Oeuvres complètes. Tome XVII. L'horloge à pendule 1656-1666

[p. 468]

Appendice VI
Au traité des couronnes et des parhélies¹⁾.

Gassendus viso rudi schemate Pareliorum anno 1630 observatorum à Scheinero²⁾, accuratiorem ab ipso descriptionem petit. Epist. pag. 43.³⁾ et tandem sic inquit.

Quia vereor tamen ne videar parum considerate agere, rogo te saltem, ut exprimas (quod meminisse haud dubie potes) quemadmodum irides illae affectae fuerint inter se. Videlicet non satis capio an majores minoribus concentricae fuerint, et an majores ita sese in vertice intersecuerint ut portiones quae desinunt in verticali descripto intelligi debeant protensae ad horizontem versus Boream (quo casu irides debuissent videri longè solitis majores, imo penè arcus eorum circulorum qui magni in sphaera dicuntur). An potius duo illa crura quae ad horizontem usque depressa fuere, representarint unum quendam et continuum semicirculum; portiones autem crurium quae ad verticem, fuerint quasi arcus unus circuli alterius inferiorem contingentis, uti apparet, dum speculum, aquamve extremam arcu quodam contingimus. Non capio item an quae dicuntur irides minores, sese sursum deorsumque subingressae mutuo fuerint, an contigerint an secuerint; an, quod probabilius videtur aequidistantes undique fuerint⁴⁾. Non sum, inquam, adeo acutus ut ista ex sola figurae inspectione peruideam. &c.

Respondet his Scheinerus pag. 401. ejusdem tom. 6. operum Gassendi³⁾.

Cum qua etiam adjungo exemplar Pareliorum anno praeterito (1630) observatorum, eorumque explicationem petitam subnecto; quanquam satis ambigo, horum an eorum pareliorum quae anno 1629 observavi, quaeque tu commentarijs tuis illustrasti explicationem desideres. sed ut ut est, quicquid de uno idem fere de altero dicatur. ad sin-

1) Chartae astronomicae, f. 77 et 78. Les copies sont de la main de Huygens.

2) C'est le ‘deuxième phénomène de Rome’ discuté dans le § 42 du Traité.

3) Les lettres citées par Huygens, l'une et l'autre de 1631, se trouvent aux pages indiquées par lui du Sixième Tome des Oeuvres de Gassend (‘Petri Gassendi Epistolae’). Les Oeuvres sont intitulés: ‘Petri Gassendi Diniensis Ecclesiae Praepositi et in Academia Parisiensi Matheseos Regii Professoris Opera Omnia in Sex Tomos divisa .... nunc primùm prodeunt, ex Bibliotheca ill. Viri H.L.M. Monmorii etc.’ Lugduni, sumpt. Laur. Anisson et Ioan. Bapt. Devenet, MDCLVIII.

4) Les éditeurs des ‘Opuscula Postuma’ de 1703 intercalèrent ici la phrase de Gassendi omise par Huygens: ‘an sol demùm (qui ad eas partes) vel in nodo vel in contactù vel in interstitio apparuerit’.

3) Les lettres citées par Huygens, l'une et l'autre de 1631, se trouvent aux pages indiquées par lui du Sixième Tome des Oeuvres de Gassend (‘Petri Gassendi Epistolae’). Les Oeuvres sont intitulés: ‘Petri Gassendi Diniensis Ecclesiae Praepositi et in Academia Parisiensi Matheseos Regii Professoris Opera Omnia in Sex Tomos divisa .... nunc primùm prodeunt, ex Bibliotheca ill. Viri H.L.M. Monmorii etc.’ Lugduni, sumpt. Laur. Anisson et Ioan. Bapt. Devenet, MDCLVIII.

[p. 469]

gula igitur venio. Diagramma ad te manu exaratum recte perlatum est, quia Romae illud typis nunquam commisi. Iridum Solem proxime ambientium diametri fuere grad. 45 plus minus. remotiorum in impresso ORP⁵⁾ grad. 95 et 20 min. circiter. Colores ut iridum solarium primarum, puniceus vel ruber soli proximus. reliqui ordine et more solito. Omnium istorum arcuum crassitudo seu latitudo aequalis et eadem, solari tamen diametro minor quasi tertia parte, prout schemata recte docent. quanquam inficias non iverim circulum lacteum horizonti parallelum reliquis arcubus aliquanto fuisse latiorem. Cujus diam. apparens secundum

[Fig. 15.]

solis altitudinem in sphaera metienda est, juxta rationem circulorum in sphaera maximis minorum. Parelia anni 1629 satis videntur explicata in charta transmissa: anni vero 1630 ita se habuere. duo quidem M et N [Fig. 15] satis vivacia altera duo O et P minus vegeta extitere. M et N qua parte solem respiciebant rubore purpureo, aversa colore candido fulgebant. O et P tota alba⁶⁾. Omnium istarum imaginum durationes erant differentes. Nam imago P [Fig. 15] debiliter et raro emicuit, obliterata ante omnes, nubibus ibidem crassiusculis conglobatis. Imago O et illa debilis sed tamen satis stabilis, diuque haesit. Duae laterales M et N per 3 horas constanter visae: elanguente tamen et post multas conflictationes extincto prius sole fictitio M. alter autem N ultra horam superstes fuit, neque ultimum ipsius obitum, egressus domo animadvertere potui, certus ipsum cum sole genuino diu solum incessisse, neque nubibus neque vaporibus aut halitibus, instar aliorum, oppressum. Tandem tamen insecutis pluuiolis, et ipse comparere desijt.

5) En marge: jam ergo empressum schema mittit observationis anni 1630.

6) Huygens, qui souligna cette phrase, ajoute en marge: quoniam debili luce, puto.

[p. 470]

Igitur si initium cum fine observationis conferamus reperiemus minimum horas 4½, cum autem jam¹⁾ ad initium animadversi phaenomeni jam omnia in pleno cursu sese stiterint, facile mihi persuadeo ad quinque aut plures horas totam durationem pervenisse.

Parelia in plano verticali Q et R ubi sese arcus iridum vel intersecant, vel everso situ prope verticem in plano verticali per oculi F et solis G centra transeuntis²⁾ contingunt, splendoris vehementia qua visum feriunt, alijs quandoque cedunt quandoque praecellunt, figura et candore ordinarie succumbunt neque figuram eadem magnitudine neque picturam simili semper elegantia dispensant, sed modo augent modo minuunt pro varia nimirum solis G agentis, et materiae Q atque R patientis temperie. Unde haec parelia in perpetua propemodum lucta, atque lucis colorumque fluctuatione versantur. Prima fere et postrema in parelijs visuntur, quanquam in hac apparentia imago solis N, ultimas tenuit partes, prout ex industria observavi. Distantia sive altitudo jubaris Q supra horizontem, tempore primae observationis fuit 49 gr. 40 min. Jubaris R, 76 gr. 10 min. Solis altitudo 28 gr. 30 min. unde distantia ipsius Q a sole in circulo verticali fuit 21 gr. 10 min. At vero ipsius R distantia a sole fuit 49 gr. 40 min. tempore antemeridiano quo primam observationem peregi. Initio harum observationum ventus boreas erat, sed sensim in orientalem tandemque meridianum mutatus, pluvias non tamen magnas nec diuturnas causavit. Diebus subsecutis penè quatuordecim coelum quotidie semivapidum apparuit et quotidie ante prandium sol novos filios creare conatus est, irrito tamen successu, ex defectu scilicet vel materiae vel debitae difpositionis. Vidi enim in circulo verticali initia pareliorum manifesta per sat longa temporis intervalla, vidi etiam solium lateralium manifestas reciprocationes. Iris ORP videtur fuisse portio una arcus circularis, ideoque semicirculus soli concentricus tametfi juxta θ et ϰ horizontem AB non penitus attigerit; fueruntque portiones Oϰ et ρθ³⁾ extensionis inconstantis, modo longioris modo brevioris. Arcus ZQαβQγδεζ, solem proxime ambientes, ostentabant quidem visui unum quasi quendam ambitum circularem confusum, non aequabiliter latum, neque constanter sibi similem, sed perenni quasi fluctuatione exundantem atque varium: revera tamen, ex arcubus in schemate expressis conflabatur, quemadmodum ex instituto observationibus⁴⁾ accuratissimis observavi. Cornua HRC videntur esse segmentum semicirculi minoris majorem ORP situ contrario contingentis in communi nodo R.⁵⁾ Arcus ZQα, βQγ in nodo⁵⁾ Q sese intersecant, ibique parelium Q efficiunt. Soles duo N

1) Ce mot est de trop. Les éditeurs des ‘Opuscula Postuma’ l'ont omis, conformément au texte de Scheiner.

2) Lisez: ‘transeunte’, d'après la correction apportée au texte de Scheiner par les éditeurs des ‘Opuscula Postuma’.

3) Les éditeurs des ‘Opuscula Postuma’ corrigent à bon droit ρθ en Ρθ.

4) Au lieu de ce mot Scheiner a: ‘animaduersionibus’.

5) Scheiner et Huygens avaient: ‘modo’ et ‘OMNP’. Correction des éd. des ‘Op. post’.

5) Scheiner et Huygens avaient: ‘modo’ et ‘OMNP’. Correction des éd. des ‘Op. post’.

[p. 471]

et M enati sunt in communibus nodis seu intersectionibus M et N; quas facit iris ζδε cum circulo lacteo ONMP.⁵⁾ Coeli pars septentrionalis purgatior fuit australi, quae tenuibus et viscosis vaporibus incessa⁶⁾ huic apparentias occasionem et materiem majorem subministravit. Atque haec sunt quae ad tua quaesita reponenda occurrerunt modo. In opusculo de Parelijs⁷⁾ plura fortassis ad gustum tuum promentur. Delectavit me admodum tuus eruditus ille super parelia mea commentarius; manum certe et calamum accuratiorem haud expecto, et gaudeo adumbrationibus meis tantum Apellem supervenisse; ad gustum meum faciunt⁸⁾ omnia quae de genesi, natura et significatu hujus phaenomeni disputas, uti ex meo tractatu satis perspicies. &c.

5) Scheiner et Huygens avaient: ‘modo’ et ‘OMNP’. Correction des éd. des ‘Op. post’.

6) Les éditeurs des ‘Opuscula Postuma’ ont corrigé ce mot de Scheiner en ‘obsessa’.

7) En marge: anne ergo hoc editum est? Il s'agit d'un opuscule communiqué à Gassend: ‘Parheliae in quibus multa de Iridibus, Halonibus, Virgis, Chasmatis’ qui n'a pas été imprimé (Bibl. de la Compagnie de Jésus, t. VII, 1896, p. 740, col. 2). Voir les p. 248-249 du T. I. des Oeuvres de Descartes (éd. Adam et Tannery).

8) En marge: non ad meum.