Trude

[p. 87]

XIV

De besetter.

Ja, dy hie it hjir dy foarste simmer daalks al foargoed foar it sizzen en de oerlêst kaam. Net staf en af, mar wis.

Yn 'e hjerst fan '40 kaam de foarste hynstefoardering. It boerefolk teach mei de gudzen nei de grutste gritenijdoarpen ta. It gie by guodden noch mei fleur. Wat! Dy Dútskers dat foel wat ta. Wie 't net sa, dat ús eigen regear foarhinne ek hynders brûke moast foar it leger? Dus de besetter ek. Hy hie it rjocht. Sa lei it fêstlein yn it folkerjocht. Wis. En hynders wiene der ommers wol!

De Dútskers kamen mei auto's.

De foardering gie flot op. Der waarden prizen fan tûzen oant trettsjinhûndert gûne bestege. Dat wiene nochris prizen. Guodden slikken har om 'e mûle. Mar de Dútskers seagen wat se koften. Men merkbiet it. Te deale! Wol keardels!

De spiksplinternije briefkes waarden rynsk ôfjûn.

Inkelden lykwols rûkten der oan en ornearren, net sûnder wrangens, dat se de foarige deis noch oan it striepak sitten hiene. Oaren begûnen út te hâlden, dat de inket, dêr't de presidint fan de Bank syn hântekening mei set hie, noch net iens droech wie.

De kroechbazen hiene it drok. D'r waard ien op nommen.

Faken mear as ien en twa en de jûne fan dizze earste hynstefoardering joech op plakken al it byld fan wat de kommende foarderingen yn 'e neiste takomst sjen litte soene.

Ate Kuperus wie mei syn fjouwer hynders opkommen. De beide âlde gudzen wiene te âld, de jonge rún en Trude te jong. De boer gie dizze reis foldien nei hûs.

Mar doe't de oare maitiids de jonge rún foardere waard, wie der wol gjin mins dy't dêr ek mar ien wurd oer hearde, mar it kaam de boer al op 't sear. Sa net, de tomskroeven wiene oer 't miene al aardich stiver oanset en mei dizze foardering wie men d'r noch net. De besetter moast hynders hawwe. Aloan mar wer. Foar it leger, foar de Dútske lânbou, foar roaljen waard der sein. D'r waard foardere, al mar wer foardere op in manear dat it op in ramp begûn te lykjen. De

[p. 88]

besetter foardere jonge en bêste gudzen, de eigene ynstânsjes moasten wer soargje dat se de grutste ûngemakken wat weiarbeiden.

En wa't foar dat weiarbeidzjen yn 't spier wiene rûnen de kâns om freonen en... fijannen te meitsjen.

En de tiid gie troch.

Maitiid 1943. Hynstefoardering. It waard in pleach, in nachtmerje. Mar de lêstjouwingen sprieken wol foar harsels.

Ferset? Befehl ist Befehl en de Dútsker wie al net mijend mei syn lead. Guodden weagen it om net te kommen en hâlden har ferlechje ree as it ris knipe mocht. Mar de grutte mannichte kaam dochs wol op. Hja reizgen teminsten fan it hiem. D'r waard wat útfûn om in goede guds foar de maitiid en simmer te behâlden, want de risseltaten fan eardere foardering sloegen al tebek op it goed útfieren fan it bedriuw.

Ate Kuperus hjitte syn âldste arbeider dat er Trude, dy't dy maitiids sân jier wurde soe ree meitsje moast. Under brea-iten hie de boer hiel stil west. Dit siet 'm dwers. Hy en Jinne Wytfean reizgen faak ‘yn 't pakje’ nei stêd, mar soks koe net ferhelpe dat de boer syn moaie fos foardere wurde soe. Hy wreau de tsjeaken oerinoar om him yn syn ûnmacht te fersetten. As se him de fos ôfhellen, wat hied er dan noch op syn grut bedriuw? Klienearjend smiet er it fier wei, dat er dan letter mooglik ien út it oerskot tawiisd krige.

Doe't de arbeider de fos roste en boarstele dûkte Eke yn har rydkostúm, it swypke yn 'e iene hân en it seal oer 'e oare earm troch de lytse skuordoar.

‘Eke!...’ De boer waard witer as er al wie.

‘Ja, Heit... Ik!...’

‘Fanke, hear noris nei my...’

‘Heit, as Trude foardere wurdt...’

Mear koe hja net útbringe. Wizend betsjutte hja de arbeider dat er har de gurdle tarikke moast. Ferdeald! De âlde seach it troch in wolkje. Hy wòe sa net, mar dat fanke ek...

Kuperus fielde him net op syn gemak. As Eke noris skerp oer dizze hannelwize fan 'e besetter útfallen wie, soed er mar amper in ferwar ree hân hawwe. Hy koe it, sa't de saken no rûnen, ek net goed tinke en der ek mar eat oan te feroarjen dêr hied er it foech net ta. De Dútsker wie baas. Syn wurd, hoe dan ek, wie wet!

Eke woe gjin arbeider mei hawwe, dêr moast hja neat fan hawwe. Hja soe allinne.

[p. 89]

En allinne kaam hja te Ljouwert.

D'r wiene wol mear gudzen ûnderweis. By ienen en twaën kamen se de greidhoeken út wei. Guodden sieten der op, oaren rûnen der by. In inkeldenien gie ûnder it dek, mar de stimming wie al oars as by de alderfoarste foardering.

Eke siet op har Trude, mar net as immen dy't de muoilik-lêste reis makke op har djoer besit, mar earder as immen, dy't yn triomf ried, sa kostlik. Mei har leaflike ferskining pronke hja slank en steil yn it seal op har prachtige fos. En doe't hja troch de Skrâns ried koe it folk op 'e stoepen en oer 'e wei de eagen net fan de ynmoaie rydster ôfhâlde. De oerwei. De hege loften bôgen helderblau oer alles hinne. Dêr miskearre it net oan. Mar wêr wiene de kreas fersoarge treinen en de sa fleurich oppoetste lokomotiven mei har glinsterjend koper dy't hjir op sa'n moarntiid it each jamk bekoaren?

Ien lokomotyf, swart en goar, stie fan fierrens te pûsten. In pear treinweinen mei stikkene ruten en guodden, dêr't de ruten foar in part út misten en dy't mei buordpapier en houtspul byholpen wiene.

It flime Eke troch de siel: de grutte foarútgong! En in tel-twa seach hja har heit en Jinne Wytfean yn har lânwachterspakjes. Hja rydboske. Mar de hoefslach op 'e glêde wei oer 'e rails frege har omtinken.

Stasjonswei, Sofialeane, Merkstrjitte.

Hynders, hynders en nochris hynders.

Alle kanten wiene se út wei kommen.

Wrinzgjen, roppen, skreppen en kringen om mar sa gau mooglik yn 'e poarte fan 'e feemerk te kommen no't se hjir dochs ienris wiene.

Op it weinplein hâlde Eke stil. In frommis. Alle eagen rjochten har op 'e rydster yn har kreas donker kostúm. Mei in linich beweech kaam hja út it seal en stoep foar Trude. Har donkere eagen namen it hear skerp op. In pear Dútske soldaten stiene stiif yn 'e hâlding by de poarte, mar it folk by de hynders naam de kreaze rydster mei begearige eagen op. Te deale? Har hâlding en stal, har dimmene taal tsjin de fos dy't hja beriden hie, har sletten antlit dêr't nimmen eat út opmeitsje koe, dy donkere eagen, ûnpeilber djip by de folmakke foarmen, ymponearren elts, wa't nei har seach.

De iere maitiid en it ûnbewûne terrein joegen oan hiel wat gudzen in ûnrêstigens en wenstigens nei hûs, dat der soms hiel wat mei te hâlden en te kearen wie, mar de fos Trude gie en stie op it wurd fan har masteresse. Doe't hja mank oaren foar de poarte kaam joech men

[p. 90]

har romte. Wa soe minder as syn buorman wêze wolle? Nimmen twong. Hja allinne mei Trude. De beide Dútske soldaten giene yn 'e hâlding. Ien momint: prachtich dy eagen fan Eke. Mar de fos skoarre foar de hege poarte. De eagen stiene eang nei boppen en de earen sprongen stiif foarút.

‘...Trude...’ Mei ynlutsen efterhân, eang en skril op dit stee, rûn de guds yn ûnwisse stap efter har oan.

‘Fan wa?’

De kontrôle wurke.

‘Ate Kuperus.’

In hân wiisde efterom, d'r wie gjin tiid foar mear attinsje. In hynstekeapman-taksateur en twa Dútske ofsieren, de iene wat heger yn rang as de oare, wiene der fuortby oan 't meunsterjen.

Krekt waard der in bêste jonge merje ôflaat.

Yn it ljocht fan 'e moarn, mei Trude los oan 'e leie kaam Eke har kant eat skruten op. Trije pear eagen namen har op. In pear wurden waarden sein. Koart wiisde de keapman-taksateur de soldaat dy't de gudzen drave liet op Eke mei de fos.

‘Dy dame foar!’

De soldaat, in Enakssoan út Eastfryslân, krige in frjemd ljocht yn syn grize eagen en wylst der in glimke om syn mûle boarte naam er de leie fan Eke oer.

It jage yn Eke' halske en in frjemde glâns omrâne har leave eagen. Wat moast hja...

De kaptein en de jonge ofsier seagen inoarren ek mar ien tel oan.

- Befehl ist Befehl! -

In swypslach klonk.

Hartman...!

It snijde Eke troch de siele. Sûnt hja syn nea te belykjen swypslach foar 't lêst heard hie, hie it fine koarde foar har swijd. Mar Trude, har Trude draafde dêr al tusken de baaljes oer 'e klinkerts dy't rynsk mei sân bestruid wiene.

En hoe.

Men tocht by dizze meunstering op 'e feemerk net mear oan eigen gudzen.

‘Hearink, sjoch dy fos ris rinnen.’

‘Wat in guds!’

‘Dy kin marsjearje.’

[p. 91]

‘Dat is dat frommis harres.’

En sokke útroppen mear.

De taksateur en ofsieren wiene ien en al belangstelling. Har eagen ferretten in ynderlike noft dy't de draver harren joech. ‘Ho-o!’ klonk it op 'e oare ein. Nochris drave.

De taksateur stoep in eintsje de baalje op en bleau dêr stean, de swypstôk by de foet op 'e stiennen. Dizze hoegde gjin oanmoedigjen; gjin keapmansstôk hoegde hjirby oer 'e klinkerts te krassen. De fos wie samar ree: Eke en nei hûs! Foarút! De prachtige foarhân sette geweldich ta. De hege wite kylkol ljochte yn it helder iere maitiidsljocht. De goudbrune moannen leine glânzgjend oer 'e moankaam. De fyn útpluze stuit waaide licht en swierich efterút en de heldere wite efterfuotten flikkeren oer 'e sânbaan. Trude draafde en naam op en oer, as wiene d'r gjin Enakssoannen en Dútskers op 'e wrâld. De taksateur, in foargoed trochwintere âld hynstekenner, knikte en glimke en syn eagen ljochten nei de kaptein, dy't midden op 'e baan stoep en ien hân omheech hâlde. ‘Ho, ho!’ kalmearre hy de fos in bytsje.

Mei har trijen stoepen se om Trude hinne.

Eke, net fier ôf, fandele al har moed byinoar. Skerp fan ear en each mocht har neat ûntkomme. Wat, neamden hja in priis?... Dryst stoep hja op 'e trije mannen ta. De taksateur soe wat tsjin har sizze, mar hja stoep rjocht foar 'e kaptein en spriek him yn syn eigen taal oan. Har ferwar wie: ‘Dit is myn hynder, kaptein en Heit brûkt it. Us pleats is achtenfjirtich moargen grut en Heit hat no mar twa âlde hapkes mear oer. Mar dat is mines, myn eigen hynder dat net op 'e pleats mist wurde kìn!’

De trije mannen stapten nochris om Trude hinne.

-Befehl ist Befehl...!-

Mûskopjen ûnder it folk, dat al neier oankrong.

‘Dy giet!’

‘Phoe, dy sil de Dútsker sjitte litte, de âld kaptein hat der sels fierstefolle sin oan!’

‘'t Moat jin begrutsje om dy jongfaam, want wat is 't in skat fan in frommis!’ en minder moaie útdrukkingen, wylst se harren eagen dronken seagen op 'e faam dy't fol spanning ôfwachte, fêst besletten gjin krimp te jaan...

De kaptein skodholle en niigde nei Eke oer.

‘Pardon kaptein.’ Hja lei ien fan har blanke hannen op Trude' hals.

[p. 92]

‘De merje is fan my, en Heit kin der net bûten op syn grut bedriuw. It is... ús iennichste goede...’ It gie swier...

‘Hoelang hasto de guds?’

‘Doe't ik fyftsjin jier waard krige ik har fan Heit op myn jierdei. Wier kaptein, ûndersykje it mar...’

It jage op en del yn it blanke halske.

Twa prachtich moaie eagen striden om grut te bliuwen...

Befehl ist Befehl!

Mar sa'n pear moaie frouljuseagen foar immen, dêr't nimmen fan wiste wat er thús efterlitten hie...

‘Nach Haus!’

Doe't de grutte Eastfries Eke de leie oerlange rôp der ien út 'e omstanners: ‘No meist 'm dochs wrychtich ek wol in fikse tút jaan, frijster.’ Alleman barste út fan laitsjen, mar de Eastfries andere mei klam yn ûnferfalske Frysk: ‘Nee, dat hat ús kaptein earlik oan dy fertsjinne, pop!’ en koe in glimke net benefter hâlde. In licht kleurke fleach Eke nei de holle en eat fan 'e wize sette hja ien foet yn 'e stiichbûgel, joech har prachtich omheech, slingere de oare skonk oer it seal en siet op har dierbre Trude, de leie strak yn 'e hân, as soe in keninklik befel oer har moaie lippen klinke moatte.

Begearige eagen fan wa't dêr stiene frieten har hast op.

‘Eine schöne Dame,’ fersuchte de jonge ofsier dy't mar in pear jier âlder like as Eke.

‘Mit Gott und mit Ehren,’ befêstige de kaptein en it wie him oan te sjen, dat er dat miende. Yn stiif militêre pas stoep de kaptein om 'e folgjende guds hinne. - Befehl ist Befehl! -

Mar Trude dûnse yn in sierlike loftigens ûnder 'e hege poarte fan 'e feemerk troch en laat fan Eke' sêfte hân droech hja har djoerste werom nei jinsene pleats yn 'e greidhoeke.

Har hoefslach klonk Eke as muzyk yn 'e earen en har prûsten en wrinzgjen yn 'e frisse loften wie as in tankliet foar de befrijing út in bân dy't tefolle oanknypt hie.

Op it eigen hiem, by Heit en Mem mei Trude op 'e pleats weromkommen, koe Eke gjin wurd mear útbringe. Oerstjoer en fan 'e wize sprong hja fan har dierber foske en skriemend fleach hja yn 'e hûs. Diskear moast Kuperus de merje sels útspanne en op 'e stâl liede...