De gewapende vrede. Politiek in België na 1945

[p. 119]

Epiloog

Politiek is in wezen een strijd rond de verdeling van schaarse goederen, zoals macht, inkomen, privileges en prestige. Geen enkele samenleving kan zich de luxe permitteren die strijd onbeheerst en ongeordend te laten verlopen. Zowat overal zoekt men in de politiek naar spelregels die tot conflictbeheersing kunnen leiden. De pacificatie- of consensuspolitiek is zo'n bundel van spelregels, die in België het vreedzame samenleven van rivaliserende groepen in de hand moet werken.

Een consensusdemocratie functioneert zoals het monopolyspel. Verschillende machtsgroepen in de samenleving hebben na langdurige compromisvorming posities op het bord verworven. Vanuit deze posities, die na verkiezingen voor lichte aanpassingen vatbaar zijn, ontstaan rechten op mandaten, benoemingen, kredieten, zendtijd, invloed en prestige. Anders dan in een meerderheidsdemocratie (zoals de Amerikaanse en de Britse - ‘winner takes all’) worden de posities op het spelbord nooit drastisch door elkaar gehaald. Sommige pleinen, straten en huizen zijn als het ware definitief aan bepaalde machtsgroepen toegewezen en kunnen hoogstens in subtiele ruiloperaties van eigenaar veranderen. (Dat in zo'n situatie alleen gevestigde machtsgroepen, kleine en grote, een comfortabel leven leiden is maar zelden als een probleem ervaren). Spelregels - deels neergeschreven in pacten, deels ongeschreven - bepalen het gedrag van de deelnemers. Het behoort tot de traditie dat de rules of the game slechts na onderling

[p. 120]

overleg en liefst niet tijdens het spel gewijzigd worden.

Daarmee is niet gezegd dat het politieke monopoly-spel sinds 1945 onverstoord zijn gang is gegaan. Soms liet een speler zich, drijvend op externe omstandigheden (de nasleep van de Duitse bezetting) of interne ontwikkelingen (de ontkerkelijking van Vlaanderen), verleiden tot een stille machtsgreep (‘links’ in de repressie en in het onderwijsbeleid van Collard, ‘rechts’ tijdens de koningskwestie). Telkens bleek dat ons politiek regime zo'n eenzijdige wijziging van de posities op het bord of van de spelregels niet straffeloos ondergaat. In de meeste gevallen leidden die ontsporingen tot een vernieuwd belijden van de consensuspolitiek.

Het Belgisch monopoly-spel is op één punt erg kwetsbaar: het werkt maar optimaal als ‘de bank’ over grote reserves beschikt. Economische groei is, met andere woorden, een essentiële werkingsvoorwaarde. Slechts in die omstandigheid kan door het wederzijds afkopen van eisen keer op keer een consensus te voorschijn komen. In onze politiek kost koken (marchanderen en arrangeren, koppelen en compenseren) zeer veel geld. Een consensusdemocratie gedijt niet in een ‘zero-sum society’.

In de ontwikkeling van de laatste jaren zitten signalen die wijzen op het dalend rendement van en vertrouwen in het politieke monopoly-spel. Opnieuw is het de vraag of de spelers in staat zullen zijn de essentie van de consensuspolitiek te bewaren, dan wel of sommigen de economische crisis zullen gebruiken om eenzijdig geheel nieuwe spelregels te ontwerpen.