De Oude Kerk te Amsterdam

Bouwgeschiedenis en restauratie

[p. 469]

Glossarium
Korte verklaring van termen

Hier worden bouwkundige, kunst- en architectuurhistorische termen kort verklaard. Nadere omschrijving vindt men in: E.J. Haslinghuis en H. Janse, Bouwkundige Termen. Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie. Vierde druk, Leiden 2001.

aanzet geboorte of begin van een boog of gewelf.

aanzetsteen hoekblok waarop of waartegen een gewelf of een vensterboog begint.

aedicula versieringsmotief, ontleend aan de klassieke kunst, een samenstel van twee pilasters, hoofdgestel en fronton. Geliefd motief voor grafmonumenten, epitafen, altaren, wijzerplaten en geveltoppen.

afzaat hellend bovenvlak van een horizontale lijst, in het bijzonder onder een venster.

arabesk(e) siermotief, gevormd uit een gestileerde, meestal plastisch uitgewerkte plantenrank.

architraaf onderste dragende deel van een hoofdgestel naar klassieke trant.

arduin harde kalksteen uit België, onderscheiden in blauwe arduin (Escosijnse steen, hardsteen, Naamse steen) en witte arduin. Onder de laatste aanduiding worden begrepen Vlaamse arduin (Ledesteen) en Brabantse arduin (Gobertanger steen).

astragaal smal ringvormig profiel tussen schacht en kapiteel van een zuil.

baldakijn verhemelte, overhuiving, dienend tot beschutting, maar vooral als teken van waardigheid, in het bijzonder in steen boven een beeld van een heilige.

Bardiglio blauwgrijze geaderde Italiaanse marmersoort.

basement basis of voet van een zuil, pijler of pilaster.

basiliek langwerpig gebouw, meestal verdeeld in drie beuken door twee reeksen zuilen of pijlers, geplaatst evenwijdig aan de lengteas. De middelste gedeelte is breder dan de zijbeuken en hoger opgetrokken, waardoor het licht kan ontvangen door vensters hoog in de zijwanden. Bij de pseudobasiliek zijn er geen vensters.

Baumberger steen fijne zandige kalksteen, geelgroen van kleur, afkomstig uit groeven in de omgeving van Billerbeck, 20 km ten westen van Münster (Westfalen).

bebording bedekking van een kap, bestaande uit planken (vroeger borden genaamd), die over de gordingen of de daksporen zijn aangebracht.

beeldsnijder ambachtsman, die beelden in hout snijdt.

Bentheimer zandsteen grofkorrelige gelige zandsteen met veel ijzerverontreinigingen, uit groeven in Bentheim en Gildehaus ten oosten van Oldenzaal.

beschot schot, lichte afscheiding van planken die kan fungeren als niet dragende wand of als bebording van een dak.

beuk romp, lichaam van een gebouw en wel ter onderscheiding van de meer ondergeschikte delen. In het bijz. bij kerken, die aldus in een hoofd- of middenbeuk, een dwarsbeuk en één of meer zijbeuken kunnen hebben. Beuk en schip worden vaak door elkaar gebruikt.

bint balk.

blokkeel horizontaal houten element aan de voet van een kaponderdeel dat de voet van een kapstijl of dakspoor kan verbinden met een standzoon of een muurplaat.

bomberen buigen van een vlak.

bossage, bossering bewerking van rechthoekige blokken natuursteen die aan de voorzijde ruw behakt worden. Ook komt het motief voor op banden, die dan vaak over pilasters of muurzuilen worden doorgetrokken.

Bremer zandsteen rode of witte zandsteen uit het gebied langs de Wezer ten zuiden van Minden (D), bewerkt, verhandeld en overgeladen in Bremen.

brugijzer horizontale ijzeren staaf die de hoge stijlen van gotische vensters verbindt en verstevigt.

bundelkolom, -pijler pijler die bestaat uit een kern bezet met zuilen, halfzuilen, colonnetten of schalken.

cannelure verticale groef of gleuf in zuilschachten of pilasters.

capellerie fonds uit de vruchten waarvan een priester kon worden betaald voor het celebreren van missen op een door de stichter te bepalen altaar. Het fonds bestond doorgaans uit goederen waarvan de inkomsten gebruikt werden. Er zijn twee soorten capellerieën. Bij de vicarie werd een priester aangesteld die belast werd met het lezen van zielmissen op het altaar; hij kon niet worden afgezet. Bij een officie werd een verkort gebed (brevier) gelezen en was de priester wel afzetbaar.

casement verdiept, uitgespaard veld, bijvoorbeeld aan steunberen, pilasters, fioelen. Ook: spiegel.

colonnet kleine kolom of zuil. Het woord wordt vooral gebruikt voor dunnere dragende delen in de middeleeuwse architectuur.

dag (in de) open ruimte tussen vlakken van dorpels en stijlen die naar een opening gekeerd zijn. De opening kan een venster, poort, ingang, boog, raamof deurkozijn zijn. Ook de afstand tussen twee zuilen, pijlers of dammen wordt dag genoemd. Die afmeting wordt opgegeven ‘in de dag’ of als dagmaat.

dagkant zijkant van een venster, poort, ingang of boog, meestal af geschuind of geprofileerd.

dagstreep lijn in voegwerk, ontstaan door gebruik van de dagge, voeggereedschap waarmee vers metselwerk direct werd afgevoegd. Soms er in de zool een scherp randje in het midden, zodat er een sneetje in de voeg werd gemaakt.

dakbedekking materiaal en constructie waarmee een dak is afgedekt om te voorkomen dat er water binnen kan komen.

dakbeschot bedekking van een kap, bestaande uit planken die over de daksparren zijn aangebracht.

dakruiter torentje, meestal van hout, dat op de nok van een dak schijnt te rijden.

dakhelling schuinte van een dakvlak.

dakkapel klein uitspringend venster dat een dakvlak onderbreekt.

dakmoet nog zichtbare voeg in het metselwerk of rand specie, restant van een vroeger aansluitend dak.

dakruiter torentje dat op de nok van een dak schijnt te rijden.

dakspar, -spoor betrekkelijk dun stuk hout, rond of rechthoekig van doorsnede, dat van de dakvoet tot de nok loopt. De spar draagt door middel van latten of dakbeschot de dakbedekking.

dekkleed (heraldisch) in lobben afhangend kleed over een helm.

dekplaat 1. draagplaat, liggend op een kapiteel als afzonderlijk deel dat tussen de drager (kapiteel) en gedragene (balk of boog) bemiddelt. 2. horizontale afdekking van natuursteen op een boven een dak uitstekend geveldeel.

dektrede afdekking op een traptrede, meestal van slijtvast eikenhout, om een uitgesleten trede af te dekken.

Domroy crèmekleurige Franse kalksteen uit dep. Meuse.

doopboog boog van geelkoper of smeedijzer, ter bekroning van een ingang van een doophuis.

doophek hek dat het doophuis omsluit.

doophuis rechthoekige ruimte binnen het doophek. Daarin wordt de doop toegediend en de preekstoel en de zitplaatsen van de kerkenraadsleden bevinden zich erin.

Doornikse steen blauwzwarte gelaagde kalksteen zonder fossielen, uit de omgeving van Doornik.

driepas gotisch geometrisch motief gevormd naar een schema van drie elkaar rakende cirkels die beschreven zijn uit de hoekpunten van een gelijkzijdige driehoek.

dwarsschip bouwdeel waarvan de as loodrecht op die van de lengterichting is gericht, zodat de plattegrond een kruisvorm heeft. Het is tot dezelfde hoogte als het schip opgetrokken, gewoonlijk in open verbinding ermee en bestaat uit drie delen: de kruising of viering (het gedeelte dat het met het schip gemeen heeft) en de kruisarmen ter weerszijden.

ellipsboog boog die een halve ellips beschrijft.

Engelse schoorsteen relatief smalle stookplaats omgeven door een schoorsteenmantel, waarin kolen werden gestookt.

epitaaf gedenkteken voor een persoon die in de buurt ervan is begraven, vast aan een muur of kolom aangebracht. Wordt gevormd door een omlijsting rond een stenen of houten plaquette waarop de lof van de overledene wordt bezongen. Vaak in de vorm van een aedicula.

Escosijnse steen grijze kolenkalksteen of hardsteen uit de omgeving van Ecaussinnes, Arquennes en Feluy in Henegouwen.

ezelsrug, -boog boog waarvan de beide delen licht in- en uitgezwenkt zijn en bij hun snijding een spits vormen.

finaal kruisbloem.

fioel pinakel.

fliering horizontaal draaghout in een kapconstructie onder de daksporen in de lengterichting van het dak tussen kapvoet en nok. Ook: vliering.

foliën bedekken van een spiegel met amalgaam van tin en kwik.

fratskop gebeeldhouwde kop met karikaturale eigenschappen.

fries onderdeel van een hoofdgestel naar klassieke trant, het horizontale deel tussen architraaf en kroonlijst. In ruime zin horizontale band om een muurvlak aan de bovenzijde te begrenzen of in te delen.

[p. 470]

frijnen bewerking van de oppervlakte van gehouwen steen met fijne evenwijdige slagen.

frontaal wimberg.

fundament grondvesten van een gebouw, het geheel van al of niet onderheide, gemetselde of in beton gegoten werken onder het maaiveld of de begane grond dat het gebouw draagt.

fundering ondergrondse gelegen ondersteuning van een gebouw, waarop het fundament wordt opgetrokken.

galerij dienstgang in of langs de muren van een kerk, soms van hout uitgebouwd op balken.

gebint samenstel van een bint met twee vrijstaande stijlen en bijbehorende hoekverstijvingen. Gebonden gebint: balk met sleutelstukken, muurstijlen en korbelen. Men onderscheidt normale gebinten (met verticale stijlen, o.a. trekbalkgebint) en gebinten, die deel uitmaken van een kapconstructie (kapgebint).

gebrandschilderd glas vlak blank of gekleurd glas waarop bij hoge temperatuur (c. 610° C.) een tekening en kleuren zijn ingebrand.

gek draaibare kap op een schoorsteen, van hout of metaal. De gek richt zich door middel van een windvaan op de wind zodat de rook aan de open zijde onbelemmerd kan wegstromen.

gepijpt gedeeltelijk rondstaafvormige opvulling van een cannelure.

gespan samenstel van twee daksporen (spannen) met bijbehorende hanenbalken, blokkelen enz.

gewelfhout gebogen verbinding tussen een dakspar en de bijbehorende hanenbalk of de nokrib in een kap met houten tongewelf.

gewelfschelp veld van een gewelf, ontstaan uit de snijding van gewelfvlakken, begrensd door graten of ribben.

gewelfschotel houten schijf, al of niet met houtsnijwerk en beschilderd, bevestigd op de kruising van de gewelfribben in een houten tongewelf.

glazenier een vrije artistieke kunstenaar, die gerechtigd is gebrandschilderd glas te maken.

glazenmaker ambachtsman die glas in lood plaatst, panelen glas-in-lood in vensters zet of glasruiten in vensters aanbrengt.

Gobertanger steen zandige kalksteen, grijswit van kleur, met verkiezelde strepen die de steen een generfd aanzien geven. Afkomstig uit de streek ten oosten en noordoosten van Brussel, m.n. uit Gobbertingen of Gobertange.

gordelboog boog die loodrecht staat op de lengteas van een langgerekt gewelfveld of een opeenvolging van gewelfvlakken.

gording houten ligger, aangebracht in de lengterichting van een kap, waarvan twee zijden evenwijdig zijn aan het dakvlak.

groteske versieringsmotieven uit de Romeinse kunst, die ca. 1490 in Italië ontdekt werden in onderaardse ruimten en toen door de kunstenaars van de renaissance werden nagevolgd. Volkomen vrij, naar de ingeving van het ogenblik gevormd speels ornament, samengesteld uitbladmotieven, dier- en mensfiguren.

hallenkerk kerkgebouw waarbij de zijbeuken ongeveer even hoog en breed zijn als het middenschip.

handmerk teken dat uit een aantal doorgaans rechte strepen bestaat en diende als handtekening en als herkenningsteken van een persoon. Ook huismerk.

hanenbalk horizontaal verbindingselement tussen twee daksporen, die tegenover elkaar staan.

hanenkam strek (zie daar) waarvan de bovenzijde verspringend of boogvormig verloopt.

hangereel hangend verticaal element in een kapconstructie.

hardsteen oorspronkelijk alle soorten natuursteen. Later fossielenrijke blauwgrijze kolenkalksteen uit het gebied van Ecaussinnes en Soignies in Henegouwen.

harnas het geheel van neg- en middenstijlen, bogen en tracering van een gotisch venster.

hart op hart gemeten van het midden van een pijler, balk, stijl of muur tot het midden van een andere.

hoefijzerboog boog die meer dan een halve cirkel beschrijft.

hoekkeper kaponderdeel dat zich bevindt op de snijlijn van twee dakvlakken die elkaar onder een uitspringende hoek snijden.

hogel kenmerkend siermotief in de gotiek, knopvormig of zich tot omkrullend bladwerk ontplooiend. Op regelmatige afstanden geplaatst, opklimmend langs wimbergen, pinakels, torenspitsen en bogen.

Hollands classicisme kunstvorm in de Nederlandse architectuur die de antieke, vooral Romeinse beschaving tot voorbeeld neemt en zich daarbij baseert op elementen, die uit de Italiaanse architectuurtractaten en de Franse voorbeeldboeken en ornamentprenten werden overgenomen.

hoofdgestel breed horizontaal lijstwerk, naar klassiek voorschrift bestaande uit een architraaf, fries en kroonlijst.

judas getralied venstertje in een deur om iemand heimelijk te bespieden.

kalf 1. dwarsregel tussen een deur en haar bovenlicht. 2. horizontale regel in een kruiskozijn of schuifkozijn tussen luikopening onder en glasvak boven. 3. schuin verbindingsstuk in de driehoek tussen muurstijl, korbeel en sleutelstuk in een balkgebint, tussen dakspoor en gewelfhout in een kapconstructie, tussen spantbeen en korbeel in een kapconstructie of tussen andere kaponderdelen.

kandelaber kandelaarvormig element in de bouwkunst van de vroege renaissance.

kapgebint samenstel van dragende onderdelen van een kap in één vlak, haaks op het dakvlak, opgebouwd uit een of meer elementen op elkaar.

kapiteel doorgaans versierd kopstuk van een kolom, zuil, pijler of pilaster, in het algemeen om de gedragen last op een smaller draagvlak over te brengen.

kapspant kapgebint.

kapvoet onderste deel van een kap.

kepel kapje, piramidale beëindiging van een gotisch fioel of pinakel, meestal met hogels bezet.

keperlaag horizontale laag metselwerk waarin de stenen onder 45° t.o.v. de wandvlakken liggen.

kesp verbindingsbalk over de koppen van heipalen.

kettinganker doorlopende ijzeren verankering in muurwerk, bestaande uit stangen die op geregelde afstanden met ogen in elkaar grijpen.

kielboog boog waarvan de beide onderste gedeelten bestaan uit ingezwenkte cirkeldelen en de bovenste twee uitzwenken; in hun raakpunt vormen zij een spits.

kilkeper spoor of balk op de inwendige ontmoeting van twee dakvlakken.

klamp 1. regel, schroot of deel, die ter versteviging dwars, schuin (steekklamp) of verticaal (spiegelklamp) over een opgeklampte deur of luik of een schotwerk wordt geslagen. 2. verticale laag van stenen op hun plat, die kan dienen om een deel van een muur te verzwaren of als plaklaag om waterkerende muren van een kelder of regenwaterbak dicht te maken.

klauw aanzet van een traphek met een fantasierijke krul, voornamelijk in de periode van de barok.

klezoor gedeelte van een baksteen, een kwart van de lengte lang.

klokkenstoel stellage waarin luiklokken zijn opgehangen.

kloosterkozijn kozijn met één opening afgesloten door een luik, waarboven één glasopening.

kolom rond stenen steunpunt. Een zuil is een kolom met een vormgeving volgens de klassieke architectuurregels.

koningstijl middenstijl van een kap, makelaar waarin de hoekkepers, de straalbalken en ook de kruisribben van een houten gewelf samen komen. Vgl. makelaar

koor afzonderlijk deel van een kerk waar zich het hoofdaltaar bevindt.

koorafsluiting lage muur, schot- of traliewerk dat het koor van de kooromgang en zijkoren scheidt, vaak verbonden met het koorgestoelte.

koorbank één zetel van een koorgestoelte. Het meervoud koorbanken wordt gebruikt om het koorgestoelte aan te duiden.

koorgestoelte dubbele reeks zetels die zich aan beide zijden van het koor uitstrekken, dienend tot zitplaats voor de koorheren.

koorhek afsluiting van het koor aan de zijde van het schip of het dwarsschip.

kooromgang wandelgang die de koorzijbeuken om de absis heen verbindt.

koorsluiting afsluitend muurwerk van de korte zijde van het koor.

korbeel (kromme) schoor tussen een verticaal of schuinstaand en een horizontaal onderdeel van een houtconstructie.

korfboog boog samengesteld uit vijf, zeven of meer cirkeldelen. De vorm lijkt op een liggende ellips.

kornissen een profiel van een kroonlijst of een andere lijst om uitsprongen of verstekken leiden.

korteling kort horizontaal geplaatst onderdeel van een steiger, haaks tegen of in de muur, waarover de steigerdelen gelegd worden.

kortelinggat opening in muurwerk, ontstaan na verwijdering van een ingemetselde korteling.

kozijn raamwerk van steen, hout of ijzer, de omranding van een deur of venster, bestaande uit een boven- en een onderdorpel en twee of meer verticale stijlen, om een ingangs- of lichtopening te vormen.

kraagsteen in een muur gemetselde, uitstekende steen, die dient om de geboorte van bogen of gewelfribben of het einde van een balk te dragen.

kroonlijst de bovenste uitspringende lijst van het hoofdgestel van de klassieke ordonnanties. In vrijere toepassing elke enigszins uitdrukkelijk geprofileerde of geornamenteerde dekkende lijst boven langs een muur of ander belangrijk bouwdeel.

kruisbloem gotische beëindiging, behorende bij de versiering met hogels van wimbergen, pinakels en geveltoppen. Het motief bestaat uit een ronde of prismatische stam, enigszins toelopend en bekroond door een pumeel. Onderaan is de schacht afgezet door een knoop of ring, op halve hoogte bot een viertal bladknoppen of hogels uit.

kruisgewelf, kruisribgewelf gewelf dat ontstaat door de doordringing van twee halve cilindervlakken. Daardoor vormen zich boven een vierhoekige plattegrond snijdingslijnen die elkaar in het middelpunt ontmoeten.

[p. 471]

kruisverband metselverband met afwisselend strekken- en koppenlagen, waarbij de strekken in opvolgende lagen een halve steen of kop verspringen.

kruiswerk dwarsschip.

lambris, lambrisering wandbetimmering, meestal bestaande uit paneelwerk, aangebracht tegen het onderste gedeelte van een muur.

lampet neerwaartse beëindiging, afhangende versiering onder een klein gewelf of het soffiet van een orgel e.d.

lancetboog smalle hoge spitsboog.

lantaarn 1. bovenste deel van een basiliek dat van glasvensters voorzien is. Ook: lichtbeuk. 2. bovenste, opengewerkte geleding(en) van een toren.

las verbinding van constructiedelen om ze met elkaar te verlengen of onder een hoek te vergaren.

latei balkvormig element van hout, steen of ijzer dat een venster, ingang of andere opening van enige breedte overspant en het bovenliggende muurwerk steunt.

latrijn, latrine gemak, toilet.

lectrine lezenaar.

Ledesteen zachte gele tot geelbruine zandige kalksteen, die in de harde kern groen tot blauwachtig bruin van kleur is, afkomstig uit Oost-Vlaanderen, met name Lede, Impe en Balegem.

lessenaardak dak dat op de wijze van een lessenaar helt.

lintvoeg horizontale voeg tussen twee lagen metselwerk.

loopbrug smalle overbrugging van een ruimte, meestal bestaande uit een balk voorzien van leuningen.

losange ruitvormig zinken dakbedekkingselement.

luizolder vertrek in een toren waar men aan de touwen van de luiklokken trekt.

maaiveld bovenkant van een terrein dat een bouwwerk omgeeft.

maaswerk tracering.

makelaar middenstijl van een kapspant, waarin de kapbenen en ev. de nokgording zijn ingelaten, Vgl. koningstijl.

maliënmotief ornament bestaande uit een reeks over elkaar liggende ringen of schijven. Afgeleid van het Franse maille: schalm. Vgl: maliënkolder.

marmeren, marmerimitatie het voorstellen van gepolijst marmer met schilderkunstige middelen zoals verf en vernis.

messing en groef houtverbinding waarbij stukken hout (b.v. planken) over de lengte met elkaar verbonden worden. In de ene lange zijde is een groef geploegd en aan de andere steekt een messing uit die daarin past.

metope vlak tussen de trigliefen in een Dorisch fries.

montant stenen stijl in een kerkvenster. Vroeger post.

mop grote baksteen

muraal boog die in verband en evenwijdig met een muur is geslagen ter ondersteuning van een gewelfkap, overstek of verzwaring van de bovenliggende muur.

muurplaat zware houten plaat, overlangs op een muur gelegd, waarop de daksporen rusten.

muurstijl houten stijl in en tegen een muur, meestal verbonden met een balk, sleutelstuk en korbeel.

naald 1. nokgording in een kapconstructie. 2. nokrib in een houten tongewelf. 3. aanslaglijst van een deur of raam.

negge schuin ingesneden dagkant van een deur- of vensteropening, vaak met profilering.

netgewelf laatgotisch veeldelig gewelf, waarvan de ribben mazen vormen als van een net.

nok 1. de horizontale snijlijn van twee dakvlakken. 2. nokgording. 3. bovenste begrenzing van een hoge, meestal overwelfde ruimte. 4. uitsteeksel aan een dakpan of daktegel.

nokgording rib in of vlak onder de nok van een gebouw waarop sporen of staand dakbeschot zijn bevestigd.

nokrib bij een houten tongewelf: naald.

oculus rond venster

onderslagbalk balk, die haaks op de richting van de balken onder een balklaag ligt om de overspanning te verkleinen en een gedeelte van het gewicht te dragen.

pand 1. vak, travee in kerkgebouw; vgl. dwarspand. 2. gebouw, (woon)huis. 3. paneel glas-in-lood, dat in een venster begrensd wordt door twee opvolgende brugijzers en twee montants.

parellijst astragaal, versierd met een reeks parelvormige knopjes.

parement natuursteenbekleding van bakstenen muur.

peerkraal gotisch profiel van peervormige doorsnede met sterk in- en uitgezwenkte contour en afgeplat of met een vlak bandje belegd.

piëdestal voetstuk.

pijler vrijstaand massief stuk metselwerk, dienende om een bovenbouw te dragen. De pijler is meer hoog dan breed, van doorsnede vierkant, rechthoekig of kruisvormig.

pilaster weinig uitspringende muurpijler of tegen een pijler aangebrachte verzwaring, voorzien van een basement, een gladde of gecanneleerde schacht en een kapiteel, naar de eisen van de klassieke orden.

pinakel slanke beëindiging in de vorm van een spits gotisch torentje. Het komt voor boven en naast frontalen van vensters en portalen, op steunberen en borstweringen. De pinakel of fioel bestaat uit een voet, een schacht of lijf en een spits of kepel.

plaat stuk hout van ten minste ruim 6 centimeter dik en van een breedte die in verhouding tot de dikte aanzienlijk is.

plint voetplaat, onderdeel van het basement van een zuil, kolom of pijler. 2. stootlijst in steen onder langs een gevel of in hout langs een kamerwand.

pseudobasiliek type kerk waarbij het middenschip wel boven de zijbeuken uitrijst, maar niet zo hoog dat er plaats is voor bovenlichten.

putto (mv. putti) naakt kinderfiguurtje, vaak in de vorm van een engeltje.

pumeel knop van een pinakel.

ravélen het maken van een samenstel van balken rond een gat in een balklaag.

revetbout nok of bout aan een AEbrugrjzer in een venster, waarin een sleuf is aangebracht ter bevestiging van een dekplaat. Tussen brugijzer en dekplaat wordt het glas-in-lood vastgeklemd.

rocaille aan rotsvormen ontleend siermotief, waaraan het rococo (Lodewijk-XVI stijl) zijn naam ontleent.

rondstaaf halfrond profiel

roosterfundering paalfundering waarbij de palen zijn geslagen binnen een raamwerk van kruislings met elkaar verbonden balken.

roseren uit een deur- of luikklamp een cirkelsegment steken, zodanig dat in het midden een roos bleef staan. Vier klampen rond een paneel vormen op die wijze een cirkel met vier roosjes.

rouwbord, -kas los opgehangen houten gedenkteken in een kerk, voor iemand die in de buurt van het bord begraven is. Wapens vormen het belangrijkste element, in tegenstelling tot de epitaaf.

sacramentshuis bewaarplaats voor de H. Eucharistie, dus dicht bij het hoofdaltaar, meestal in of bij de noordwand van het koor; zelfstandig torenachtig bouwsel dat bestaat uit twee of meer verdiepingen, gedragen door een voet en bekroond door een spits met hogels, pinakels en een kruisbloem. Het sacramentshuis was doorgaans van steen.

sacristie bewaarplaats voor de roerende zaken, die bij de eucharistieviering gebruikt werden (altaargerei en parementen), vertrek in de nabijheid van het altaar, dus meestal naast het koor gelegen, waar de geestelijke zich klaarmaakt voor het officie. Het woord is afgeleid van het Latijnse sacer, hetgeen heilig of gewijd betekent.

schacht opgaand deel van een zuil, schalk, pilaster of pinakel, in doorsnede rond of prismatisch. De schacht is gevat tussen het basement en het kapiteel.

schalk (= knecht) drager in de vorm van een halfzuiltje of colonnet, rond, driekwart rond, peervormig van doorsnede.

schalkbeeld houten of stenen beeld dat deel uitmaakt van een schalk. Soms onderdeel van een kapconstructie. Vgl. schraagbeeld.

scharreren het bewerken van de oppervlakte van natuursteen, waarbij de vlak voorbewerkte kant met de beitel zo beslagen wordt, dat het oppervlak ribben en groeven vertoont.

scheiboog boog, gewoonlijk onderdeel van een reeks die de scheiding vormt tussen het middenschip en de zijbeuken van een kerk.

schieter staaf die meestal verticaal door het oog van de veer van een anker wordt gestoken.

schip deel van een kerk tussen het koor of het dwarsschip en de toren. Het schip is eenbeukig of onderverdeeld in middenbeuk of -schip en zijbeuken of -schepen.

schouder horizontale aanzet van een schuine zijde van een puntgevel.

schraagbeeld beeld dat een onderdeel ondersteunt, vaak deel van een houten kapconstructie. Vgl. schalkbeeld.

sleutelstuk langwerpig plat stuk hout ter ondersteuning van een balkeinde. Het vergroot het draagvlak onder het einde van een balk en rust meestal op een muurstijl en een korbeel of op een natuurstenen kraagsteen of is direct opgelegd in de muur.

sliet rondhout van soms tamelijk grote lengte en een diameter van 10 à 12 centimeter in het midden.

slikblokkeel blokkeel in één vlak met de bovenkant van de trekbalken.

soffiet ondervlak van een architraaf, kroonlijst, latei, galerij of dergelijk overstek, veelal versierd met caissons, rozetten, ornament enz.

spant kapspant.

spantbeen stijl van een kapspant of kapgebint, die schuinstaand de krachten naar een onderliggend constructiedeel overbrengt.

spekband, -laag lichte natuurstenen band als afwisseling in baksteenmetselwerk.

spiegelklamp staande klamp aan deur of luik, die een spiegel formeert.

spielaag varken.

spitsboog boog, gevormd door twee elkaar snijdende bogen met gelijke straal.

[p. 472]

spoor dakspoor.

sporenkap kapconstructie die bestaat uit sporen en hanenbalken, ev. ondersteund door flieringen op kapgebinten.

staand verband metselverband met afwisselend strekken- en koppenlagen, waarbij de strekken boven elkaar zijn aangebracht.

standzoon verticale stijl aan de voet van een spantbeen of dakspoor.

steenhouwersmerk merk, door een steenhouwer aangebracht op een gereed werkstuk.

ster balkkruis onder torenspits of in een viering van een kerk. Bestaat uit één overhoeks gelegde balk, waarin loodrecht daarop twee andere stukken zijn ingelaten. Onder 45° met de vier daardoor gevormde richtingen zijn nog vier balkstukken aangebracht, die worden opgevangen in zwaarden tussen de eerstgenoemde vier balkstukken.

stergewelf veeldelig ribgewelf, waarvan de ribben zo geregeld zijn, dat zij stervormige figuren vormen.

steunbeer massieve plaatselijke verzwaring van muurwerk om dit te versterken en zijdelingse druk van op de muur rustende gewelven en kappen te weerstaan.

stootvoeg staande voeg in metselwerk.

stoppen eindigen van een profiel.

strek 1. strekse horizontale boog, hanenkam. 2. lange zijde van een baksteen.

strijkgebint, -spant kapgebint langs een gevel.

stuiknaad naad tussen twee in elkaars verlengde liggende houten onderdelen.

tamboer trommel, ringvormige onderbouw waarop een koepel rust.

tandlijst lijst van blokjes zoals aan Ionische kroonlijsten.

telmerk merk op onderdelen van een houtconstructie dat een getal aangeeft.

tentdak dak gevormd door driehoekige schilden die in één punt samenkomen.

timmermansmerk in hout gesneden merk, bestaande uit lijnen of initialen, waarmee een timmerman aanduidde, dat hij dat werkstuk had gemaakt.

tongewelf gewelf dat te beschouwen is als de bovenste helft van een liggende cilinder. De doorsnede is dan een halve cirkel maar kan b.v. ook een spitsboog zijn. Een houten tongewelf is geen gewelf in de ware zin van het woord maar een plafond.

toot spitsvormige versiering of ‘neus’ die uit de dagkant van een gotische boog steekt. Het is de soms afgeknotte ontmoeting van twee boogsegmenten en ligt meestal terug t.o.v. het voorvlak. In de latere gotiek vaak verrijkt met bloem-, bol- en pijlvormen.

tootboog een met toten versierde boog.

tracering versierende verdeling in de koppen van in het bijzonder gotische vensters, nissen en muurvlakken.

trachiet grijs vulkanisch uitvloeiingsgesteente met grote kristallen, grofkorrelig met een grijze, blauwe of bruinachtige grondmassa met meestal lichte spikkels, afkomstig van de Drachenfels aan de Rijn.

transept dwarsschip.

travee afstand tussen twee opvolgende steunpuntassen in de lengterichting van een gebouw of bouwdeel.

trekbalk balk o.a. aan de voet van een kapconstructie om de zijdelingse krachten op te nemen.

trekbalkgebint gebint bestaande uit een trekbalk, sleutelstukken, muurstijlen en korbelen.

triglief elk van de, op regelmatige afstand van elkaar geplaatste versieringen in een Dorisch fries.

triomfboog boog waarmee het koor zich op het schip of de kruising opent.

troggewelf tongewelf waarvan de welflijn een gedeelte van een halve cirkel is.

trommel elk van de cilindervormige stenen waaruit een zuil- of kolomschacht is samengesteld.

varken schuin verlopende laag metselwerk die dient om een niet waterpas liggende onderlaag te corrigeren.

velling afschuining van een hoek van een stuk hout of steen, meestal onder een hoek van 45°.

versnijden, versnijding lichte sprong in metselwerk, meestal van een fundering, waardoor deze op een bredere voet komt te rusten. Overeenkomstige insnoering of versmalling van opgaand metselwerk en aan steunberen en torens.

versnijdingslijst lijst die een versnijding markeert.

vidimus ontwerptekening, bijvoorbeeld voor gebrandschilderd glas of wandtapijt, getoond aan en goedgekeurd door de opdrachtgever.

vierpas motief in gotisch maaswerk, gevormd door vier cirkels met het midden van de zijden van een vierkant als middelpunt en met een straal van een halve zijde. De cirkels snijden elkaar en de segmenten in het vierkant zijn weggelaten.

visblaas laatgotisch siermotief in maaswerk van vensters, nissen, borstweringen, friezen in de vorm van een gerekte pas van amandelvormige contour of als een blaasbalg.

Vlaams verband metselverband met in iedere laag afwisselend strek en kop. In opvolgende lagen liggen de koppen juist boven de strekken in de vorige laag.

vlieger niet historische benaming voor de sferische vierhoek in een spitsboogvenster met een zware middenmontant boven de splitsing daarvan.

voeg naad tussen de stenen van metselwerk in baksteen en natuursteen, verticaal (staande of stootvoeg) of horizontaal (liggende of lintvoeg).

vogelgat opening in metselwerk waarachter vogels kunnen broeden.

voluut spiraalvormige versiering van Ionische en Corinthische kapitelen.

voorlijst binnenste muurplaat of onderste beëindiging in een kapconstructie met houten tongewelf.

vorktracering eenvoudige tracering waarbij de stijlen cirkelvormig in de spitsboog dooreen gevlochten zijn.

wangewelf gewelf dat bestaat uit vier gebogen vlakken die uit de zijden van een rechthoek naar elkaar toelopen. In de bovenkant van het gewelf is dus een horizontale lijn.

waterlijst lijst met een afzaat of hellend bovenvlak waarlangs het hemelwater afvloeit. Van onderen voorzien van een waterhol om het regenwater vrij van de muur te laten neerdruipen.

wimberg driehoekige siergevel boven venster- en deuropeningen en klein als beëindiging van steunberen e.d., versierd met vlechtwerk, geflankeerd door hogels en bekroond door een kruisbloem.

windschoor schuin oplopend stuk hout, in de lengterichting van een kapconstructie aangebracht tussen een spantdeel en een fliering of gording.

windveer plank bevestigd langs de kanten van een dak ter afdekking van de voorrand.

wolfeind afgeschuinde kant aan de korte zijde van een dak.

zakgoot goot tussen twee dakvlakken of een dakvlak en een opgaande muur.

zandsteen afzettingsgesteente bestaande uit kwartskorrels (½-3 mm groot) die omhuld en aan elkaar gekit zijn door een bindmiddel, o.a. leem, kalk, kiezel, glimmer of veldspaat of een combinatie daarvan. Kan ook ijzer of andere metalen bevatten en daardoor bruin, rood of paars van kleur zijn. De in Nederland ingevoerde zandstenen komen in hoofdzaak uit Duitsland, het graafschap Bentheim (Bentheimer-, Gildehauser steen), het Wezergebied (Bremer-, Buckeberger- of Obernkirchner steen), Westfalen (Baumberger steen).

zuil kolom, ronde pijler, vrijstaand dragend bouwdeel waarvan de horizontale doorsnede een cirkel is, met klassieke vormgeving.

zwaard houten verbindingsbalk, onder een hoek van 45° aangebracht tussen twee elkaar haaks kruisende balken, waarin weer een kortere balk wordt geraveeld, meestal in een torenconstructie.