De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 75]

13

Gerbrandt ging niet naar Steven.

Hij schaamde zich te veel, was bang er Anne Marie aan te treffen of door zijn vriend te worden uitgelachen.

Hij zat op zijn kamertje en las een dik boek over de geschiedenis en de eindeloze avonturen van den dolenden ridder Palmerijn van Olijven, een fantastisch opwindende wereld, waarin het wemelde van koningen en hovelingen en prinsessen, tovenaars, draken en monsters, vermommingen en noodlottige liefdes, en het was compleet een mirakel hoe die onnavolgbaar bewonderenswaardige Palmerijn altijd weer wist te ontkomen aan alle gevaren, listen en lagen, die lot en leven en de list van doortrapte vijanden op zijn weg zaaiden......

Moe van al die ingewikkelde avonturen, probeerde hij een portret te tekenen van Stijntje, maar zij zat geen ogenblik stil en babbelde maar en kwam iedere minuut kijken, hoe ver hij al was en of het al begon te lijken, maar het leek helemaal niet. Hij kon met geen mogelijkheid dat aardige, ronde gezichtje op zijn tekenvel krijgen. En tenslotte, ongeduldig geworden, maakte hij er een zinneloos caricatuur van met piekerig uitstaande haren, een grote knobbelneus; vreselijk schele ogen en twee vervaarlijke slagtanden, die ver over de onderlip staken. Stijntje werd verschrikkelijk kwaad en vloog hem in de haren, schreeuwde, sloeg hem met haar kleine vuisten en hij stoeide met haar tot ze van vermoeienis vergat kwaad te zijn en tegen hem aan kwam liggen om uit te rusten. Zo vond Steven hem op de vierde dag na net pijnlijk voorval met Anne Marie......

Stijntje liet de vervelende jongens, die zo goed als niets zeiden, spoedig alleen. Steven maakte geen enkele opmerking over Gerbrandts geteisterd gezicht. Hij had een boek meegebracht met verhalen uit de Griekse en Romeinse godenleer, in perkament gebonden en rijk versierd met kopergravuren, de meeste van den beroemden Haarlemsen meester Goltzius. Gerbrandt bekeek het boek en bladerde erin, maar hij was er niet met zijn gedachten bij, de verwachte geestdrift bleef uit. Zijn handen beefden, hij was bleek geworden. De aanwezigheid van Steven beklemde hem. De Gulden Jonkvrouw en zijn erbarmelijke vernedering stonden tussen hen. Daar kon je toch niet over praten...... Met iets als

[p. 76]

haat keek hij naar de fijne sierlijkheid van Stevens handen en hoe voornaam de kleren van kostbare stof om zijn slanke lijf lagen; hij droeg een nauwsluitend buis van bizondere snit, van leverkleurig laken, met nestels gesloten en bruine fluwelen opslagen aan de mouwen. Weik een verschil tussen hen beiden...... Hij voelde zich een stuk grove lelijkheid met zijn kapotgeslagen gezicht, zijn brede handen vol koortsige wonden, zijn onaanzienlijke, alledaagse kledij zonder iets persoonlijks.

Steven nam het mislukte portret van Stijntje op, bekeek het glimlachend en vroeg schertsend:

‘Is dit soms het portret van de ziel van een zekere joffer, die we allebei kennen?’

Gerbrandt rukte hem driftig het papier uit de hand, frommelde het tot een prop ineen en gooide het in een hoek. Het bloed was hem heet naar de wangen gevlogen. Toch met een beetje schaamte om zijn onvriendelijk gebaar zei hij moeilijk:

‘'t Moest een portret van Stijntje worden, maar 't wou niet. Toen heb ik er maar een malle tronie van gemaakt.’

‘Een goede manier,’ grinnikte Steven. ‘Als iets verkeerd uitvalt, doe je het beste er maar eens hartelijk mee te lachen.’

‘Ja,’ zei Gerbrandt, maar de pijn schoot plotseling weer heftig door zijn borst. Hij wendde het hoofd af, omdat hij voelde, dat zijn ogen vol tranen liepen.

Steven sloeg hem op de schouder en liet hem een poosje aan zichzelf over. Dan zei hij:

‘Ik wou je wijzer hebben, Gerbrandt...... Waarom trek je je die misselijke manieren van dat malle wicht zo aan?...... Die is toch je pink nog niet waard?...... Een opgeblazen windbuiltje, niets dan lege lucht...... Had je dat nog niet gezien?’......

Gerbrandt antwoordde niet, keek mokkend uit het venster. Hij wou er niet over praten. Daar waren nauwelijks woorden voor in je gedachten. Steven hield aan:

‘'t Komt alleen, omdat je 't niet goed begrijpt, Gerbrandt. Anne Marie is misschien niet eens zo kwaad, alleen maar verschrikkelijk dom en bekrompen. Dat heeft ze van haar vader, een schaapskop van een baron uit de achterhoek met niets dan familiewapens in z'n pummelige hersens. Als mijn tante één kwartier minder in haar blazoen gehad had dan hij, zou hij haar nooit getrouwd hebben. Nu ze er een paar meer heeft, laat hij zich door haar

[p. 77]

ringeloren in de overtuiging, dat ze hoog boven hem staat. Anne Marie is opgegroeid onder de kletspraat over titels en afkomst en wapens. Wat wil je? Ze weet niet beter...... Ze is zich doodgeschrokken, toen ze plotseling begreep, dat je geen jonker van Brederode was...... Ik heb haar eerlijk gezegd zo lang mogelijk in die waan gelaten...... En toen wou ze jullie huis zien...... Ik heb me ziek gelachen, zoals ze tegen me te keer ging!...... Ik ben trouwens net zo hard uit de gratie als jij...... laat dat je troosten.’

Het troostte Gerbrandt helemaal niet. 't Was dus juist zo als hij gedacht had: Steven had haar in de waan gelaten, dat zijn vriend ook van adel was en zich vermaakt met de ontknoping van het misverstand. Een mooie manier om iemand je vriendschap te tonen!...... Kwaad bleef hij zwijgen.

Steven was bij de tafel gaan zitten en speelde met een stuk houtskool, dat bij het tekenpapier lag. Tersluiks keek hij naar Gerbrandts boze rug, heimelijk lachend. Na een wijle zei hij:

‘Overigens...... 't is jouw schuld ook.’

Als gestoken keerde de ander zich naar hem om. Zijn kleine, groenige ogen flikkerden gevaarlijk. Driftig vroeg hij:

‘Mijn schuld?’

‘Natuurlijk!...... Waarom laat je je zo inpalmen?...... Je bent net een wilde, jij...... Je gooit je maar blindelings in een of ander gevoel, je smijt je in een ogenblik maar helemaal weg, met huid en haar, en als er van de andere kant niet even dadelijk en totaal en blind op ingegaan wordt, ben je beledigd en verdrietig en ongelukkig. En die ander heeft misschien niet eens begrepen, dat je 't zo geweldig bedoelde. Je bent een soort tiran, Gerbrandt.’

‘Onzin!’ bromde Gerbrandt. ‘Zo ben ik helemaal niet.’

‘Zo ben je wel. Je moet leren om je zelf een beetje meer in de hand te houden, jongen en niet meer van de mensen te vragen, dan ze geven kunnen...... Anders zal je daar nog een boel narigheid van krijgen.’

Gerbrandt keek hem verbluft aan. Was het waar wat hij zei?...... En wat zou dat, of je je door je gevoel liet meeslepen?...... Deed iedereen dat dan niet? Moest je soms eerst een hoop nadenken eer je van iemand ging houden?...... Het klonk aardig mal! Vooral in de mond van Steven, die maar zo weinig ouder was dan hij.

‘Je praat net als een ouwe paai,’ zei hij wrevelig.

[p. 78]

Steven lachte.

‘Dat kan wel,’ antwoordde hij. ‘Dat komt zeker, omdat ik bijna alleen praat met mijn vader en andere geleerde ouwe paaien. Maar geloof me, Gerbrandt, je bent veel te haastig met je gevoel en je laat je veel te veel in de kaart kijken. Ze vinden 't mal of ze maken er misbruik van en jij wordt 't kind van de rekening...... Anne Marie had 't eerste kwartier al door, dat ze je om haar vinger kon winden...... en daar was ze al mee begonnen ook...... Maar toen ze je leer zag kloppen, schudde ze je gauw af...... Ik heb haar verteld, dat je al helemaal alleen een paar ruiterlaarzen kunt maken!’

‘Da's gemeen!’ schreeuwde Gerbrandt.

‘Gemeen?’ grinnikte Steven, ‘'t Zou een godswonder zijn als het waar was!...... Iets om een lofdicht op te schrijven. Wees toch niet zo kinderachtig! Als je dat kon, zou niemand het je kwalijk nemen, dat je er trots op was...... Maar wat is er voor reden om trots te zijn op de naam, die je toevallig van je vader meegekregen hebt?...... Weet je wat ik haar verteld heb, toen we ruzie hadden over jou?...... Want ik werd tenslotte echt woedend op dat kwasterige nest.’

‘Wat dan?’

‘Dat er helemaal geen verdienste in stak een gravin te zijn of een jonker van dit of dat...... niets meer dan in een kind van een bedelaar of kaailoper te zijn...... De grootste idioot kan een hertog of koning tot vader hebben...... Maar het is een geweldige verdienste een eenvoudige, onbekende naam glans en klank te geven, die naam beroemd te maken door zijn werken...... Ze trok haar neus op voor die theorie. Toen heb ik haar die geschiedenis verteld van koning Hendrik VIII van Engeland en Hans Holbein, de schilder. Ken je die?’

‘Nee.’

‘Nou, een zekere graaf was door Holbein van de trappen gesmeten, omdat hij tegen de wil van den schilder zijn atelier binnen wou komen. Meneer de graaf was nogal beschadigd en ging zich bij den koning beklagen. Maar de koning had niet veel zin om Holbein daarvoor te straffen en toen werd de graaf zo kwaad, dat hij vloekte en dreigde, dat hij die verfkladder zelf wel zou weten te vinden. En toen zei Hendrik: ‘Laat dat maar uit je lijf, heer graaf, want dat zou je slecht bekomen: ik wil het niet hebben.

[p. 79]

En ik zal je ook zeggen waarom niet...... Als ik zeven boeren neem, kan ik daar zonder moeite zeven graven van maken. Maar als ik zeven graven neem, kan niemand daar ook maar één Hans Holbein van maken!’

Gerbrandts duister gezicht klaarde op in een lach.

‘Die was raak!’ riep hij geestdriftig.

Maar dadelijk zakte zijn stemming weer in en benepen voegde hij er aan toe:

‘Maar ik ben geen Holbein ook.’

Steven schaterde.

‘Je bent toch Gerbrandt Adriaansz. Brederode!’

‘Daar heb ik nog al wat aan......’

‘Maar sufferd!’ schold zijn vriend, nog altijd lachend. ‘Toen Hans Holstein zo oud was als jij zou de koning van Engeland hem ook niet ongestraft graven van de trap hebben laten gooien!’

Dom keek Gerbrandt naar zijn lachend gezicht.

‘Bedoel je,’ stamelde hij, ‘dat ik......’

‘En waarom niet?...... Zorg, dat je een Holbein wordt onder de schoenmakers of onder de kooplui of de zeevaarders of de soldaten of de dichters of weet ik wat!...... Je kan overal uitblinken en met eer en ontzag genoemd worden. Ridders werden ook niet geboren, maar gemaakt als ze het verdiend haden. Wat voor eer steekt erin een graafje of baronnetje te zijn, dat enkel maar de moeite hoefde te doen geboren te worden om een naam te hebben, die door de een of andere oude zeeschuimer of roofridder een eeuw of wat geleden berucht en door de rijkgeroofde zoons of zo beroemd gemaakt werd?...... Maak zelf je naam beroemd en die zal met eerbied genoemd worden, als allang geen sterveling meer weet, dat er ooit een Jonker van Vredesteyn of een Jonkvrouw van Bredevoort geweest is...... Zo denk ik erover. Zo denkt vader erover. En zo denken alle mensen erover, die hersens genoeg in hun hoofd hebben......’

Gerbrandt raakte in geestdrift. Het was zo mooi wat Steven daar zei!

En het was waar ook!

Het was de puurste waarheid!

Waar haalde zo'n kakkerig wicht de moed vandaan zich zo aan te stellen tegenover een jongen, die eenmaal beroemd zou zijn, God weet, de hele wereld over?...... Want nu had hij zich op

[p. 80]

staande voet voorgenomen om beroemd te worden, hoe dan ook, zijn eenvoudige, onbekende, glansloze naam gloed en klank bij te zetten, dat iedereen hem zou kennen en prijzen...... En dan zouden ze wel eens zien wie van de twee op de ander neer mocht kijken: de beroemde Gerbrandt Adriaansz. Brederode of die toevallige Mejonkvrouwe van Bredevoort...... O zo!......

De vraag was alleen, hoe en waarmee hij zijn naam beroemd zou maken. Maar dat was van later zorg, dat vond hij wel uit...... Hij lachte bevrijd, haalde diep adem en ging bij Steven aan tafel zitten. En samen verdiepten zij zich in toekomstdromen, die misschien een beetje vaag en zweverig waren, maar daarom niet minder schitterend en in de rozigste kleuren gedrenkt......

De smartelijke herinnering, aan de krenkende manier, waarop de aangebeden Gulden Jonkvrouw zijn warme en argeloze hulde in de modder getrapt had, week naar de achtergrond. Zij kwam hem nog wel bij vlagen kwellen, telkens met die koude beklemming om zijn hart, zodat hij even de tanden op elkaar moest bijten om de pijn de baas te blijven, maar hij was niet langer weerloos tegenover haar voze hooghartigheid. Hij had iets om haar te overbluffen. Eenmaal zou hij hoger in aanzien staan dan zij en wel door eigen verdiensten...... Dan zou hij zich misschien grootmoedig tonen en haar niet de deur wijzen als ze zijn vriendschap zocht, verblind door de schittering van zijn beroemde naam......

En toen kort nadien zijn vader ernstig met hem sprak over de toekomst, hem vertelde, dat Meester Badens veel talent in zijn tekeningen meende te ontdekken, en hem in alle ernst vroeg of hij geen schilder wilde worden, klopte zijn hart hem in de keel van opwinding en juichend stemde hij toe...... Daar lag nu de weg naar de roem voor hem open...... Een heerlijke weg naar een glanzende toekomst......

En bij het begin van het jaar 1600 werd Gerbrandt een leerling van Francisco Badens, die de Italiaanse schilder genoemd werd en die zijn atelier had aan de Oudezijdsburgwal op de hoek van de Damstraat......