Oeuvres complètes. Tome XIX. Mécanique théorique et physique 1666-1695

[p. 540]

Appendice II
Au traité de la lumière¹⁾.

Quae ad Opticen spectant demonstrationes, uti solent eae in quibus geometria ad res physicas explicandas adhibetur, principijs nituntur ab experientia positis. Cujusmodi sunt Lucis radios rectis lineis extendi. Item eos qui in speculi superficiem incidunt aequales angulos incidendo ac recedendo efficere. Eorum vero qui in superficiem pellucidi corporis deferuntur atque intus penetrant certis legibus refractionem fieri; quae leges crebris observationibus ita sunt confirmatae ut nulla de ijs dubitatio supersit²⁾. Et maxima quidem pars eorum qui de Opticis aliquid commentati sunt principia ista ut concessa ponere satishabuere.

Nonnulli vero aliquid ulterius conati etiam principiorum originem et causas quaerere institerunt quod in his ipsis mirabiles quosdam naturae effectus agnoscerent. Cum autem multa subtiliter ac ingeniose hac in re excogitaverint, neque eo tamen successu, ut non verisimiliora investigari exoptent periti harum rerum aestimatores, nostra etiam qualiacunque de his rebus commenta exponere libet, ut quatenus licet hanc naturalis scientiae partem elucidemus, qua non alia fere difficilior videtur aut perplexior.

Atque hic quidem uti fateor plurimum me illis debere qui primi tenebras ingentes quibus haec tegebantur discutere aggressi sunt ac spem fecere ratione aliqua intelligibili ea explicari posse, ita satis mirari non possum cum ab ijsdem rationes obscuras ac dubias, tanquam certissimas evidentissimasque obtrudi video. Neque enim adhuc inveni qui vel primos hosce et notissimas lucis proprietates probabili ratione unde oriantur ostenderit, quare scilicet radij rectis semper vijs, nisi cum diversae densitatis diaphanum occurrerit, incedant, aut quare a diversis partibus innumeris saepe etiam contrarijs venientes, absque interruptione se invicem penetrent³⁾ ita ut alij alios nihil prorsus impediunt. Itaque conabor non alia principia usurpando quam quae in illa quae nunc viget philosophia admitti solent, primum radiorum lucis directe emissorum

1) Voyez sur ce début latin du ‘Traité de la Lumière’ le deuxième alinéa de la p. 381 qui précède.

2) Grâce à une correction faite par Huygens dans la deuxième copie, le texte français du Traité mentionne ici la loi des sinus. Le texte français de la première copie correspond exactement au présent texte latin. La présente Pièce n'est donc pas une traduction du début du Traité, mais constitue le texte original; ce qui est encore plus évident pour celui qui regarde le manuscrit avec ses nombreuses ratures.

3) Leçon alternative: ‘pervadant’.

[p. 541]

quae dixi accidentia verioribus quam antehac factum sit causis adsignare, deinde eorum qui repercussu objectorum corporum reflectuntur; postea de his agam qui refringi dicuntur, cum in diversae naturae pellucidam materiam incidunt. Simulque etiam illam radiorum flexionem expendam quae ex densiore circa terram aeris compactione contingit.

Hinc ad mirabilem quandam Cristalli seu Talci Islandici naturam inspiciendam progrediar, non frangentis tantum singulari ratione sed et dividentis affusos lucis radios.

Postremo de figuris superficierum inquiram, seu reflectentium lucem seu transmittentium, quibus vel ad punctum idem radij colligantur vel varie spargantur. ubi apparebit quam facili ratione ex hac doctrina nostra, non tantum Hyperbolae, Ellipses, aliaeque curvarum species quas subtilissime antehac Cartesius investigavit, reperiantur, sed etiam illae quibus formari debeat altera vitri superficies, cum altera data fuerit seu sphaerica seu plana seu formae denique cujuslibet ita ut compositae lentis, ut vocari solet, propositus sequatur effectus.

Lucem motu materiae cujusdam fieri dubitare non possum. Sive enim quibus rebus producatur cogitemus, earum praecipuam hic quidem apud nos ignem flammamque esse agnoscimus, quibus procul dubio corpuscula rapidissimo motu agitata continentur, cum dissolvi eorum opera aut liquescere corpora pleraque omnia cernamus. Sive ad effectus attendamus, scimus lucem in unum coactam uti speculis cavis solet, perinde atque ignem urere, atque adeo corporum particulas disjungere⁴⁾, quod absque motu fieri non posse credendum est, saltem ijs qui saniorem Philosophiam sequi amant, quae causas rerum omnium naturalium mechanicas corporeasque requirit. Quod quidem faciendum existimo, aut in perpetuum omnium in his intelligendi spem dimittendam⁵⁾.

Cum porro ex ejusdem philosophiae decretis videndi sensus non aliunde oriatur quam perstrictis minimo quodam motu fibris nervorum subtilissimis qui fundo oculi obducuntur, etiam hinc argumentum capere licet lucem motu materiae cujusdam effici, medium inter oculum ac rem quae videtur spatium occupantis.

Quod si jam incredibilem illam celeritatem cogitemus qua momento temporis procul adeo lux diffunditur; quodque, ubi e diversis partibus advenit, aut contrarijs etiam, nihil sibi obstat sed illibata hinc inde progreditur, non difficile hinc intelligimus, viso procul lumine aut rei lucidae specie non posse id ita fieri ut inde adveniens materia quaepiam corporea ad oculos nostros adlabatur, ac tanquam pila aut jaculum aeris spatium transeat. Hoc enim nimium utrisque istis, celeritati inquam et penetrationi alternae luminis, adversatur, et huic quidem praecipuè.

4) Leçon alternative: ‘disjicere’.

5) Leçon alternative: ‘ablegandam’.

[p. 542]

Aliam itaque manandi rationem esse oportet, qualis autem sit una res optimè nos docere potest. nempe soni in aere excitati diffusio ac progressus. Scimus enim aeris opera, corporis nec visibilis nec fere tactu comprehensibilis, differri sonum in partem omnem a loco originis suae, idque motu ejusmodi qui continuè a partibus aeris in consequentes propagetur. Cumque undique pari celeritate haec fiat extensio, effici necessario quasi sphaericas superficies, quae continuè sese dilatando, demum ad aures nostras perveniant, earumque partes interiores leviter impellant⁶⁾. Potest itaque et lumen hoc modo a corpore lucido ad oculos spectantis permanare motu impresso intermedijs corporibus; imo proculdubio ita se res habet, cum jam ostensum sit, non posse id fieri emanatione materiae quae à lucido ad oculos transcurrat. Satis enim apparet alterutra ex his via rem confieri debere⁷⁾. Quod si vero lux perinde ac sonus tempore quoque ut extendatur indiget, sequetur motum materiae ipsam efficientis transire ibidem ab alijs ad alias partes, ac proinde quoque per sphaericas superficies ac veluti undas propagari. Atque hoc undarum nomine quandoque eas appellabo, quippe similes ijs quae fiunt cum in vivarium calculus injicitur, quae quidem motum illum circularem continue sese extendentem oculis spectandum praebent, etsi in plana tantum superficie, atque alia de causa genitum quam sit undarum lucis.

Ut itaque examinemus utrum ad transmittendam lucem tempore opus sit, videndum primò possitne experimento aliquo contrarium demonstrari. Et eas quidem observationes quod attinet quas in his quae obimus terrarum spacijs instituere nobis licet facibus ignibusve procul dispositis, etsi evincunt nullo notabili tempore maxima illa spatia lucem transire jure reponi potest omnia nimis esse exigua ad hanc mensuram ineundam, nihilque adhuc concludi posse, nisi celerem admodum esse lucis trajectum. Cartesius summi vir ingenij⁸⁾ qui momentaneum esse opinabatur, multo praestantius argumentum adducebat, e lunae eclipsibus petitum, quo tamen ut jam ostandam haudquaquam id quod volebat evincitur.

Proponam vero idem paulo aliter quam abillo factum sit ut vis ejus melius percipiatur.

Sit locus solis ad A; pars orbitae Telluris annuae BD. Recta vero linea ABC, quae ponatur occurrere lunari orbitae, quam refert circulus CD, in puncto C. Quod si jam tempore opus habet lux, puta horae unius, quo spatium inter lunam terramque medium conficiat, sequitur cum Terra pervenerit in B, umbram ipsius sive lucis interruptionem objectu corporis ejus effectam, non fore eo ipso tempore in C, sed post horam demum. Itaque a quo tempore Terra erat in B, exacto horae intervallo, luna ad C perlata incidet ibi in umbram. Quae tamen obscuratio ejus non nisi post alteram horam ex terra

6) Ce bout de phrase (les cinq derniers mots) manque dans le texte français.

7) Cette phrase fait également défaut dans le texte francais.

8) Le texte français a simplement ‘M. Descartes’.

[p. 543]

observabilis futura est. Ponamus autem binis horis istis terram pervenisse ex B in E. Itaque ex hoc loco videbit obumbratam in C Lunam unde ante horam discesserat. Simul vero solem conspiciet in A. Cum sit enim immobilis, quemadmodum ex Copernici sententia a nobis ponitur⁹⁾, luxque rectis lineis excurrat, non potest sol, nisi quo loco est apparere. At vero inquiunt semper observatum fuit Lunam Eclipsin patientem locum eclipticae directè soli oppositum occupasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9) Le mot est légèrement souligné, comme si Huygens voulait indiquer ne pas être sûr d'avoir choisi la meilleure expression. Le texte français a ‘je suppose’ et la traduction latine du texte français ‘statuo’.