Zee-straet

[p. 2]

Prent uit de oude uitgaven van Huygens' Zee-straet, met zinnebeeldige poort ter ere van Huygens; gesign. R. de Hooghe f.

[p. 5]

Inleiding

Wie vertrouwd is met dat deel van de randstad Holland dat als het conglomeraat Den Haag kan worden aangeduid, zal zich nauwelijks kunnen voorstellen dat er een tijd is geweest, waarin het ‘dorp’ 's-Gravenhage gelegen was aan de landzijde van het duingebied, voor Scheveningers slechts te bereiken ten koste van een vermoeiende voettocht door het mulle zand. De eerste bestrate weg van Den Haag naar zee, de weg waar Huygens meer dan duizend versregels aan wijdde, kwam pas in 1665 gereed. Terwijl wij ons afvragen hoe men daar ooit zo moeilijk over kon doen, was het vóór 1665 juist andersom: iemand die met het idee van een weg door de duinen kwam aanzetten werd geacht het zichzelf en andere nodeloos moeilijk te maken.

Als we Constantijn Huygens tenminste mogen geloven. Hij had al jaren voordien zijn altijd bezige geest op het plan voor zo'n zeestraat gericht. Geen vaag idee, maar een echt ontwerp, met alle vereiste gedetailleerde berekeningen. In zijn gedicht gaat Huygens uitvoerig in op die eigenaardige trek van veel mensen, gebrek aan voorstellingsvermogen. Een weg door de duinen! Men vond de gedachte nogal dwaas; zo goed als wij geneigd zijn het een wonderlijk idee te vinden dat zo'n weg er niet zou zijn. Want al wat vorige generaties aan de werkelijkheid hebben toegevoegd, is voor volgende generaties ‘gewoon’, alsof het er altijd is geweest. Wie zich met het verleden bezig houdt heeft dan ook niet minder dan wie op de toekomst is gericht behoefte aan voorstellingsvermogen. Voorzien van die eigenschap blijven we ons verwonderen over alles wat mensen op de aardbodem hebben tot stand gebracht, ook als we oog hebben voor de schaduwkanten van de menselijke cultuur.

Huygens had als overtuigd calvinist oog voor schaduwzijden en hun oorsprong. Maar hij stond in beginsel open voor de exploitatie van het menselijk vernuft. Krachtens aanleg en vorming was hij zeer geïnteresseerd in de ontwikkeling van de moderne wetenschap. Hij correspondeerde met geleerden en uitvinders en toonde zich daarbij een veelzijdig man, voor wie overeenkomstig de geest van de wetenschap van zijn tijd iedere stap voorwaarts ook een praktisch doel moest dienen. Zijn ontwerp voor een weg door de duinstreek moet in dat kader bezien worden. Zeker was dat ontwerp geen resultaat van diepzinnige inzichten; eerder van praktisch vernuft, gericht op alles wat de mensen van nut kan zijn. Het was de

[p. 6]

combinatie van vernuft en praktische zin die hem ertoe bracht een plan voor een weg door de duinen op te maken.

Leest men het heldere proza waarin het ontwerp gesteld is, dan proeven we het op de praktijk georiënteerde vernuft in iedere volzin. Als Huygens grootmeester van de taal is, zoals Jacob Smit hem in zijn biografie heeft gepresenteerd, dan is hij het in zo'n geheel doorzichtig stuk niet minder dan in zijn poëzie. Zonder rhetorische kunstgrepen, volgens een schema dat niet op schoolse voorschriften steunt maar zonder omwegen de lijn naar het gestelde doel volgt - nuchter, recht toe recht aan als de zeeweg zelf -, zo dient het voorstel van 1653 zich aan. Dat de uitvoering meer dan tien jaar op zich zou laten wachten viel aan het stuk niet te wijten. De uitvoerigheid waarmee Huygens in zijn gedicht van 1666/1667 ingaat op de ontvangst van zijn plan, wijst erop, dat de miskenning van de zijde van overheden en medeburgers hem diep getroffen moet hebben.

Terwijl Huygens voor een missie van de Oranjes in Frankrijk verbleef, diende de penningmeester van het hoogheemraadschap Delfland, Cornelis Mischielsz Soetens, een octrooiaanvrage in voor de aanleg van een weg naar Scheveningen met een vaart ernaast, juli 1662. Het rapport van de Raden en Rekenmeesters der domeinen adviseerde: dit is geen particuliere aangelegenheid. Maar intussen was de aandacht opnieuw op de wenselijkheid van de weg gevestigd. Te recher tijd herinnerde men zich, dat Huygens een gedetailleerd plan ontworpen had. Hij gaf uit Parijs toestemming tot het openbreken van zijn kasten en op basis van zijn ontwerp vond in de volgende jaren de uitvoering plaats. Kort na Huygens' terugkeer in Holland, eind 1665, kwam de zeestraat gereed.

Het grote gedicht dat Huygens naar aanleiding van dit alles schreef is voor het grootste deel in het najaar van 1666 op papier gezet. In het voorjaar van 1667 voegt hij er een (tweede) slot aan toe. In het najaar van 1667 komt het uit onder de titel De Zee-straet van 's Graven-hage op Schevening.

Voor het proeven van de toon van het gedicht dienen we ons te realiseren, dat de dichter na zijn Franse jaren, van 1661 tot 1665, het gevoel moet hebben gehad dat zijn leven achter hem lag. De Zee-straet is het werk van een oud man die terugkijkt op een lange levensweg, die krachtens zijn natuur en zijn geloof geboeid maar tevens met een zekere afstandelijkheid en ironie het doen en laten van de mensenwereld beziet, en die vooruitkijkt naar een einde dat geen einde is, de eeuwige zaligheid, die hij op grond van Christus' verdiensten verwacht.

Het is de vraag of er in de Zee-straet een strikt rhetorische opzet te onderscheiden valt. Men kan een inleidend gedeelte aanwijzen (r. 1-108), dat begint met een verzuchting over het ‘werren’ van de wereld en uitloopt op

[p. 7]

het bekende motief ‘waar begin ik aan?’ Voor hij toe is aan de gerealiseerde straatweg wil de dichter het nodige (en dat is heel wat) kwijt over de moeite die het gekost heeft om zijn idee tot een begin van uitvoering te brengen. In de uitweidingen die hij zich in dit tweede gedeelte (r. 109-390) veroorlooft is hij echt op zijn eigen manier bezig, mediterend over de eigenaardigheden der mensen, scherpzinnig en geestig. Dan komt de nieuwe weg zelf in het vizier, maar nauwelijks als zaak op zichzelf, veeleer als middel om op het strand te komen. Het voorstellingsvermogen van de dichter gaat de diverse mogelijkheden langs voor de recreërende jongelui: een rit langs de zee, een wandeling, schelpen rapen, vis kopen en eten; een tijdsbesteding die in elk geval ver uitsteekt boven het kwaad van het kaartspel-om-geld waar Haagse meisjes zich aan verslingeren (r. 391-958). In het dubbele slot (r. 959-1024) richt de dichter een woord van lof aan het adres van de verantwoordelijke overheidsinstanties en mediteert hij over de weg in de geestelijke zin des woords die voor hem ligt.

Huygens' stijl van dichten is goed afleesbaar uit het gedicht. Ik wijs op drie punten. In de eerste plaats is hij als in bijna al zijn werk als ‘ik’ volop present in het gedicht. Dat hangt samen met Huygens' neiging om de situatie van een intelligente conversatie op te bouwen. In de tweede plaats constateer ik een tamelijk losse opbouw, waarbij de dichter zich gemakkelijk laat gaan in allerlei uitweidingen en moralisaties en zo nodig zichzelf met een geestige wending tot de orde roept. In de derde plaats is Huygens gericht op realiteiten uit de wereld om zich heen. Het gedicht dient zich aan als de descriptie van een straat, en al valt er wel iets af te dingen op dat beschrijvende karakter en op de dominerende rol van dat onderwerp, altijd toch is het de concrete werkelijkheid die zich in het gedicht weerspiegelt.

Verantwoording

Overeenkomstig de oorspronkelijke traditie van het Klassiek Letterkundig Pantheon m.b.t. Huygens' Koren-bloemen is gekozen voor de tekst zoals die voorkomt in de tweede editie der Koren-bloemen, van 1672, de laatste tijdens het leven van de auteur en onder zijn toezicht tot stand gekomen. Aan de hand van de handschriftelijke tekst zijn enige klaarblijkelijke onjuistheden verbeterd. Dat betreft r. 626: gaet'et hersteld in gaet'es; r. 674: oog hersteld in oor. Voor het overige is de redaktie van 1672 nauwkeurig gevolgd.

[p. 8]

Nieuw is de verdeling van de tekst in gedeelten die worden ingeleid door een korte samenvatting. Naar ik hoop zal het lange gedicht op deze wijze voor moderne lezers wat gemakkelijker te volgen zijn.

De annotatie is tamelijk breed opgezet. Daarbij is uiteraard gebruik gemaakt van eerdere uitgaven, waaronder vooral die van Mevrouw Drs. H.A. Huygens-Wijma dikwijls uitstekende verklaringen bleek te bieden.

Deze nieuwe Pantheon-uitgave zou oorspronkelijk bezorgd worden door Dr. F.J.P. Peeters te Nijmegen. Nadat hij in de loop der jaren zeer veel materiaal verzameld had en allerlei voorbereidende werkzaamheden verricht, was hij door omstandigheden buiten zijn wil niet in de gelegenheid om tot een eigenlijke afronding te komen. Bij het gereedmaken van deze editie is dankbaar gebruik gemaakt van zijn aantekeningen. De verantwoordelijkheid berust evenwel bij ondergetekende.

Heiloo, december 1980

L. Strengholt

‘Schevelingse Zeestraat’, met tolhuis en hek; gravure G. Elandts, 1681.