Oeuvres complètes. Tome XXI. Cosmologie

[p. 560]

IV.
Insolitum spectaculum peregrino ex Jove advenienti¹⁾.

§ 1. Quam insolitum igitur primo spectaculum Peregrino nostro ex Jove advenienti Solis orbis tanto major apparens, tantoque lucidior quam in sua Terra eum viderit, fit enim diameter quintupla, discus et calor vicies et quinquies major. Quid longitudo dierum. nam in Jove 5 horarum dies omnes sunt, et ijs pares noctes. Quid aestatis et hyemis vicissitudo, quae Jovialibus nulla est. Quid arbores et herbae omnes penitus diversae. quid urbes palatia Turres tantae a tantillis animantibus exstructae. Quae admiratio nunquam visorum animalium in Terra gradientium, volucrum, piscium, et diversitatis tantae in his singulis, ut Equi, Cervi, Elephanti, Histricis, Testudinis, Serpentis, Aquilae, Vespertilionis, Struthiocameli, Pavonis, Ceti, Crocodili, Canari, Ostrei, Rajae, Anguillae. Sed praecipue ejus animalis quod nusquam non occurrit, quod caeteris dominatur, quod intelligentia praecellit, quod plurimis eorum vescitur, alijs inequitat aut ad currus jungit. Quid miram vestium varietatem? Quid de hominis forma, facie incessu cursu dicturus. Quam maximam in muliere pulchritudinem ne perciperet quidem. Sed ubi ad penitius inspiciendas res hominum a Duce suo Mercurio quantam opus est perspicaciam intelligentiamque accepisset, quantopere loquendi facultatem admiraretur si tamen hanc apud suos non ante cognoverat.

Quidve ei videretur scribendi inventum, ad significanda quaeque procul absentibus, vel ad rerum gestarum et omnis vetustatis memoriam conservandam. Quid geometriae et arithmeticae rationes quibus solis syderumque et ipsius Jovis distantias investigamus. Etsi enim ostenderimus ante, probabili conjectura, non deesse planetarum incolis tales quaspiam artes, multa tamen horum aliter apud nos sese habere quis non existimet? Quid machinas et instrumenta varia? quid horologia automata, quid telescopia.

Quid in solis navibus eorumque usu tot accumulata inventa, funes trochleae quibus tanta moles ab hominibus regatur. Vela quibus vel per adversos ventos eluctantur (autre leçon: iter moliuntur), Clavus, Pyxis cum acu magnetica, Paralleli cognitio ex observatione Solis.

Quid pulveris nitrati vim horribilem in tormentis aeneis, et diruptione sphaerarum concavarum è ferro.

Quid bella ipsa et mutuam internecionem hominum. Quid industriam in materia variorum metallorum, ligni, lapidum, lanae, corij ad usus nostros adaptanda, quid in-

1) Comparez le § 19 de la Pièce II qui précède.

[p. 561]

strumenta fabrilia serras limas dolabras terebras, tornum. quid linteorum ex herbis, quid vitri materiam tantamque in ea formanda dexteritatem. quid specula et in ijs reflexas imagines. quid serici ex vermium telis textura. frumenti satio, vina ex condito uvarum succo. quid spiritum vini inflammabilem. quid lumina nocturna cereorum et candelarum. Quam in his omnibus humani ingenij sagacitatem suspiceret. quamque rursus providentiae divinae profunditatem in varijs generandi modis, in sexuum differentia, utque animalia terrestria fere intra corpora sua foetus aliquo usque nutriant, deinde in lucem editos lactent; avium genus ova pariat, quae insessa pullos edant. Pisces ovorum item sed minutorum myriades ejiciant quae marium semine contacta non alio quam aquae tepore excludantur. Quam diversam etiam ab his insectorum ortum et mutationem adverteret, ex ovo erucam aut vermiculum, ex his aureliam²⁾, ex hac contracta post longam quietem muscam aut papilionem, ex quibus rursus ova.

Horum partim in Jove se vidisse similitudinem aliquam meminisset, partim nova penitus aspiceret.

§ 2. Nos vero cunctis his simul sumptis (leçon alternative: in unum collectis), nihilo pauciora aut deteriora in illo Planeta extare existimabimus, si superius dicta recordemur, imo et plura et meliora in tanto majori Terra inesse non absque ratione suspicabimur.

Multa apud illos esse quae nobis in mentem venire nequeunt. Aliqua vero esse quae nostris partim assimilentur, partim ab ijs diversa sint. Gravitate fere eadem in Jove atque hic praedita sunt corpora ut ex Newtoni et nostro calculo efficitur³⁾. eoque pari celeritate decidunt. Potest tamen aer apud illos crassior graviorque esse, magisque corporum motui resistere. Potest aqua esse nostra gravior aut levior. Minus autem liquida aut perspicua esse non potest, quin et minus pulchra sit minusque utilis. Nubes in Jove satis perspicue deprehendimus ex mutatione frequenti macularum ac zonarum quarundam caetero corpore obscuriorum.

Possunt animalia nostris majora esse, fortasse vero minora. nam neque in dierum longitudine proportio globorum servata fuit. Possunt plura genera esse ratione utentium. Possunt non vesci animalibus sed fructibus quos terra largitur. Possunt minus tumultuose degere quam nostrae gentes, quanquam videri possit paupertas et incommodorum arcendorum necessitas plurimis inventis originem dedisse.

Formas vero tum animalium tum arborum ac plantarum omnes a nostris hisce diversas esse credibile est, cum in Americae regionibus vix ulla reperta sit similis Europeis, nisi avium quarundam quae per aerem aut hinc eo transierunt aut inde ad nos.

2) Huygens désigne apparemment par ‘aurelia’ - mot qui nous est inconnu - la nymphe ou chrysalide. On pourrait conjecturer qu'il cite de mémoire un mot de Columella (‘Rei rusticae libri’ IX, 3,2) lequel parle de ‘apes ex aureolo varias’.

3) Voyez sur ce sujet les p. 408-412 qui précèdent.

[p. 562]

Animalia quae istic sunt ratione praedita, manibus carere non poterunt, vel non multum dissimili membro, quas tam necessarias existimavit philosophus quidam - en marge: Anaxagoras. vide Plutarchum de amore fraterno, principio - ut in his causam respiceret hominum sapientiae⁴⁾. Hoc voluit puto, absque ijs homines ad cultum animi scientiamque et rerum cognitionem non fuisse perventuros. Finge enim pro manibus datas ungulas quales equis, aut bubus; nunquam nec oppida nec domos etiamsi ratione instructi exaedificassent, nihil de quo loquerentur habuissent nisi de ijs quae ad pabulum et conjugium attinent, omni scientia caruissent, omni rerum memoria; denique a bestijs parum abfuissent⁵⁾.

4) Plutarque cite en effet Anaxagore au début de son Traité ‘De amore fraterno’ ou Περὶ φιλαδελφίας. Nous y lisons: ‘Atqui exemplum usus fraterni natura non longè a conspectu remouit: sed in ipso corpore pleraque necessaria fecit duplicia, germana, & gemella, manus, pedes, oculos, aures, nares. eo significans, omnia haec salutis & mutui auxilij, non dissidij causa & pugnae sic esse divisa. Ipsasque manus in multos atque inaequales scissas digitos omnium instrumentorum accuratissimè & artificiosissimè paravit: adeò ut Anaxagoras ille priscus humanae sapientiae causam manibus imputaverit’.

5) Ce passage, à partir du mot ‘Finge’, se retrouve presque textuellement dans le ‘Cosmotheoros’: voyez la p. 739 qui suit.