Oeuvres complètes. Tome XXI. Cosmologie

[p. 555]

III.
Quod animalium productio, praesertim hominum, praecipuum sapientiae intelligentiaeque divinae sit opus¹⁾.

§ 1. Non expendendam molem rerum creatarum in judicanda praestantia. Terrae ingens moles et globi planetarij solisque ipsius et stellarum nihil comparandum hac in parte habent cum minimo animale aut insecto²⁾. Et si enim ordo ille rerum coelestium, et constans ac tamen varius motus, eam pridem admirationem in animis hominum peperit ut non authorem tantum sed et praesidem et motorem assiduum Deum hinc agnosci crederent, id nunc non ita necessario opinandum videtur, cognita motuum istorum natura simplici seque ipsum sustentante. Semel enim conglobata et in suis orbibus agitata haec corpora (a potente nimirum opifice) sponte sua circuitus inceptos continuare potuerunt. In terrae autem regionibus magna quidem sunt haec omnia, mare fluvij montes sylvae, nec parvam utilitatem nobis praebent. Sed quoniam prorsus irregularis horum omnium est situs³⁾, ut in sphaeris geographicis apparet, magis potentiae quam intelligentiae divinae operationem praeferunt. Sed cum animalium genus intuemur, hîc sive ad artificiosam membrorum compaginem attendimus sive ad sensuum mirabilem perceptionem sive ad generationis mysteria; ubique subtilissimae scientiae et perfectissimae artis indicia intuemur, ut vel ex sola oculi geometrica constructione ostendi potest, qui praeter summam geometriae subtilitatem tam insigni industria ad motum illum materiae aethereae quae lucem efficit attemperatus est, ut nihil minus unquam homini in mentem venire potuisset, quam talis inventi idea⁴⁾. Si vero ad interiora mentis humanae attendamus⁵⁾, quanto intervallo quae huic insunt, rebus omnibus corporeis, artificijsque ex mechanica et geometria petitis praestant. ut memoria, intel-

1) Manuscrit G, f. 40-42.

2) Comparez la fin du § 2 de la Pièce ‘Que penser de Dieu?’ qui précède. Et aussi la note 8 de la p. 516 du T. XVII (lettre de Gassendi).

3) Comparez la fin de la Pièce ‘De rationi impervijs’ qui précède.

4) Comparez, à la p. 799 du T. XIII, la fin de l'article ‘De l'oeil et de la vision’ qui peut fort bien dater également de 1690.

5) Comparez ce que Huygens dit déjà en 1653, p 135 du T. XIII, sur l'impossibilité de comprendre comment la ‘pictura visibilium ... ad cerebrum mentemque nostram perferatur’.

[p. 556]

lectus, rationum collectio, voluptatis sensus. Quae sunt ejusmodi, ut longissime captum nostri ingenij limitesque excedant.

Cum igitur inter opera Dei excellat caeteris animalium hominumque formatio, non est verisimile in una hac Terra nostra primarium hoc opus molitam esse providentiam, in caeteris nihil tale, sed ea tantum in quibus nullius exquisiti artificij vestigium appareat.

§ 2. Ratione non posse concipi unde animalia aut quomodo creata⁶⁾.

§ 3. Quid quod ex his quae ad animalia hominesque attinent suprema illa intelligentia ac providentia necessaria quadam ratione deducitur, cum reliqua omnia quae tum in terra tum in coelo intuemur ex atomis motuque eorum oriri potuisse pertinax aliquis Epicuri sectator ostensurus sit. Sed ijdem cum ad animalia ventum est, frustra se torquent, et, nisi desipiant, digitum Dei in his se agnoscere consiteri debent in quibus omnia ad destinatum finem tam providè disposita apparent. Quis enim tam impudens ut aves volare dicat quia alatae sunt. non autem datas esse alas ut volent⁷⁾ (en marge, biffé: nec fruges aut caetera omnia quibus nutrimur eâ gratiâ creata esse, sed nos ijs vesci, quod ad alendum apta invenimus).

§ 4. In easdem fere angustias novi philosophi sese conjiciunt⁸⁾. Cum enim potentiam divinam tantummodo ad motum materiae imprimendum mutuatur⁹⁾, cujusmotus vi ac legibus formari docet⁹⁾ Soles Terrasque et in his omnia fere quae cernimus, etsi nimia plerumque audacia; nihil prorsus de bestiarum aut hominum, aut minimorum denique insectorum origine attingit⁹⁾; neque id mirum, quoniam nequaquam intelligi potest, ex semel ita concitatis materiae particulis ejusmodi quid quale est animal conflatum iri quod illi¹⁰⁾ ingenuè fateri debuerant¹⁰⁾ eoque nihil hic sibi liquere¹¹⁾.

§ 5. Ad haec igitur peculiaris quaedam Dei opera requirebatur, quae quo pacto sese exercuerit dum tot varias vivorum animalium formas molitur atque in Terram per-

6) Comparez le § 7 de la p. 514.

7) Comparez ce que dit Leibniz dans son Discours de Métaphysique de 1686, savoir qu'il faut ‘s'éloigner des phrases de quelques esprits fort pretendus qui disent qu'on voit parce qu'il se trouve qu'on a des yeux, sans que les yeux aient été faits pour voir’.

8) Huygens avait d'abord écrit: sese Cartesius conjicit.

9) Huygens a oublié de corriger ‘mutuatur’ en ‘mutuantur’, ‘docet’ en ‘docent’ et ‘attingit’ en ‘attingunt’.

9) Huygens a oublié de corriger ‘mutuatur’ en ‘mutuantur’, ‘docet’ en ‘docent’ et ‘attingit’ en ‘attingunt’.

9) Huygens a oublié de corriger ‘mutuatur’ en ‘mutuantur’, ‘docet’ en ‘docent’ et ‘attingit’ en ‘attingunt’.

10) Ici le singulier a été corrigé en pluriel.

10) Ici le singulier a été corrigé en pluriel.

11) Comparez l'Appendice IV au ‘Cosmotheoros’.

[p. 557]

ducit id verò omnium rerum quas unquam scire optavi supremum est et maximum. Hic tantum voluntatem ac potentiam Dei Mosaica historia adducit, cum jussu ejus cuncta exorta esse narrat. Nec quicquam ulterius aut ratio aut conjectura humana pervestigare potuit aut poterit unquam.

Ici sont intercalées les citations des Dialogues de la Mothe le Vayer que nous publions comme Appendice aux présentes Pièces et dont nous avons parlé dans l'Avertissement.

§ 6. Quid hic philosophi? Ausi sunt nonnulli aeternum mundum aeternamque hominum progeniem statuere, quo et atomorum confluxum et providentiam excludunt¹²⁾. Nam si quid ab aeterno fuit, id nullum sui authorem habere potest, cum duorum aeternorum neutrum altero prius aut diutius extiterit. Adversus hos multa afferri solent, quaedam etiam ex Terrae ipsius natura et mutabili facie. Mihi hoc novum ex philosophia petitum argumentum caeteris praestare videtur.

Quaecunque certo modo se habent, cum natura sua (leçon alternative: cum appareat nihil obstare quin) aliter quoque se habere potuissent, ea causam habere ex qua sint qualia sunt. Itaque fuisse tempus cum talia non essent, ac proinde non fuisse talia ab aeternitate¹³⁾.

Terra sphaerae formam habet cum aut cylindri aut cubi habere potuerit. (En marge: Crystalli forma hexagona). Aliqua igitur causa fuit quae in istam formam eam compegerit. Fuit igitur prius materia ejus, ac proinde non ab aeterno tempore extitit hic terrae globus. Planetae circa Solem omnes in eandem partem circumeunt, cum potuerint aliqui in contrariam ferri¹⁴⁾. Est ergo causa quaedam quae omnes istos circuitus consistere coegit. Ergo non est ab omni aeternitate systematis hujus ordo. Terrae moles quinquagesicupla est magnitudinis Lunae. cur non centupla, aut aequalis duntaxat, nisi quia tanto major materiae copia ad formandam terram confluxit. Non igitur ipse globus ab aeterno.

12) Il est bien connu qu' Aristote opine pour l'éternité du monde (comparez la note 48 de la p. 363 qui précède) et qu'Epicure et Lucrèce parlent d'un ‘confluxus atomorum’ fortuit (comparez le § 3 qui précède et la note 49 de la p. 364); tandis que la création du monde par une ‘providentia’ est la thèse biblique à laquelle Huygens se rallie.

13) Comparez le § 41 des ‘Pensees meslees’.

14) On voit bien ici - consultez la p. 437 qui précède - que Huygens n'est plus partisan du vortex deferens solaire, mais plutôt des tourbillons multilatéraux de son invention à lui; lesquels il ne mentionne cependant nulle part dans la présente Pièce: comparez la Pièce V de la p. 577 qui suit.

[p. 558]

§ 7. At veritates geometriae¹⁵⁾.

Ici Huygens se montre, peut-on dire, Pythagoricien et Platonicien. Voyez le début de notre Avertissement. Mais consultez aussi les l. 14-16 de la p. 668 qui suit.

§ 8. At si spatium mundi tibi proponas, non potes cogitare id aliter quam uno modo se habere posse; esse nimirum extensum in infinitum. Hic igitur nulla causa accersenda est quae tale effecerit, nihilque proinde ex hoc axiomate obstat quo minus semper fuerit¹⁶⁾.

§ 9. Terrae vero rotunditas nihilo minus causam habet, quam aut aquae gutta aut bullae pueri ex aqua sapone mixta. Quamobrem sicut hae ita et terra fuit ex materiae portione quadam in sphaeram coacta. Itaque ante formata fuit quam animalia aut arbores in eam imponerentur. At quomodo hoc factum aut quo progressu? dicant si possint philosophi.

Parmenides ex Sole¹⁷⁾, at ex terra fere omnes: vix enim dici possit aliunde advecta esse. Sed quomodo ex terra? Nam forma animalis ex luto effecta qualem hominem a Prometheo fabulabantur immensum distat ab eo quod est animal ossibus musculis nervis oculis totque alijs intus innumeris partibus compositum. An ut Tages ille¹⁸⁾ c Terrae sulco homines primi emerserunt? Longum esset commenta omnia populorum hic referre, in quibus nihil est quod aliquam veri speciem habeat. Putarunt quidam ex limo Aegypti mures generari, quod si ita esset, possent et elephanti et homines. Sed illud haudquaquam credibile est, ex terrae particula utcunque aquae mista tanti artificij automaton existere jamque satis perspectum est et experimentas compertum omnia ex semine nasci, imo insecta quoque. Quod si mures, cur non continuè aliae atque aliae formae animalium e terra gignuntur? aut cur non omnis Aegypti limus in mures vertitur?

Fatendum est itaque postquam Terrae globus coaluit, mirabili quadam ratione nec nobis intelligibili, animalia et in his homines formatos esse. Vix dubitandum quoque

15) Comparez la fin du § 23 de la Pièce II qui précède: ‘Geometria ubique eadem est necessario’.

16) Comparez sur l'infinité du temps et de l'espace le § 2 de la Pièce ‘De rationi impervijs’.

17) Dans son ‘De vitis’ etc. Diogenes Laertius dit en parlant de la doctrine de Parménide (IX, 22): γένεσίν τε ἀνϑρώπων ἐξ ἡλίον πρῶτον γενέσϑαι. αὐτὸν δὲ ὑπάρχειν τὸ ϑερμὸν ϰαὶ τὸ ψυχρόν, ὲξ ὦν τά πάντα συνεστάναι. D'après Parménide, nous semble-t-il, les hommes ne proviennent pas du soleil mais ont été primitivement engendrés ici-bas par la chaleur solaire.

18) Cicero, de Divinatione II, 50; ‘Tages quidam dicitur in agro Tarquiniensi cum terra araretur extitisse repente .... ut in libris est Etruscorum’,

[p. 559]

quin animantium hominumque collocandorum gratia Terra fuerit condita. Ergo et Planetae reliqui non absimili fine; nec ab ijs praecipuum illud praestantissimumque Dei opus abesse putandum. Quum etiam sibi placuisse videtur natura in tam diversis animalium formis reperiendis!