De Pseudo-Hippokratische Iatromathematika in vier Middelnederlandse versies

[p. 6]

(hs. London, BM, Egerton 2188, anno 1353)

[p. 7]

Inleiding

0. Algemeen.

Hoe meer het onderzoek van de Artes-literatuur vordert, hoe duidelijker het wordt dat de Middelnederlandse overlevering vaak die van de omliggende taalgebieden niet alleen kwantitatief, maar soms ook kwalitatief overteft.

Dit is een tot op de dag van vandaag ongeschreven vaststelling, waarvan de oorzaken, de juiste betekenis, de culturele en historische draagwijdte nog nader onderzocht moeten worden. Het is te vroeg om de reeds in omtrek zichtbare en zonder twijfel belangrijke conclusies daarvan als definitief te beschouwen.

De uitzonderlijke bedrijvigheid en belangstelling van onze Middeleeuwers voor bv. het medische vakgebied komt tot uiting in tal van grotendeels originele bijdragen, zoals die van Jan Yperman^1., Thomas Schellink van Tienen^2., Jonghe Lanfranc^3., ontstaan in een tijd waarin de geneeskunde in het algemeen vrijwel de antieke traditie voortzette. Bovendien zijn deze drie werken de oudste in een Germaanse volkstaal geschreven chirurgie-tractaten.

Van een belangrijke zelfstandige ontwikkeling getuigen passages uit geneeskundige compendia als het ‘Liber Avicenne’^4., het ‘Boec van Medicinen in Dietsche’^5., e.a. Een recente verrassing was de ontdekking in een Middelnederlands handschrift^6. van het überhaupt oudste petroleum-tractaat^7..

De gynaekologie is aanleiding geweest tot een verhoudingsgewijze niet gering aantal Middelnederlandse werken, waarvan sommige berijmd zijn, en de meeste tot de oudste behoren die in een volkstaal geschreven zijn.

Europese grondleggers van de middeleeuwse chirurgie werden, meestal kort na het ontstaan van hun werken, eerst in het Middelnederlands vertaald. Dit was o.m. het geval

1. Ed. E.C. van LEERSUM, De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman. Leiden, 1912.

2. Ed. E.C. van LEERSUM, Het ‘Boeck van Surgien’ van Meester Thomaes Scellinck van Thienen. Amsterdam, 1928.

3. ed. Rolf MULLER, Der ‘Jonghe Lanfranc’. (Altdeutsche Lanfrank-Ubersetzungen I.) Diss. Bonn, 1968.

4. Ed. L.J. van de WIELE, Liber Magistri Avicenne. (Kon. Vl.Ac.Wet. 27, Nr 83.) Brussel, 1965.

5. Ed. W.F. DAEMS, Boec van Medicinen in Dietsche. Diss. Leiden, 1967.

6. Hs. Middelburg, Prov.Bibl. van Zeeland, 6353, pp. 174-175. Uitgave in voorbereiding voor Sudhoffs Archiv door Gundolf KEIL, W.F. DAEMS en R. JANSEN-SIEBEN.

7. ouder dan de Latijnse tekst van Ariosto, anno 1463, algemeen beschouwd als uitgangspunt van de traditie.

[p. 8]

met autoriteiten als Lanfranc van Milaan^8. en Guy de Chauliac^9..

Anderzijds is ook de eerste neerslag in de volkstaal van een voor de latere Middeleeuwen zo kolossaal belangrijke figuur als Aristoteles te vinden in de anonieme ‘Natuurkunde van het Geheelal’^10..

Zoals bekend vertaalde Jacob van Maerlant^11., nadat het nauwelijks neergeschreven was, en bijna twee eeuwen vóór de bewerking van Konrad von Megenberg^12., het ‘Liber de natura rerum’ van Thomas van Cantimpré^13.. De omvanen invloedrijke encyclopedie van Bartholomeus Anglicus^14. is nooit aan een Duitse vertaling toegekomen.

De vérgaande invloed van de Nederlanden op de (Noord-) Duitse medische literatuur is inmiddels van Duitse zijde erkend^15..

Van ettelijke Latijnse verhandelingen zijn tot nu toe slechts Middelnederlandse vertalingen gevonden, zodat het beeld van de middeleeuwse West-Europese medische kennis en praxis niet kan bepaald worden zonder daarbij onze landelijke tekst-traditie te betrekken^16..

Ook de hier uitgegeven tekst, waarvan Griekse en Latijnse versies in omloop waren, is tot nu toe slechts in één Europese volkstaal aangetroffen, t.w. in het Middelnederlands^17..

Sterker nog: van dit tractaat zijn vier verschillende Middelnederlandse vertalingen aan het licht gekomen.

8. hss. Amsterdam, UB, IIF39; Darmstadt, Hess. Landes- und Hochschulbibl., zu 2201; Gent, UB, 1272; Köln, Stadtarch., GB Kasten A 57; Köln, Univ.- und Stadtbibl., s.q.; London, BM, Harley 1684; Uppsala, UB, Kod. Waller 132; Paris, Arsenal, 8216; plus incunabelen en postincunabelen.

9. hss. Utrecht, UB, 1356; Middelburg, Prov. Bibl., 6353; Den Haag, KB, 10C17; Metz, Bibl. Munic., 176; Leiden, UB, BPL 2454-M; plus incunabelen en postincunabelen.

10. Ed. R. JANSEN-SIEBEN, De Natuurkunde van het Geheelal. (Ac. Roy. de Belg.) 2 dln. Brussel, 1968.

11. Ed. E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen Bloeme. 2 dln. Leiden, 1868-1882.

12. anno 1350. Ed. Franz PFEIFFER, Konrad von Megenberg. Das Buch der Natur. Stuttgart, 1861. Anast. Hildesheim, 1962.

13. Ed. H. BÖSE, Thomas Cantimpratensis, Liber de Natura Rerum. Editio princeps secundum codices manuscriptos. Teil I: Text. Berlin/N.Y., 1973.

14. Bartholomeus Engelsman, Van de eygenscappen der dingen. Haarlem, Jacob Bellaert, 1485.

15. KEIL: passim; ASSION 1973, 143.

16. zie recentelijk: R. JANSEN-SIEBEN, ‘Een Middelnederlandse koproskopie’ In: Festschrift W.F. Daems. Pattensen/Han., 1983, 255-268.

17. THORNDIKE 1947, I, 291, noot 4 vermeldt een niet-gedateerde (16de-/17de-eeuwse?) Engelse vertaling van een ander, soortgelijk werk.

[p. 9]

1. De iatromathematika.

De iatromathematika of iatroastrologie is een heel bizondere medische toepassing van de astronomie. Prognose, diagnose en therapie steunen op vaak ingewikkelde observaties en berekeningen. Meestal wordt uitgegaan van de constellatie op het ogenblik waarop de zieke bedlegerig wordt^18., waarmee, volgens het principe van de katarchenhoroskopie, het begin van de ziekte bedoeld wordt.

Deze astrologische methode staat los van de geleerde of populaire geneeskunde door een mathematisch opgezet, haarfijn uitgewerkt, maar stereotiep systeem dat zelfs op afstand kan toegepast worden, zonder onderzoek van de zieke^19.. Het is een logische uitbreiding van de oeroude harmonieleer van makro- en mikrokosmos. Een eerste stap in deze richting was de melothesia^20.: het menselijk wel en wee, door de sterren bepaald, behelst ook gezondheid en ziekte; iedere planeet^21. en vooral ieder zodiakteken werd van oudsher verantwoordelijk gesteld voor een deel van het menselijke lichaam (zie afb. op p. 6). Zo regeert, volgens het medische schema ‘a capite ad calcem’, Aries het hoofd; Taurus de hals; Gemini armen, schouders en handen; Cancer borst, maag en milt; Leo hart, longen en ruggegraat; Virgo lever, maag en milt; Libra navel, nieren en darmen; Scorpio de genitalia; Sagittarius blaas, aars en dijen; Capricornus de knieën; Aquarius de benen en Pisces de voeten^22..

Aangezien ook, zoals gezegd, de planeten over bepaalde delen van het lichaam ‘heersen’, krijgt men door de combinatie dierenriem-planeten een ingewikkelde melothesia-tabel, waarvan we in een Middelnederlands handschrift (weer) een (zeldzaam) voorbeeld vinden^23.:

In Ariete		In Cancro
Saturnus	die borst	Saturnus	die scamelhede
Jupiter	den buyck	Jupiter	die dyeen
Mars	thouet	Mars	die borst metten buyck
Sol	die dyeen	Sol	die voeten
Venus	die voeten	Venus	die armen metten
Mercurius	die been	Mercurius	die ogen
Luna	die knyen	Luna	thouet
In Tauro		In Leone
Saturnus	den buyck	Saturnus	die scamelhede
Jupiter	den rugge	Jupiter	die dyeen ende knyeen
Mars	den hals	Mars	den buyck
Sol	die been die knieen	Sol	dat houet
Venus	thouet	Venus	dat harte
Mercurius	die voeten	Mercurius	die scouderen
Luna	die been	Luna	den hals

18. Een van de titels van de Latijnse versie is: ‘De decubitu infirmorum’.

19. zie GUNDEL 1959, 67.

20. BOUCHE-LECLERCQ 1899, 317; BOLL-BEZOLD 1931, 55 en 138-139; GUNDEL 1959, 116.

21. reeds bij Nechepso: Cat. cod. astr. VI 83, 9 sqq.

22. Grotendeels volgens hs. Wien, NB, 2818. Er bestaan vele, soms sterk afwijkende versies.

23. hs. Wien, NB, 2818, 60v-r.

[p. 10]

In Gemini		In Virgine
Saturnus	den buyck	Saturnus	die voeten
Jupiter	die scamelhede	Jupiter	die knyeen
Mars	die borst	Mars	den buyck
Sol	die beene	Sol	die scouweren
Venus	den hals	Venus	dat houet
Mercurius	dat hoeft	Mercurius	den buyck
Luna	die dyeen	Luna	dat hartte
In Libra		In Capricornus
Saturnus	die knyeen	Saturnus	dat houet ende voeten
Jupiter	die ogen	Jupiter	die knyeen ende
Mars	die scamelhede	Mars	die beenen ende
Sol	die scouderen	Sol	den rugge
Venus	dat houet	Venus	die dyeen
Mercurius	den buyck	Mercurius	die scamelhede
Luna	dat harte	Luna	den ersch metten adren
In Scorpione		In Aquario
Saturnus	die knyeen	Saturnus	den hals ende thoeft
Jupiter	die voeten	Jupiter	die scouderen
Mars	dat houet darmen dyeen	Mars	dat harte die
Sol	dat harte	Sol	die scamelhede
Venus	die scamelhede	Venus	die knyeen
Mercurius	den rugge	Mercurius	die dyeen
Luna	den buyck	Luna	die scamelhede
In Sagittario		In Pisces
Satunrus	die voeten	Saturnus	die scouderen dermen ende hals
Jupiter	dat houet ende beenen	Jupiter	dat houet ende tharte
Mars	die handen	Mars	den buyck ende knoeselen
Sol	den buyck	Sol	die dyeen metten aderen
Venus	die dyeen ende armen	Venus	den rugge ende hals
Mercurius	dat harte ende scamelhede	Mercurius	die been ende scamelhede
Luna	den rugge	Luna	die dyeen

Tevens veroorzaken planeten en dierenriem hun eigen specifieke ziekten. Zo bevordert bv. de zon hartziekten; Mercurius spraakgebreken en heesheid; Mars koorts; Saturnus huiduitslag, enz...

Bij de zeven planeten - reeds in Mesopotamië het voorwerp van astrolatrie en als tijdgoden vereerd (cf. de zeven weekdagen) - staat de maan centraal. Van mythische oorsprong in een kosmische religie is zij door haar schijngestalten ten nauwste verbonden met het levensritme. Van alle planeten is zij de oudste en meest invloedrijke ‘agens’^24.. En al fungeert zij in latere teksten zoals de

24. PREAUX 1973, 309; ROSCHER 1890, passim.

[p. 11]

lunaria bijna uitsluitend als tijdmeter zonder eigen invloed^25., in de zodiakale astrologie, waarop deze iatromathematika steunt, is haar rol daarentegen veel direkter: zij versterkt of verzwakt de werking van de constallaties.

De zodiaktekens, waarvan al sprake is in een Babylonische spijkerschrifttekst uit 700 v.Chr.^26., zijn bij astrologische prognosen een factor van groot belang. Hun plaats in de sterrenhemel t.o.v. de maan en/of andere planeten is doorslaggevend voor de aard van de invloed op het aardse gebeuren. Zij zijn twaalf in getal (cf. de twaalf maanden), hebben ieder een gebied van 30° (cf. een maand van dertig dagen) en zijn ingedeeld in driemaal één dekade (= 10°, of tien dagen).

Planeten en dierenrien, uiteraard anthropomorfisch gedefinieerd, hebben ieder hun eigen karakter en (vanaf het Griekse stadium) ook hun eigen humoraal-fysiologische kwaliteiten. Zij kunnen globaal gezien een ‘gunstige’ of ‘ongunstige’ werking hebben, en worden gekenmerkt als ‘goede’ of ‘kwade’ hemellichamen.

De grondslag van de in deze tekst toegepaste techniek is de aspectenleer, een term die jonger is dan de theorie zelf. Hiermee wordt bedoeld dat de sterren elkaar onderling ‘aankijken’, en op die wijze elkaars invloed ondergaan. Aan de planetengoden worden sympathieën en antipathieën toegekend, m.a.w. vriendschappelijke of vijandige neigingen. Hierdoor wordt de toestand bepaald van het lichaamsdeel dat hun ‘toebehoort’, met dien verstande dat ook nog de invloed van het heersende zodiakteken daarbij matigend of doorslaggevend optreden kan.

In eindeloze tabellen worden deze verhoudingen berekend en opgesomd: hoe en wanneer planeten en dierenriemtekens (ev. vaste sterren) elkaar, per soort of gemengd, ‘aspiceren’, d.i. ‘beschouwen’, en wat daar dan wel de uitwerking van is.

Om een heel ingewikkelde situatie, waar tot nu toe weinig klaarheid in geschapen is, nu maar zo eenvoudig mogelijk voor te stellen: het is vooral van belang te weten dat er rekening moet gehouden worden met vijf aspecten, dus met vijf verschillende verhoudingsstanden van de planeten, t.w.:

- het 6de aspect of hexagonaal aspect: als een teken het 2de teken vóór en het 2de teken achter zich beschouwt, m.a.w. het 6de deel van de hemel, of 60°; dit is een ‘vriendelijk’ aspect.

25. MÜLLER 1971; zie als vb. JANSEN-SIEBEN, De Natuurkunde [...], pp. 588-598.

26. GUNDEL 1959, 93.

[p. 12]

- het 4de aspect, kwadratuur of tetragonaal aspect: als een teken het 3de teken vóór en het 3de achter zich beschouwt, m.a.w. het 4de deel van de hemel, of 90°; dit is een ‘vijandig’ aspect.

- het 3de aspect of trigonaal aspect: als een teken het 4de teken vóór en het 4de achter zich beschouwt, m.a.w. het 3de deel van de hemel, of 120°; dit is een ‘vriendelijk’ aspect.

- het aspectus oppositus of oppositio: als een teken het 6de teken vóór en het 6de teken achter zich beschouwt, m.a.w. de helft van de hemel, of 180°; dit is een ‘vijandig’ aspect.

- de conjunctio: als 2 tekens in dezelfde graad van eenzelfde teken liggen; dit is O°; dit aspect heeft de sterkste invloed.

Een belangrijke rol speelt hierbij ook de ‘exaltatio’, d.i. die positie in de zodiak waar een planeet z'n sterkste invloed uitoefent. Bv. de zon in Aries 19°, de maan in Taurus 3°, Saturnus in Libra 21°, enz...^27..

De aspectenleer, waarschijnlijk eveneens van Babylonische oorsprong, is door de Grieken enthousiast overgenomen en door middel van indelingen in dekaden en graden uitgewerkt tot een geraffineerde systematiek met eindeloze combinaties.

‘Die Lehre der Aspekte bildet eines der wichtigsten Kapitel der ganzen Astrologie aller Zeiten und Zonen, und noch Kepler hat sich ernstlich bemüht, neue Begründungen dieser rein konstruktiven Zukunftforschung zuzufügen’^28..

Enkele van de Middelnederlandse teksten (W en O) eindigen met een hoofdstukje over de vaste sterren. THORNDIKE^29. betwijfelt of dit wel bij de oorspronkelijke iatromathematika hoort, maar noemt het karakteristiek voor de vertaling van Moerbeke.

27. GUNDEL 1966, 345.

28. GUNDEL 1959, 139; zie ook BOLL-BEZOLD 1931, 63-64.

29. THORNDIKE 1960, 111.

[p. 13]

De vaste sterren (stellae fixae) bevonden zich in de achtste hemelsfeer, opvatting die ook Aristoteles deelt^30.; ze staan niet stil, zoals hun benaming zou kunnen doen vermoeden, maar bewegen zich, in tegenstelling tot de planeten, gezamenlijk van Oost naar West, waar zij 's avonds schijnen onder te gaan. Zij draaien samen om de poolster als middelpunt. Wegens hun collectieve gelijklopende baan bieden zij minder gevarieerde interpretatiemogelijkheden en zijn dus van geringere betekenis voor de astrologische mantiek.

30. BOLL-BEZOLD 1931, 45.

2. Oorsprong /Bronnen.

Zonder twijfel van Chaldeīsch-Egyptische oorsprong^31. is de zéér oude medisch-astrologische inhoud van deze tekst.

Als auteur of voornaamste bron wordt genoemd HERMES TRISMEGISTOS^32., die zijn stof grotendeels putte uit de ‘Iatromathematika’ van koning NECHEPSO en diens hogepriester PETOSIRIS^33..

Vrij vlug werd dit tractaat in het Grieks vertaald, en sterk beīnvloed door de Stoīcijnse leer^34.. Zoals zoveel geneeskundige werken werd het vervolgens aan HIPPOKRATES toegeschreven.

KÜHN^35. geeft het uit onder de naam van GALENOS, met als titel: περὶ ϰαταϰλίσεως νοσούντων προγνωστίϰα, en een Latijnse vertaling: ‘Galeni prognostica de decubitu ex mathematica scientia’.

HEEG toont als eerste aan dat noch Hippokrates, noch Galenos als auteur mogen beschouwd worden van deze tekst die het werk is van een 4de-eeuwse ‘falsaris’^36..

HEEGs datering wordt op goede gronden door CUMONT vervroegd tot de le eeuw na Chr., wellicht nog in de Ptolemaīsche periode^37.. Tevens verklaart CUMONT overtuigend hoe de naam van Galenos door een vergissing van de copiist aan deze (anonieme) prognose verbonden werd.

31. KROLL 1914, 804; STEMPLINGER 1925, 103.

32. ed. IDELER 1841, 387-396; CUMONT 1935, 120; THORNDIKE 1947, I, 287-297.

33. 2de eeuw v. Chr.; STEMPLINGER 1925, 103; KROLL, RE, s.v. Petosiris, kol. 1165; PIEPER, ib., s.v. Nechepso, col. 2160-2167; HEEG 1911, 999; THORNDIKE 1947 I, 292-297.

34. PREAUX 1973, 92: ‘d'obédience strictement stoīcienne’.

35. KÜHN 1830, T. XIX, 529-573. Voor de identificering steunde Kühn op het enige hs. waarin als auteur Galenos genoemd wordt: Vatic. Barb. 217, 15de/16de eeuw. Volgens CUMONT 1935, 120 is dit een fout van de Renaissance-copiist.

36. HEEG 1911, 1000: ‘mit immerhin grosser Wahrscheinlichkeit darf behauptet werden, dass die Pseudo-Galenische Schrift nach und mit Benutzung des vollständigen Textes des Hermes Trismegistos [...], etwa nach dem 4. Jh. abgefasst is.’.

37. CUMONT 1935, 131.

[p. 14]

WEINSTOCK 1948 tenslotte tracht aan te tonen dat de auteur IMBRASIOS VAN EPHESUS zou zijn, op basis van een uitdrukkelijke vermelding in de Griekse Bodleian-Codex Cromwellianus 12.^38.

Hoe dan ook, in de 13de eeuw werd deze Griekse tekst enerzijds door WILLEM VAN MOERBEKE, anderzijds door PETRUS DE ABANO in het Latijn vertaald, en daarmee voor de Westerse wereld ontsloten^39.. THORNDIKE slaagde er zelfs in een derde anonieme vertaling op het spoor te komen en sluit een oudere, rechtstreekse omzetting uit het Arabisch niet uit^40..

Dit tractaat bleek dus meteen een groot sukses te zijn, maar de presentatie en filiatie ervan werden hoe langer hoe ingewikkelder. Het is niet onze bedoeling dit schijnbaar hopeloos verstrikte kluwen te gaan ontwarren, maar wel willen wij dit illustreren met een lijst van de auteursnamen en titels waaronder dit stuk vermoedelijk in omloop was^41.:

Astronomia de infirmitatibus

Astronomia de variis egritudinibus et morbis

De decubitu infirmorum

De esse aegrorum secundum lunam

De significatione mortis et vitae libellus

Prognostica de decubitu

Prognosticorum liber secundum lunam

De medicorum astrologia

Astronomia Ypocratis

De iudiciis egritudinum

Secreta pronostica Ypocratis

De iudiciis e luna observatione formandis de sanitate vita et morte infirmorum

De pronosticatione mortis et vite secundum motum lune in signis et aspectum planetarum quem transtullit Guilelmus de Morbecha ordinis fratrum predicatorum archiepiscopus de Cirianto^42.

Galenos, Prognostica de decubitu ex mathematica scientia^43.

Compendium Ypocratis^44.

Hippocratis libellus de significatione mortis et vitae, secundum cursum lunae et aspectus planetarum, Gulideolo Mordico interprete prisco^45.

Hermes Trismegistus, Iatromathematica

Hermes Trismegistus, De decubitu decretoriis

Imbrasius of Ephesus^46.

Claudii Galeni, Mathematices scientiae prognostica de decubitu infirmorum, Josepho Struthio interprete^47.

38. zie over Petrus de Abano: THORNDIKE 1947, II, 874-947.

39. STEMPLINGER 1925, 105; THORNDIKE 1944, 201-219; ID. 1960, 104; ID. 1947, II 924.

40. THORNDIKE: zie noot 38.

41. Deze lijst is no̍ch chronologisch, no̍ch volledig.

42. De voorafgaande titels bij: THORNDIKE 1960, 104; STILLWELL 1970, III 416.

43. ed. KÜHN 1830, 529-573.

44. hs. Oxford, New College, 312.

45. Venetiis, Apud Blondum, 1548.

46. De voorafgaande titels bij: DURLING 1967, 317.

47. Lugduni, Apud Theobaldum Paganum, 1550.

[p. 15]

Hippocratis libellus de medicorum astrologia a Petro de Abbano in latinum traductus^48.

Astrologia Hippocrates^49.

Hippocrates, De esse aegrorum^50.

Hippocrates, Astronomia^51..

In hoeverre deze titels verschillende versies dekken, en hoe die zich tot elkaar verhouden of tot de Griekse c.q. Arabische tekst, moet nog onderzocht worden. Er zij terloops aan herinnerd dat THORNDIKE bij zijn studie van een aantal handschriften tot de conclusie kwam dat er drie Latijnse vertalingen tot stand waren gekomen, waarvan hij de verschillen op een o.i. niet altijd even duidelijke of sluitende wijze heeft trachten te markeren^52..

48. Venetiis, Erhard Ratdolt, 1485; id. Verona, 1585.

49. Lyon, P. Rollet & B. Fraenus, 1550.

50. Padua, [Matthaeus Cerdonis], 1483.

51. [Paris], Félix Baligault, [c. 1500].

52. THORNDIKE 1960.