigen, dat het zittende paar met de bloem, en het staande paar dat aan het vrijen is, respectievelijk de Reuk en het Gevoel personifiëren, dat de man met de verrekijker en zijn vriendin het Gezicht verbeelden en het duo met de drinkschaal, rechts op de voorgrond, de Smaak aanduidt.

De manier waarop Dirck Hals hier de zinnen heeft verbeeld staat qua natuurlijkheid ver boven de onbewimpeld allegorische aanpak van Collaert (afb. 23a) en wint het in overzichtelijkheid van Isack Elyas (cat. nr. 23) wiens gezelschap ongeveer gelijktijdig met het zijne werd geschilderd. Hals ging ook zeker veel overzichtelijker te werk dan Pieter de Hooch in zijn Galant gezelschap (cat. nr. 29), maar De Hooch streefde in dit opzicht geen overzichtelijkheid na: in zijn schilderij werd het thema van de zintuigen, zoals dikwijls in de tweede helft van de eeuw, opzettelijk sterk gesublimeerd.¹

Weliswaar kleedde Hals zijn tafereel dusdanig in dat een alledaags aanzien, zoals in De Hoochs werk, gegarandeerd was, maar hij ging daarbij niet zo ver om de traditionele structuur van het thema te verdoezelen. Zijn indeling is uiterst duidelijk, nagenoeg even duidelijk als die bij Jacob Fransz. van der Merck, waar elk zintuig volgens een ander, maar even beproefd patroon, een afzonderlijke uitbeelding kreeg (cat. nr. 38).²

Een dergelijke weergave van de zintuigen, in vijf aparte kaders, ontwierp Hals trouwens ook zelf, onder meer voor een door Cornelis Kittensteyn uitgevoerde serie gravures.³ Deze serie hangt nauw samen met het schilderij. Een enkele figuur uit de Buitenpartij blijkt wat uiterlijk betreft vrijwel identiek te zijn aan bepaalde personages op de prenten. Dit geldt in het bijzonder voor de man met de verrekijker (afb. 26a). Ook de vrouw die de Smaak verbeeldt, treedt in de prentenserie op, maar daar, in enigszins gewijzigde vorm, als personificatie van de Reuk. Verder fungeert de opmerkelijke vogeltaart, die in de Buitenpartij door een knecht omhoog wordt gehouden, in de prent van de Smaak als een der attributen van dit zintuig (afb. 26b).

Deze verwisseling van rollen toont aan dat Hals attributen en figuranten uit voorraad kon leveren, een economisch principe dat in de 17de eeuw vrij gangbaar was.⁴

26a Cornelis Kittensteyn naar Dirck Hals, Het gezicht (gravure)

26b Cornelis Kittensteyn naar Dirck Hals, De smaak (gravure)

1 Zie voor het thema van de zintuigen: cat. nr. 23 (Elyas). Of Hals' voorstelling dezelfde morele strekking heeft als het schilderij van Elyas, blijft een open vraag bij gebrek aan verder toelichtende details.

2 Vgl. Seymour Slive, Frans Hals I, Londen 1970, 78-79.

3 Hollstein IX, 7-11. Dirck Hals heeft de zintuigen, bestaande uit vijf scènes, ook geschilderd; zie Slive, a.w. 79.

4 Vgl. E. Haverkamp Begemann, Willem Buytewech, Amsterdam 1959, 49-50.