De dolle vaandrig. Eerste deel: Gerbrandt

[p. 11]

1

Hij groeide op in de Nes, waar zijn vaders huis stond op de hoek van de Sint-Pieterssteeg, bij de hallen, de vis-, de vogelen- en de wortelmarkt. Heel de dag was de lucht vervuld van het gedruis der druk bezige binnenstad, het loven en bieden tussen klanten en verkopers, het nodend geroep der marktvrouwen, het krakeel tussen mededingers, die probeerden elkaar een koper af te vangen. Altijd was er het geschuifel en getrippel van voorbijgaande voeten, het geklop van paardenhoeven, het kreunen en kraken van de wielen der zwaarbeladen karren, het valse knersen van de ijzers der vrachtsleden over de ronde koppen van de keibestrating, rauw geschreeuwde scherts, flarden van een schor gebrald straatlied.

Het huis was koel en donker en vol leven, de vloeren blank geschuurd, de zware eiken meubels in glans geboend, de muren boven de streng gestoken lambrisering helder wit met hier en daar de verrassing van een enkel kleurig schilderij in donkere lijst, vaders trots en liefste bezit. In het voorhuis zaten de knechten op hun driepikkel bij de lage werktafeltjes vol gereedschap en belangwekkende rommel, en hamerden op het leer, trokken de lange pekdraden door de zoolnaden, borstelden en wreven de afgewerkte schoenen en stevels, dat de kleine jongen er zijn lachende snoet, tot een komieke tronie verwrongen, in weerspiegeld zag. Uren kon hij tussen hen zitten, zich verbeeldend dat hij hun zeer behulpzaam was, als hij een els aangaf of aandachtig een grove hennepen draad langs het pekblokje trok. In zwijgende verrukking luisterde hij naar de vrolijke, spotzieke of weemoedige oude liederen, die zij onder het werk zongen, wier woorden hij maar bij gedeelten begreep, maar wier stemmingen hij vaag en aangenaam onderging. Ademloos hoorde hij toe, als de klagende, bijtende of woeste geuzenliederen gezongen werden, die verhaalden van de gruwelen door de goddeloze moordknechten der Spanjolen aangericht, in sombere voldoening juichten over welgelukte weerwraak en hel jubelden bij het herdenken van wonderbare wapenfeiten te land of ter zee, onbegrijpelijke overwinningen van kleine, saamgeraapte benden op de overweldigende macht van den aartsvijand, victorie zoo groot en onwaarschijnlijk, dat de eer ervan in vrome verbazing aan God gelaten werd, die met Zijn adem de kracht van den tegenstander vernietigd had.

[p. 12]

De oorlog was altijd in het denken der mensen en in de gesprekken rondom. Hij wist, dat lang voor zijn geboorte deze bittere krijg begonnen was, die immer voortduurde, wreed en hardnekkig, zonder verpoozen, en het ganse leven der mensen vervulde met zijn schrik en rode driften. Al de jaren zijner herinnering was de oorlog er geweest, maar steeds verder week hij achteruit, de vijand was teruggedrongen naar het Zuiden en Oosten, de stad was veilig, leefde onbevreesd, rumoerig en blijgeestig. Prins Willem was lafhartig vermoord, maar zijn zoon, Prinse Mauring, was een groot en gelukkig veldheer gebleken, een onoverwinnelijk held, en hield het woedende monster op een afstand. Doch het was er nog steeds en ergens ver van huis werd gemoord en geplunderd en gebrand, gefolterd en geschonden, joegen geharnaste ruiters schietend en schreeuwend achter elkaar aan, schoten hoog op de baren voortvliegende schepen elkander aan stukken.

Bevend van opwinding luisterde hij naar de wilde verhalen van Schoppen-één-oog, zijn vaders oudste knecht, die een Zeeuwse watergeus geweest was, en een oog verloren had in de slag bij Reimerswaal onder admiraal Worst van Vlissingen, een oor en twee vingers bij de bloedige gevechten om Leiden te ontzetten en eindelijk een been in de grote zeeslag tegen de machtige Onoverwinnelijke Vloot van Medina Sidonia. Zijn gezicht en handen waren grauw geschroeid in vuur en kruitdamp en doorploegd van rode littekens, hij zag er schrikwekkend uit bij het relaas van zijn woeste herinneringen, met het rosse vuur, dat gloeide in zijn ene overgebleven oog. Soms wemelden daarna wilde taferelen voor de levendige fantasie van het kind en zijn dromen waren vol visioenen van schrikkelijke moord en een verschroeiend gevoel van wraakzuchtige haat dreigde hem te verstikken. De wereld was een oord vol verschrikking, waarin kwaadaardige vijanden steeds gereed stonden onschuldige mensen te bespringen. Vijanden. De vijand. De Spekken. De Spanjool. Oorlog was de wereld. Angst en onoverzienbaar lijden het leven. Waarom? Omdat de koning van Spanje het zo beval, de wrede tiran in zijn verre, sombere paleis, opgestookt door de duivelse zwarte monniken, die de mensen in de Nederlanden dwingen wilden afgodendienst te bedrijven. Maar God was sterker dan de Spaanse dwingeland en gaf het kleine volk de zegepraal over den geweldige...... Omdat het kleine volk trouw was in het ware geloof en den Heere diende zoals Hij het verlangde. De mens, die

[p. 13]

in gerechtigheid wandelde, behoefde niemand te vrezen buiten God. Het eigen geweten wees de weg aan wie een zuiver hart had. En wie leefde in den Heer, kon alles in verduldigheid dragen zonder bukken, vervolging, pijn en dood, en hij zou overwinnen, omdat God streed aan zijn zijde. Zo zei Schoppen-één-oog. Zo zeiden ook vader en moeder en de strenge, heftige Dominee Ursinus, die zelf onder de geuzen van den grimmigen 't Hoen gevochten had en de littekens droeg van een lanssteek dwars door zijn hals. God had gestreden aan de zijde der Nederlanden en de macht van Spanje verkleind. Nu werden de moorddadige Spekken steeds verder weg gejaagd en een kleine jongen in Amsterdam behoefde niet meer bang te zijn, dat een Spanjolen-huurling hem aan zijn rapier zou rijgen als een speenvarken aan het spit...... En als ze ooit weerkwamen, was daar Schoppen-één-oog, die ze in stukken zou kappen...... en zijn vader, die een musket had, een piek en een brede houwdegen, omdat hij bij het schuttersvendel diende...... De kleine Gerbrandt kon gerust zijn en onbezorgd leven en spelen......