Ik ben een echt genie. De briefwisseling van Max de Jong en Hans van Straten 1942-1951

[Amsterdam,] Stalinlaan 37 II¹ 17-IX-'48

Beste Hans,

Dank voor je gezellige puberale briefjes. Wat dat anti-clericale comité (ACC) betreft - dat is een grote zaak en wij zijn maar hele kleine jongetjes. Om deze hele grote zaak in Amsterdam op poten te zetten, om dus een ACC Amsterdam op te richten, zou ik minstens een half jaar de handen volkomen vrij moeten hebben, en waar haal ik arme intellectuele proletariër de middelen daartoe vandaan. De zaak heeft bovendien werkelijk geen honderd maar duizend haken en ogen, en het gevaar van zich vergalopperen is zeer groot.

Intussen is er in principe niets tegen, dat jij een ACC Leiden projecteert, er zou zelfs iets voor te zeggen zijn, om die eerst te starten en later pas de grote Amsterdamse. Van die grote Amsterdamse hoop ik de laatste ondertekenaar van de oproep te worden en misschien op den duur tweede secretaris. Voor een functie in de Leidse ben jij natuurlijk ongeschikt, voor nadere inlichtingen inzake je onbruikbaarheid op verantwoordelijke plaatsen verwijs

1 Vanaf juli 1948 het adres van MdJ..

[p. 124]

ik naar Fokke Sierksma en Rodenko, en als je je wilt vergewissen van je eigen uiteindelijke improductiviteit hoef je maar een willekeurige handleiding tot de literatuurgeschiedenis op te slaan. Dat neemt niet weg, dat je best mag proberen, die zaak in Leiden op gang te brengen, en ik wil je ook met plezier enige richtlijnen geven. Als je werkelijk mijn zegen wilt hebben en het Leidse comité in de toekomst aan het Amsterdamse gekoppeld wilt zien, moet het eerste natuurlijk aan een stel eisen voldoen, die ik op zal sommen. En als je een gezelschap voor de zaak weet te interesseren, waaruit een aan deze eisen voldoend comité samen te stellen is, wil ik eventueel wel eens een avond over komen, om mijn denkbeelden nader uiteen te zetten. Van een dergelijke bijeenkomst moeten uiteraard notulen gemaakt worden, waarvoor benodigd is een stenotypiste, die hiervoor warm wenst te lopen. Leg in afwachting daarvan maar een zorgvuldig dossier aan. No 1 van dit dossier moet zijn een copie van mijn Baanbreker-artikel, dat ik je hierbij toezend. Goed bewaren, ik heb er haast geen exemplaren meer van, vermenigvuldig het maar. Als no 2 van het dossier kun je een zakelijk uittreksel maken van deze brief. En nou komt het dus.

Het ACC moet worden een volkomen zelfstandige zuster-organisatie van de Vrijdenkers-Vereniging de Dageraad en van het Humanistisch Verbond. In tegenstelling tot deze beide verenigingen, die voornamelijk in eigen kring werken, stelt het ACC zich als doel, om in de eerste en voorlopig enige plaats katholieken van de moederkerk los te weken. Hiervoor is een wereld van tact, van moed en van inzicht nodig. De vrijdenkers-vereniging is lekker aggressief, maar het is de vereniging van een vorige generatie. We kunnen beter helemaal opnieuw beginnen. Het Humanistisch Verbond hoort bij de mislukte doorbraakpoging van Schermerhorn, die berustte op een fout inzicht in het wezen van het Rooms-Katholicisme. Het Hum. Verb. put zich uit in vriendelijkheden jegens andersdenkenden, die dezen naast zich neerleggen. De anderen gaan hun gang, daarom wil het ACC ook eens zijn gang gaan. De verhouding met de beide andere verenigingen zal een zeer delicate worden, hierbij mogen volstrekt geen brokken gemaakt worden, want op den duur zitten er mogelijkheden van een fusie in. Het is misschien verstandig, om de beide andere verenigingen uit te nodigen, waarnemers naar onze bijeenkomsten te zenden. Dat onderhandelt makkelijk. Maar we mogen ons niet door de humanist af laten remmen!

De Katholieken hebben Friesland een paar jaar geleden tot missie-gebied gepromoveerd en doen het sindsdien een systematische bewerking door hun daarop afgerichte orden ondergaan. Het ACC moet daartegenover iets overeenkomstigs in de Zuidelijke provincies stellen. Dat is het concrete doel. Het gaat dus niet om atheïstische séances en ook niet om zoetsappigheden tegenover de tegenpartij maar om een ontkerstenings-actie in het katholieke

[p. 125]

Zuiden. We hoeven ons daarbij geen illusies te maken - zij zullen terugslaan. Hoving, de vroegere voorzitter van de Dageraad, heeft jaren in het gevang gezeten wegens godslastering en zelfs wegens belediging van Maria en hoe je voor korte brochuretjes langdurige gevangenisstraffen kunt krijgen, kan Hans van Straten vertellen, maar dat is de bedoeling niet. Ook zal de katholieke justitie hard slaan en het comité verbieden of de hele gevormde voorraad brochures verbieden en de verantwoordelijke functionarissen te grazen nemen. De humanisten zijn niet helemaal voor niets zo behoedzaam, maar die zijn dan ook inactief. En aan de andere kant zijn wij gehandicapt, doordat we de ervaring van de vrijdenkers met processen missen.

De campagne in het Zuiden mag in geen enkel opzicht dilettantistisch zijn. Schermerhorn heeft voor zijn verkiezings-tournée in heel Brabant en Limburg geen enkele zaal kunnen huren! Het moet dus met vlugschriften. Dit mogen geen kwajongens-teksten zijn, maar het moeten pamfletten worden, die vijftig en honderd maal door een college van experts bekeken zijn. Hebben we eenmaal een paar ideale teksten, psychologisch en juridisch volkomen verantwoord, dan moet daarvan een massale oplaag gehamsterd worden. Vijfhonderdduizend. Het opstellen, financieren, drukken en hamsteren moet door het Leidse Comité geschieden. Het lanceren ook, door middel van een verlengstuk in het Zuiden, een apart aparaat in Brabant en Limburg, heel moeilijk door middel van relaties te bouwen. Voor het Leidse comité zijn dus in de eerste plaats nodig: twee of drie machtige drukkers, verder een bataljon gehaaide juristen, een stuk of wat groot-industriëlen als geldschieters (maar die zijn allemaal partij van de vrijheid) en verder een aantal zo prominente vertegenwoordigers van de academische wereld, dat de katholieken niet zo maar zullen durven te bijten.

Even iets er tussendoor. Het lidmaatschap zal voor communisten gesloten moeten zijn!!! Anders schrik je alles wat je verder nodig hebt aan mensen af en bereik je níets. Met communisten er in geef je de katholieken gemakkelijk spel. Als het nodig is, kan er even met communistische kopstukken gepraat worden, die zullen zelf begrijpen, dat ze goed doen zich afzijdig te houden. Het gaat er om, effect te sorteren. In de politieke oogst aan afvalligen delen zij toch volgens de bestaande partij-verhoudingen mee. Het comité moet in meerderheid rood en in meerderheid atheïstisch zijn. Als er dominees in willen, dan is dat best, en dan kan het ongelovige propaganda-materiaal af en toe eens gevarieerd worden met een protestants tractaatje. Alleen op die basis dus. Aan mijn eis, dat er geen communisten of commibuts in mogen, valt niet te wrikken. Ik heb wel eens een mof bewogen om te deserteren, naar je weet, toen heb ik er ook niet bij gezegd, dat ik half-jood was. Een minderheid, die op de partij van de vrijheid georiënteerd is, hebben wij nodig. Hun antipapisme is door de historie bewezen en ze zijn rijk. Ze zullen de stille hoop

[p. 126]

hebben, de rooms-roode coalitie stuk te rijden, die in werkelijkheid door deze grap geen gevaar mag lopen! Daar wringt de schoen, in wezen heeft Spaak gelijk en Camille Huysmans ongelijk. Om deze reden kan ik hier in Amsterdam er haast niemand voor porren, iedereen heeft op de een of andere manier aandelen in de partij van de arbeid of hij is onbelangrijk. Maar misschien dat er onder de Leidse proffen een paar onafhankelijke figuren te vinden zijn, die de onderneming met hun naam willen dekken. Scharrel een paar figuren uit de studenten-wereld op, oud-praesessen of zo, en neem samen met dezen het hoogleraren-corps onder de loupe. Doe nooit iets alleen. Ga alleen in gezelschap van een machtig iemand bij een nog machtiger iemand confereren. Van alles moeten getuigen zijn. À propos - is Dresden niets. Die zou toch meteen aan Tielrooy² kunnen vragen, of die het auteursrecht van een van zijn brochures of redevoeringen aan ons af wil staan of iets nieuws schrijven. Tielrooy heeft op dat gebied zijn sporen verdiend. Een andere auteur van goeie atheïstische lectuur is Constandse, misschien kunnen we met de Dageraad onderhandelen, of die de rechten van een van de geschriften van laatstgenoemde wil afstaan voor de grote stoot. Als ze geen last van animositeit krijgen, zouden we daaraan een paar teksten hebben, die juridisch safe zijn. Heb jij persoonlijk wel eens een jaargang van De Vrijdenker of van Mens en Wereld doorgewerkt? Dit is noodzakelijk om je te oriënteren, en je kunt dan meteen de brochures bestellen, waarvan deze beide blaadjes een fonds hebben, al deze brochures stellen tegenover de religie een atheïstische ethiek, dit is hun beperking, maar verder zijn ze vaak best bruikbaar, er gebeurt alleen niets mee.

Voor Leiden is in elk geval nodig: een prof als praeses, een jurist of beroeps-accountant als penningmeester (want als er één cent niet klopt maken de katholieken je op de wijze der chantage stuk), een aantal juristen om de processen te voeren, proffen (vooral geesteswetenschappen, psychologie en letteren en zo, ook medici!) en grote zakenlui in het comité. Het duisterste punt voor mij zijn nog de contactmensen in het Zuiden, ik wou dat ik inzage had van de ledenlijsten van het Hum. Verbond, maar dat is een teer punt. Eigenlijk zouden een paar bezoldigde functionarissen in Tilburg, Breda, Maastricht en zo neergepoot moeten worden, geschoolde krachten, precies als de Roomsen in Friesland hebben, maar daarvoor zou niet eens een huis te krijgen zijn. Het eerste, wat ik concreet zie, is dat er gewoon huis aan huis van deze inblazingen van de duivel rondbezorgd moeten worden, in deze streken, die anders nooit een kiertje licht zien. En als er dan opeens zo hier en daar een type, die toch al de een of andere rancune had, afvalt, dan kan dat doorwerken. Misschien kan Walschap een tekst schrijven en ik wil zelf ook wel eens een poging doen, als het zover is, maar dan zal ik mezelf toch wel tien keer door allerlei deskundige figuren laten controleren, ik ben

2 Johannes Bernardus Tielrooy, hoogleraar Franse taal- en letterkunde aan de UvA.

[p. 127]

niet meer zo'n onbesuisd veulen als jij. Maar het is nog niet zo ver. Ik schrijf je deze brief meer, om je een idee te geven van de heidense moeilijkheden en van de geringe concreetheid van mijn ideeën, want hoe je dat Zuiden bereikt, behalve dan door ze allerlei foldertjes in de bus te douwen, zie ik ook niet. Zit er in Leiden geen prof in de sociologie, die dat eens uit wil knobbelen? Ik heb het gevoel, dat ik je opstook, om ver boven je stand te leven, door je deze ideeën aan de hand te doen. Maar je kunt er wel eens aan gaan modderen. Ontlast mij evenwel niet van te veel tijd en te veel energie, als het niet werkelijk de indruk maakt wat te worden, want het zal heus wel bij een paar aanlopen blijven, zoals alles van jou. En denk er om, de openbare oproep en de pers-publicaties moeten aan het eind komen, als alles in mekaar zit en in het Zuiden het nodige gelanceerd is, niet in het begin, als alles nog een sof kan worden, want die lol gun ik de katholieken niet.

Max.

P.S. Hoe gaat het er mee? Stotter je nog altijd zo erg? Pater de Greeve³ niet. Als je dat Baanbreker-artikel al hebt, stuur het dan alsjeblieft terug. Rutten³ is gunstiger dan Gielen⁴, Weg met De Gaulle.

3 Pater Henri de Greeve, radiospreker voor de KRO.

4 Dr. F.J.Th. Rutten volgde in 1948 J.J. Gielen op als Minister van Onderwijs.