België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2

Een bezet land

3 / Gestapo en Duits politielabyrint

Louizalaan 453, Brussel, een alleenstaand, vrij imposant gebouw dat als een schrikbeeld in het geheugen van de Belgen zal geprent blijven. Wie hier binnengebracht wordt, heeft weinig rooskleurige vooruitzichten. Voor velen betekent het marteling, gevangenis, concentratiekamp of dood. Want in dit streng bewaakt gebouw is de centrale zetel gevestigd van de meest beruchte en gehate dienst van de vijand, de Gestapo. Meestal wordt de Gestapo ten onrechte met het ganse Duitse politieapparaat vereenzelvigd. De gewone man in de straat is er zich niet van bewust dat de Gestapo, afkorting van Geheime Staatspolizei, slechts een onderdeel is van het uitgebreid en ingewikkeld politieraderwerk van de Duitsers. Zelfs voor ingewijden is het moeilijk de juiste draad te vinden in het labyrint van de wisselende en door mekaar geweven bevoegdheden van de diverse Duitse politiediensten.

Essentieel is in de eerste plaats het onderscheid tussen de militaire en de burgerlijke politie. De Militärverwaltung beschikt over twee militaire politieorganen: de Feldgendarmerie (FG) en de Geheime Feldpolizei (GFP), alsook over een administratieve politiedienst, de groep Polizei, die deel uitmaakt van de Verwaltungsstab van Reeder. De groep Polizei oefent de voogdij uit over de Belgische politie en rijkswacht en verza-

[p. 16]

melt statistisch materiaal over de aangehouden Belgische verdachten en veroordeelden. De FG en de GFP behoren daarentegen tot de Kommandostab van von Harbou, zij hebben executieve bevoegdheid en kunnen aldus overgaan tot huiszoekingen, inbeslagnemingen en aanhoudingen.

De Feldgendarmerie, bekend om de metalen ketting en plaat om de hals, heeft aanvankelijk tot opdracht het militair verkeer te regelen, toezicht uit te oefenen op de gedragingen van Duitse militairen, bijstand te verlenen aan de Belgische politie en rijkswacht. Nadien wordt ze ingezet voor de bestrijding van de zwarte markt, de jacht op Belgen die zich aan de verplichte tewerkstelling in Duitsland willen onttrekken, en het transport van Belgische gevangenen. Wanneer in de zomer van 1941 talrijke eenheden van de Feldgendarmerie naar het Oostfront vertrekken, wordt het tekort geleidelijk aangevuld door de oprichting van een Hilfsfeldgendarmerie, samengesteld uit Rijksduitsers die in België gevestigd zijn en uit politiek betrouwbaar geachte Belgen. Het actieterrein van de Geheime Feldpolizei is zeer uitgebreid maar hoofdzakelijk afgestemd op de contraspionage en de veiligheid. Ze is belast met de onderzoeken, door de rechtbanken van de Kommandanturen bevolen, met het toezicht op en de bescherming van de leden van de Wehrmacht. Ze spoort vijandelijke inlichtingsnetten op, maakt jacht op verzetsleden en op geallieerde soldaten die zich in het land verborgen houden. In het begin van de bezetting al wordt de GFP bedolven onder een golf van anonieme aanklachten door Belgen tegen eigen landgenoten ingediend, en overspoeld met de meest fantastische geruchten over landingen van Engelse vliegtuigen.

Op hetzelfde terrein werkt de Abwehr, de veiligheids- en inlichtingsdienst. Dit organisme, inherent aan elk leger, beschikt einde mei in België over een uitgebreide staf officieren. Het hangt rechtstreeks af van de Abwehr Ausland bij het Oberkommando der Wehrmacht te Berlijn, maar werkt nauw samen met de Kommandostab van von Harbou. Zijn domein is de spionage en de sabotage, hij staat in voor de bescherming van alle Duitse troepen die in België gestationeerd zijn, zowel van de lucht- en zee- als van de landstrijdkrachten. Feitelijk is de Geheime Feldpolizei het uitvoerend orgaan van de Abwehr. Dit blijkt onder meer in het wereldberoemd geval van de Rote Kapelle. In de nacht van 11 op 12 december 1941 en een tweede maal op 30 juni 1942 wordt te Brussel de hand gelegd op zenders die rechtstreeks in verbinding staan met Moskou. De GFP levert de manschappen voor de bestorming van het gebouw, maar de leiding van de actie berust bij de Abwehr.

Naast de militaire, fungeert de burgerlijke politie. In september 1939 is Heinrich Himmler erin geslaagd de Sicherheitspolizei (SIPO) die een staatspolitie is, en de Sicherheitsdienst (SD) die een politieapparaat van de partij is, in het Reichssicherheitshauptamt te Berlijn te centraliseren. Als chef van de Duitse politie en als Reichsführer SS maakt Himmler van het Reichssicherheitshauptamt een waar SS-bolwerk dat de almacht van de partij binnen het Duitse rijk belichaamt. Hoofd van het Reichssicherheitshauptamt wordt zijn vertrouwde medewerker, SS- Gruppenführer Reinhard Heydrich, die na zijn dood in juni 1942 opgevolgd wordt door Kaltenbrunner.

Aanvankelijk krijgt de SIPO-SD verbod zich in België te vestigen, een verbod waarvan de achtergrond gelegen is in de strijd tussen het leger en de SS als partijformatie. De militairen voelen zich nog voldoende sterk om geen inmenging van de partij en de SS te dulden. Maar de omstandigheden beslissen er spoedig anders over. Na amper twee maanden blijkt dat de effectieven van de Geheime Feldpolizei ontoereikend zijn en niet steeds de vereiste kwalificatie bezitten om haar omvangrijke taak te vervullen. Om over een toereikend geschoold politieapparaat te kunnen beschikken is de Militärverwaltung verplicht het Reichssicherheitshauptamt om versterking te vragen. Noodgedwongen moet ze een beroep doen op haar rivalen en langs de politionele achterpoort kan de SS, die uit het militair bestuur was geweerd, zich in België nestelen.

Op 27 juli 1940 wordt de SIPO-SD officieel te Brussel door Heydrich geïnstalleerd. Eerste chef is dr. Hasselbacher die, na een dodelijk auto-ongeval, einde oktober 1940 opgevolgd wordt door Constantin Canaris, neef van de bekende chef van de Abwehr te Berlijn, admiraal Wilhelm Canaris. Einde oktober 1941 wordt Constantin Canaris op zijn beurt vervangen door Ehlers, maar neemt in maart 1944 zijn ambt weer op. Zeer vlug ontstaan te Antwerpen, Gent, Luik en Charleroi

[p. 17]

1

2

3

4

5

6
(1) Hét gebouw aan de Louizalaan, waar de Gestapo zijn hoofdkwartier had gevestigd.
(2) Het personeel van de Gestapo te Luik poseert. Een vriendelijk beeld voor het familiealbum, waarachter een barre werkelijkheid van vervolging en angst van de slachtoffers verborgen zit. (3) Ook de Gestapo van Brussel liet groepsfoto's maken.
(4) Constantin Canaris, tweemaal hoofd van de SIPO-SD tijdens de bezetting, hier op zijn identiteitsfoto als krijgsgevangene na de oorlog. (5) Een beangstigend beeld voor elke Belg, een Feldgendarm, zelfs wanneer die alleen maar het verkeer regelt.
(6) Clandestien genomen foto van een dagelijks gebeuren: een tram van de buurtspoorwegen wordt gecontroleerd.

[p. 18]

regionale vertakkingen die nadien nog worden aangevuld met ondergeschikte bureaus te Leuven, Hasselt, Dinant en Aarlen.

De SIPO-SD telt zes afdelingen waarvan de vierde, de eigenlijke Gestapo, de uitgebreidste en meest gevreesde is. Onder leiding van Franz Straub bestrijkt de Gestapo een ruim terrein: het opsporen en bekampen van de vijanden van het Rijk. Ze moet afrekenen met communisten, vrijmetselaars, joden, uitgeweken antifasdsten, verzetsorganisaties. Tot februari 1941 mag de Gestapo geen aanhoudingen verrichten, maar van dan af krijgt ze die bevoegdheid wel. Geleidelijk neemt ze in het domein van de veiligheid volledig de plaats in van de Geheime Feldpolizei die uiteindelijk nog uitsluitend als executieve van de Abwehr zal optreden.

Door de installatie van de SIPO met haar beruchte Gestapo-afdeling heeft de SS een eerste bres geslagen in het bolwerk van de militairen. Die bres is in het begin nog smal, want de Militär-verwaltung neemt de nodige voorzorgen om een te grote zelfstandigheid van de SIPO en eventuele misbruiken te voorkomen. Ze eist dat de SIPO functioneel van haar zal afhangen, dat ze haar uitvoerend politieorgaan wordt. In dit perspectief wordt overeengekomen dat elke aanhouding door de Gestapo ter kennis van het militair bestuur zal gebracht en, indien ze meer dan een maand duurt, door de groep Polizei in de Verwaltungsstab van Reeder zal bekrachtigd worden.

Maar naarmate de bezetting voortduurt, de activiteiten van het verzet toenemen, de aanslagen zich opstapelen, op steeds groter wordende schaal aanhoudingen plaatshebben, blijft dit voorschrift in vele gevallen een dode letter. De groep Polizei kan haar te omvangrijk geworden taak niet meer aan, meer en meer worden mensen gevangen gehouden of naar concentratiekampen gesleept zonder dat het aanhoudingsbevel werd bekrachtigd, dikwijls zonder dat zelfs een aanhoudingsbevel werd uitgevaardigd. De zich opstapelende dossiers maken een doeltreffende controle door het militair bestuur onmogelijk, zij belemmeren een nauwkeurig toezicht door de hoofdverantwoordelijken van de politie, door Canaris, Ehlers, Straub, voor wie von Falkenhausen, die de Gestapo als instelling verafschuwt, nochtans een zekere waardering heeft. De weg is vrij voor sommige ondergeschikte Gestapo-agenten, kleine potentaten die hun machtswellust en sadistische neigingen kunnen botvieren. Zij zorgen er voor dat ook in België de Gestapo het symbool zal worden van brutaliteit, terreur, onmenselijke behandeling.