Mijn jeugd

[p. 143]

Aantekeningen

7.	gevoerd^o De acht kwartieren van Huygens' wapen zijn Huygens, Back, Van der Strate, Bax, Hoefnagel, Vezeler, Balde en Boghe.
7.	behoort^o De passage vanaf ‘Deze Lucia’ is in het handschrift toegevoegd in de marge.
8.	bewijzen^o Deze zin is in het handschrift toegevoegd in de marge.
9.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor een voornaam, niet ingevuld; het moet Diederick zijn.
10.	Parma^o Oranje werd te Delft vermoord op 10 juli 1584; Antwerpen viel in handen van Parma op 17 augustus 1585.
11.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor het jaartal, niet ingevuld; het moet 1592 zijn; het huwelijk vond plaats op 26 augustus 1592, in het Admiraliteits- of Prinsenhof aan de Oudezijds Achterburgwal.
13.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor de naam van de schilder, niet ingevuld.
14.	vergis^o Huygens vergist zich inderdaad; de voornaam van de hier bedoelde Braun is Joris of Georgius.
15.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor de voornaam, niet ingevuld.
15.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor de voornaam (Johan), niet ingevuld.
16.	galsoorten^o Volgens de toenmalige opvattingen, die teruggingen op de Griekse arts Galenus (2e eeuw n. Chr.) werd het menselijk temperament bepaald door de verhouding der vier levensvochten bloed, slijm, gele of witte gal en zwarte gal. Al naar gelang het overheersende vocht had men een sanguinisch, flegmatisch, cholerisch of melancholisch karakter. Huygens zou dus een cholerisch-melancholisch karakter hebben, waarmee zijn voorkeur voor zoete waren zou moe-

[p. 144]

	ten samenhangen.
16.	na^o Blijkens de briefwisseling tussen vader Huygens en de stad Breda moet er meer dan een dag overheen gegaan zijn alvorens Agnes van Haghe naar Den Haag gestuurd werd; de doop zal dus niet reeds op 5 september hebben plaatsgevonden.
17.	ontleend^o In een brief van vader Huygens aan Breda staat dat hij met de naam Constantinus = de Standvastige, de stad eer wilde brengen wegens haar standvastige trouw aan Oranje en de Opstand. De tekst van Huygens is niet helemaal duidelijk, maar lijkt te suggereren dat de naamsvorm Constantinus, in plaats van bijvoorbeeld Constans of Constantius, hetgeen hetzelfde betekend zou hebben, bedoeld was als een hommage aan Justinus van Nassau. Ook een gedicht van een collega van vader Huygens, Bernt Gruys, verbindt de naam Constantinus met een ‘Breda constans’ en tegelijk met haar gouverneur Justinus; zie A.G.H. Bachrach, Sir Constantine Huygens and Britain, Leiden-London 1962, p. 35 en 207.
17.	tirannie^o In 1625 was Breda in handen gevallen van de Spanjaarden onder Spinola.
17.	Den Bosch^o Het beleg van Den Bosch, onder Frederik Hendrik, duurde van begin mei tot de inname op 14 september 1629. Huygens was in het legerkamp aanwezig als secretaris van Frederik Hendrik. Dit is een van de aanwijzingen voor de datering van de autobiografie.
18.	lopen^o In de marge: 1597.
18.	was^o In de marge: 1598.
20.	levensjaar^o In de marge: 1599, 1600.
21.	levensjaar^o In de marge: 1601.
22.	noot^o Het systeem van de solmisatie met zes notennamen gaat niet terug op de oudheid, zoals Huygens aanneemt, maar stamt van de elfde-eeuwse monnik Guido van Arezzo. Toen men aan het einde van de zestiende eeuw de ut of do

[p. 145]

	identificeerde met de centrale C, kwam men voor de toonladder een notennaam tekort. Daarvoor werd nu de naam si bedacht, ontleend aan de slotwoorden ‘Sancte Joannes’ uit de Johanneshymne waaraan ook de andere notennamen ontleend waren.
24.	is^o Huygens gebruikt het woord barbitus, oorspronkelijk een soort luit, voor de zessnarige viola da gamba of knieviool.
25.	had^o In de marge: 1602, 1603.
28.	houden^o In de marge: 1604.
29.	terecht^o Het handschrift heeft ‘temere’ en niet ‘tendere’, zoals Worp liet afdrukken.
30.	persoons^o Huygens gebruikt een Griekse term uit het Nieuwe Testament (Romeinen 2:11 en andere).
31.	godsdiensttwisten^o Huygens doelt op het kerkelijk conflict van remonstranten (arminianen) en contra-remonstranten. De eersten genoten de sympathie van Louise de Coligny, de laatsten die van de familie Huygens.
31.	kwam^o Huygens adapteert Terentius, Eunuchus 791.
32.	tragedie^o De humanist en theoloog Theodorus Beza liet in 1550, toen hij te Lausanne Grieks doceerde, zijn tragedie Abraham sacrifiant opvoeren. Het ongewone aan dit stuk was dat het een bijbels thema was, dat bovendien geschreven was in een volkstaal.
33.	vak^o Huygens adapteert Vergilius, Aeneis 2, 152.
33.	was^o In de marge: 1605.
34.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor de voornamen, niet ingevuld.
35.	universiteit^o Dedel werd op 14 mei 1604 in Leiden ingeschreven; zijn verblijf aldaar duurde dus korter dan Huygens meende.
36.	november^o In de marge: 1607.
37.	dichter^o Huygens citeert Martialis, Epigrammata 2, 86, 9.
37.	uren^o ‘Ledige uren’, Otia, was de titel van de gedichtenbundel die Huygens in 1625 uitgaf. Voor zijn spel met het

[p. 146]

	woord ‘otium’ vergelijke men M.A. Schenkeveld-van der Dussen, ‘Otium en Otia’, in A.Th. van Deursen e.a., edd., Veelzijdigheid als levensvorm, p. 195-204.
37.	versleer^o Het handschrift heeft ‘prosodiae’ en niet ‘poeticae’, zoals Worp liet afdrukken.
37.	man^o Huygens' metrische bewerking van het verhaal vindt men in Gedichten 1, p. 14-15.
38.	oordelen^o Huygens schreef, behalve Latijnse en Nederlandse, ook Franse, Engelse en Italiaanse, en zelfs enkele Duitse, Spaanse en Griekse gedichten.
38.	vloeien^o Huygens adapteert Horatius, Sermones 1,4, 11.
38.	materie^o Huygens citeert Lucretius, De rerum natura 1, 330.
38.	Theophile^o Bedoeld is Théophile de Viau; de Griekse naam Theophilos betekent Godgeliefd.
40.	meester^o Huygens adapteert Horatius, Epistolae 1, 1, 14.
41.	bevatten^o Juvenalis, Satyrae 6, 181.
42.	jaar^o In de marge: 1608.
42.	figuren^o Tropen en figuren zijn technische termen uit het onderdeel van de retoricaleer, dat handelt over figuurlijke, overdrachtelijke zegswijzen en voorstellingswijzen.
43.	behandeld^o Valerius is de auteur van een In universum bene dicendi rationem Tabula Summam artis Rhetoricae complectens, Leuven 1556.
43.	plaats^o Volgens de traditionele leer van de retorica had een redenaar voor het maken en voordragen van zijn rede vijf taken te verrichten: hij moest de stof weten te vinden (inventio), in een goede volgorde zetten (dispositio of ordo), er een goede tekst van maken (elocutio), deze uit het hoofd leren (memoria) en op de juiste wijze voordragen (pronuntiatio of actio).
44.	Grieks^o In de marge: 1609.
44.	Clenardus^o Nicolaus Clenardus is de auteur van de Institutiones absolutissimae in linguam Graecam, Leuven 1530.

[p. 147]

45.	augment^o Het augment is een voorvoegsel, waarmee in de Griekse werkwoordsvervoeging de vormen van de verleden tijden worden verlengd.
45.	Daarom^o Het handschrift heeft ‘Ergo’ en niet ‘Cras’, zoals Worp liet afdrukken.
46.	gevallen^o Quintilianus, Institutiones oratoriae 10, 1, 100.
46.	mond^o De Griekse naam Chrysostomos betekent ‘Gouden mond’; de kerkvader kreeg deze naam vanwege zijn grote oratorische kwaliteiten.
47.	beperktheden^o In de marge: Ep. 58. Seneca, Epistolae 58, 7.
47.	bezaten^o Seneca, Epistolae 58, 1.
47.	doen^o Gellius, Noctes Atticae 11, 16, 1.
47.	materie^o Lucretius, De rerum natura 1, 138-139.
48.	Asianisme^o In de Griekse en Romeinse oudheid is dit de term voor een bloemrijke, overdadige, ietwat gezwollen, gemaniëreerde literaire stijl, die staat tegenover de sobere, bondige Attische stijl.
48.	sum^o Deze Latijnse werkwoordsvormen betekenen: ik geef, blaas, zwem, sta, ben. Huygens put zijn opmerkingen uit Simon Stevin, Uytspraeck van de weerdicheyt der Duytsche tael, dat in 1586 in Leiden werd gepubliceerd als ongepagineerd bijwerk bij De Beghinselen der Weeghconst.
49.	navel^o Blijkbaar dacht Stevin, overigens ten onrechte, dat het woord navel een samenstelling was van de woorden ‘na’ en ‘vel’.
49.	jaar^o In de marge: Feb. 1631. Een Latijns gedicht van Huygens op dit boek van De Groot is gedateerd Den Haag, 29 januari; zie Gedichten 11, 1893, p.224.
50.	krijgen^o Voor de rechtsregel ‘Quod omnes tangit, debet ab omnibus approbari’, zie D. Liebs, Lateinische Rechtsregeln und Rechtssprichwörter, München 1982, p.180, nr. Q 113.
50.	inzien^o Huygens adapteert Vergilius, Georgica 2, 458-459.
50.	zijn^o Deze zin heeft de metrische vorm van een vers, waarvan ik de herkomst niet heb kunnen achterhalen.

[p. 148]

51.	lezer^o In de marge: Praefat. ad Tryphon. Quintilianus, Institutiones oratoriae, opdrachtbrief aan Tryphon, 2.
51.	horen^o Scaligers wiskundig werk Cyclometrica elementa, Leiden 1594, was door Ludolf van Ceulen bekritiseerd in zijn Van den cirkel, Delft 1596.
53.	Suetonius^o In de marge: Calig. 54. Suetonius, De vita Caesarum 4 ( = Caligula), 54.
55.	barsheid^o In het handschrift is bijna een gehele regel open gelaten voor een nooit aangebrachte aanvulling.
57.	jaar^o In de marge: 1610.
57.	worden^o Een uitgave van Griekse gedichten van Huygens voor de jaren 1629-1631 is mij niet bekend.
58.	grootmoeder^o In de marge: Sueton. Octav. c. 6. Suetonius, De vita Caesarum 2 ( = Divus Augustus), 8.
58.	vader^o In de marge: Suet. Tib. c. 6. Suetonius, De vita Caesarum 3 ( = Tiberius), 6; de vertaling van Kan, volgens welke Tiberius pas drie jaar oud zou zijn geweest, is fout en zijn bijbehorende aantekening (p.126) derhalve misplaatst.
58.	redevoering^o Huygens werd tegelijk met zijn broer Maurits op 2^o mei 1616 als rechtenstudent in Leiden ingeschreven. Van ruim een jaar later, 31 mei 1617, dateert een Latijns gedicht ten afscheid van Leiden, alsmede een korte Latijnse toespraak; zie Gedichten 1, p. 102-103.
59.	neerschrijft^o In de marge: Pers. Sat. 3. Huygens adapteert Persius, Satyrae 3, 62.
59.	plan^o In de marge: Ep. 95. Seneca, Epistolae 95, 46.
59.	sturen^o In de marge: Sen. ep. 71. Seneca, Epistolae 71, 3.
60.	studie^o Een uitgave van een dergelijk werkje is mij niet bekend.
60.	sublieme^o In de marge: Horat. 1. serm. 4. Horatius, Sermones 1, 4, 121, 106, 122-123.
63.	ondoorzichtig^o Huygens adapteert Seneca, Epistolae 89, 3.
63.	vaderland^o Wtenbogaert was als voorman der remonstranten na de Synode van Dordrecht (1618-1619) uit het land verbannen.

[p. 149]

64.	houden^o In de marge: de Clar. Rhetor. Suetonius, De rhetoribus 1.
65.	adeldom^o In de marge: Ann. 1. Tacitus, Annales 1, 29.
66.	voordracht^o De termen komen uit Quintilianus, Institutiones oratoriae 11, 3, 149-150.
66.	ingegeven^o In de marge: Lib. 11 c. 3. Huygens verbindt twee citaten uit Quintilianus, Institutiones oratoriae 11, 3, 88 en 89.
67.	spreken^o Huygens ontleent de beide bon-mots aan Quintilianus, Institutiones oratoriae 11, 3, 126 en 129.
67.	spreken^o In de marge: M. An. Sen. Praefat. in Controv. Seneca Rhetor, Controversiae, Praefatio 10.
68.	voorbij^o Huygens zinspeelt op de passage in Mattheus 7:3-5, maar uit respect en misschien ook met een lichte ironie spaart hij de predikanten, door hun slechts een splinter aan te wrijven.
68.	nederigheid^o Huygens gebruikt in deze context opzettelijk Griekse woorden uit het Nieuwe Testament.
69.	Toen^o In de marge: 1611.
70.	Plinius^o In de marge: Nat. Hist. Lib. 35. c. 10. Plinius, Naturalis Historia 35, 10, 36, 76-77.
71.	Plinius^o Huygens ontleent het woord aan Plinius, Naturalis Historia 35, 3, 5, 16.
72.	komen^o In de marge: Plinii verbum. Huygens zal denken aan passages als Plinius, Naturalis Historia 34, 8, 19, 88 of 35, 10, 36, 65.
73.	rechtenstudie^o Zie noot bij p. 58.
74.	gestaan^o Huygens en De Gheyn waren een tijdlang buren, zij woonden beiden aan het Voorhout.
75.	Londen^o In 1618 maakte Huygens zijn eerste reis naar Engeland, in gezelschap van De Gheyn jr.; bij Peter Oliver zag hij het werk van diens vader Isaac.
76.	aanleggen^o Enige gegevens over dit paviljoen vindt men in J.Q. van Regteren Altena, ‘Grotten in de tuinen der Oran-

[p. 150]

	jes’, Oud Holland 85, 1970, p. 33-44.
78.	Heren^o Het is niet met zekerheid vast te stellen aan welke werken Huygens denkt. Voor een reeks passievoorstellingen zie E.K.J. Reznicek, Die Zeichnungen von Hendrick Goltzius, Utrecht 1961, 1, p.249-250 en 11, p.262-273 en F.W.H. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings Engravings and Woodcuts, VIII, Amsterdam, z.j., p. 10-11.
78.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor een derde naam, niet ingevuld.
79.	dierenschilder^o In de marge: Steenwyck. Bedoeld is de schilder Hendrick van Steenwijck jr.
79.	hierboven^o zie de Pliniustekst op p.70.
80.	Medusa^o Een soortgelijk stuk van Rubens bevindt zich nu in het Kunsthistorisches Museum in Wenen (inv. nr. 3834).
81.	Rome^o In de marge: Plin. lib. 35. c. 4. Huygens verwijst naar Plinius, Naturalis Historia 35, 4, 8, 25.
82.	Paulus^o Lees Jan.
82.	zuurdesem^o Huygens ontleent de Griekse woorden aan 1 Korinthiërs 5:7.
83.	gekregen^o Horatius, Sermones 1, 1, 69-70.
83.	realiteit^o In de marge: Praefat. in Controv. Seneca Rhetor, Controversiae, Praefatio 6.
83.	scheidslijn^o Tacitus, Annales 4, 58.
84.	opschieten^o Huygens maakt een toespeling op het verhaal over de Griekse mythologische held Kadmos, vooral bekend uit Ovidius, Metamorphoses 3, 1-130; toen Kadmos in Boeotië een draak gedood had en diens tanden had uitgezaaid, ontsproten daaruit volwassen gewapende mannen.
84.	leermeesters^o Rembrandt had in Leiden les van Jacob van Swanenburgh, Lievens van Joris van Schooten; daarna waren beiden in de leer bij Pieter Lastman te Amsterdam.
85.	jongeman^o Als wij aannemen dat Huygens deze bladzijden schreef in de maanden februari-maart 1631 (zie Nawoord, p. 134), dan was Lievens op het moment van schrijven 23 en

[p. 151]

	Rembrandt 24 jaar oud.
86.	Judas^o Voor dit schilderij, thans in Engeland in particulier bezit, zie J.Bruyn e.a., A Corpus of Rembrandt Paintings 1, 1625-1631, The Hague-Boston-London 1982, p. 177-195, met diverse afbeeldingen.
86.	Italië^o Huygens vergelijkt de prestatie van Aeneas, de hoofdfiguur uit Vergilius' epos Aeneis, die een aantal van de overlevenden uit het verwoeste Troje naar Italië voerde en zo de basis legde voor het nieuwe wereldrijk Rome, met de prestatie van Rembrandt, die de schilderkunst in Holland op een peil bracht dat kon wedijveren met het peil van de antieke schilderkunst. Hij bracht als het ware de ongeëvenaarde antieke schilderkunst over naar Holland.
87.	deeg^o In de marge: Corinth. 2. Huygens citeert echter 1 Korinthiërs 5:7.
87.	Schrift^o In de marge: Ibid. Huygens citeert echter Galaten 6 : 3.
87.	is^o Horatius, Carmina 3, 16, 44.
88.	kostbaarheden^o Het door Lievens in 1628/1629 geschilderde portret van Huygens is eigendom van het Musée de Douai, maar is in bruikleen afgestaan aan het Rijksmuseum; voor een reproduktie zie Jan Lievens, ein Maler im Schatten Rembrandts, tentoonstellingscatalogus Braunschweig 1979, p. 69.
90.	uit^o In de marge: Ephes. Efeziërs 5 : 16.
92.	echtbreker^o In de marge: Sueton. Claud. 16. Suetonius, De vita Caesarum 5 ( = Divus Claudius), 16.
92.	bedrog^o In de marge: Chrysosth. in Math. Huygens gebruikt een uitdrukking uit de homilieën van Johannes Chrysostomus op het evangelie van Mattheus. Torrentius werd in 1627 door de rechtbank van Haarlem veroordeeld tot twintig jaar gevangenschap wegens zedeloosheid en godslastering en zijn schilderijen werden verbrand.
92.	Franse^o Huygens bedoelt blijkbaar de titel ‘Sire’.

[p. 152]

95.	niveau^o Het gedicht van Beza, waaruit dit vers genomen is, vindt men sinds de uitgave van diens gedichten door Willem Cripius (Parijs 1561) in het voorwerk van vrijwel alle Secundusedities terug.
95.	liefhebben^o Romeinen 8:28, geciteerd in het Grieks.
96.	opgenomen^o Het gedicht ‘In effigiem Caroli Quinti Caesaris a Constantino Hugenio metallo donatam' werd uitgegeven in Barlaeus’ Poematum editio nova, Leiden 1631, p. 497.
98.	vielen^o In de marge: Insere de obmutescentibus. Het is niet duidelijk wat Huygens met een hier ‘In te voegen passage over degenen die er het zwijgen toe deden’ op het oog had.
100.	afbrak^o In de marge: Carosse renverse au retour. Blijkbaar is op de terugreis de reiskoets omgeslagen en misschien heeft Huygens overwogen om daarover later iets toe te voegen.
100.	school^o Huygens adapteert Horatius, Epistolae 1, 1, 3.
100.	gaan^o In de marge: 1612.
101.	kwalen^o In het Latijn vormt deze zin een elegisch distichon, waarvan ik de herkomst niet heb kunnen achterhalen; misschien heeft Huygens het zelf voor de gelegenheid gemaakt.
102.	keer^o In de marge: 1626.
102.	doorstaan^o In de marge: I. Corinth. 10.13. 1 Korinthiërs 10:13, geciteerd in het Grieks.
103.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor de leeftijd, niet ingevuld; Elizabeth, geboren op 26 maart 1598, was 14 jaar, toen zij op 8 mei 1612 stierf.
103.	weldra^o In de marge: Mart. 1631. Huygens' derde zoon, Lodewijk, werd geboren op 13 maart 1631. Deze passage is dus kort voor deze datum geschreven.
104.	hemelen^o In de marge: Math. Mattheus 19:14, geciteerd in het Grieks.
104.	jeugd^o Zie voor de grafdichten Gedichten 1, 40-41.
104.	Vorstius^o Conradus (Huygens schreef C., door de uitgever en de vertaler Kan ten onrechte aangevuld tot clarissimus =

[p. 153]

	beroemde) Vorstius was beroepen als hoogleraar te Leiden als opvolger van de in 1609 gestorven Arminius. Hij stond aan de zijde van degenen die weldra remonstranten zouden worden genoemd. -Deze passage over Vorstius en de logica is blijkbaar enige tijd, waarschijnlijk slechts enige dagen, later aan het lopende verhaal toegevoegd. Hij begint in het handschrift in de marge van folio 825 en gaat verder op folio 829, na de passage over de geografie.
105.	zee^o Huygens adapteert Horatius, Carmina 4, 2, 3-4; het is een zinspeling op Icarus, die op met was bevestigde vleugels naar de zon vloog; toen hij deze te dicht naderde, smolt de was en stortte Icarus in de zee, die van hem de naam Icarische zee kreeg.
106.	Fonseca's^o Het Organon van Aristoteles is de verzamelnaam voor diens logische werken; Toledo en Fonseca zijn zestiende-eeuwse commentatoren van de Aristotelische logica.
106.	ochtendkrieken^o Huygens gebruikt de Griekse uitdrukking uit Lukas 24:1.
107.	zelf^o In de marge: De Dictionariis etc. Misschien wilde Huygens ergens een passage over woordenboeken invoegen.
108.	loopt^o Persius, Satyrae 4, 24.
109.	Salmuth^o In de marge: Lib. 2. Tit. 15. De kwestie van de bril kwam aan de orde in Titulus 15 (p. 635-646) van boek 2 van de Rerum memorabilium libri 11 (Amberg 1599-1601), Salmuths Latijnse bewerking van het Italiaanse origineel van Panciroli.
109.	nodig^o De tekst stamt inderdaad niet van Plautus en misschien niet eens uit de oudheid.
109.	gevolgd^o In de marge: Act. 1. Sc. 2. Plautus, Cistellaria 91.
109.	kijken^o Nonius 84, 7.
109.	mantel^o Huygens citeert het fragment van Plautus' verloren stuk Parasitus medicus uit Nonius 84, 7.
109.	zijn^o In de marge: Lib. 38. c. 5. Deze en de drie volgende

[p. 154]

	citaten zijn afkomstig van Plinius, Naturalis Historia, 37, 5, 16, 62-64.
109.	Raad^o Huygens gebruikt de Griekse term, die bij Markus 15:43 gebruikt wordt voor de functie van Jozef van Arimathea.
110.	breking^o Huygens gebruikt de termen catoptrisch en dioptrisch; de catoptrica is het onderdeel van de optica dat handelt over de weerkaatsing van de lichtstralen; de dioptrica handelt over de breking van de stralen; beide termen komen verderop terug.
110.	hekeldichter^o Huygens bedoelt Martialis.
111.	boeken^o Opticorum libri sex, Antwerpen 1613.
111.	Plato^o In de marge leze men, anders dan bij Worp: Vide Plut. in marcello. Plutarchus, Marcellus 17.
112.	oog^o Chr. Scheiner, Oculus, hoc est fundamentum opticum, Innsbruck 1619.
112.	horopter^o Boek 11 van het werk van D'Aiguillon handelt over de optische straal (de lijn van het bekeken voorwerp naar het oog) en over de horopter. Deze laatste term is door de auteur bedacht en staat voor een denkbeeldige lijn, die parallel loopt met de verbindingslijn tussen de beide ogen en op een bepaalde afstand geprojecteerd wordt. Alleen op deze lijn vallen de afzonderlijke beelden van de beide ogen samen. Alles ervoor en erachter wordt dubbel gezien. Het woord schijnt later ook gebruikt te worden voor het platte vlak dat deze denkbeeldige grens (horos) voor de kijker (opter) vormt.
112.	scenografie^o Orthografie staat voor de weergave van een voorwerp, waarbij het perspectief verwaarloosd wordt; stereografie is de weergave van een bolvormig lichaam in een plat vlak; scenografie is de weergave van het afgebeelde met inachtneming van het perspectief.
113.	ondoorgrondelijk^o Huygens gebruikt een nieuwtestamentisch Grieks woord (Romeinen 11:33 e.a.).
113.	landgenoot^o Huygens bedoelt de verrekijker, waarvan hij

[p. 155]

	volgens Kan de uitvinding toeschreef aan Jacob Metius uit Alkmaar.
114.	sterven^o Huygens adapteert Horatius, Carmina 3, 9, 24.
114.	Bosco^o De titel van het werk van Sacro Bosco is Sphaera mundi.
114.	bezwijken^o Huygens adapteert Horatius, Carmina 3, 4, 65.
115.	worden^o Mattheus 13:57; Markus 6:4.
116.	afvallige^o Bertius werd na de Synode van Dordrecht afgezet als Leids hoogleraar en begaf zich naar Parijs, waar hij zich bij de katholieke kerk aansloot.
116.	Atlas^o Huygens speelt met de dubbele betekenis van Atlas: zoals de mythologische Atlas de aardbol droeg, zo was Cluverius met zijn atlassen degenen die de wetenschap van de geografie droeg; Cluverius was de auteur van een Italia antiqua (Leiden 1624) en van een Sicilia antiqua (Leiden 1609).
116.	staat^o In de marge: Veget. Lib. 1. c. 13. Vegetius, Epitoma rei militaris 1, 13.
116.	kregen^o In de marge: Ibid. Vegetius, Epitoma rei militaris 1, 13.
117.	is^o Flavius Josephus, De Bello Iudaico 3, 72.
117.	velde^o Plinius, Panegyricus 13.
117.	Proteus^o Proteus was een mythologische godheid, die allerlei gedaantes kon aannemen.
117.	infanterist^o Voor deze tekeningen van De Gheyn, zie I.Q. van Regteren Altena, Jacques de Gheyn. Three Generations, The Hague-Boston-London 1983, 11 p. 64-78 en 111 p. 71-91.
117.	handgrepen^o In de marge: Veg. 1. 4. Vegetius, Epitoma rei militaris 1, 4.
117.	krijgsmanstaak^o In de marge: Veg. 1. c. 6. Vegetius, Epitoma rei militaris 1,6.
119.	Galeno-chymische^o In de geneeskunde van deze tijd was er een school die terugging op Galenus en voornamelijk met kruiden werkte, en een chymische richting die de methode

[p. 156]

	van Paracelsus volgde en met anorganische, chemische stoffen werkte. De chirurgijn Werckhorst combineerde blijkbaar beide methoden.
119.	uit^o In de marge: Apr. 1631.
120.	toekomst^o In de marge: Tac. lib. Tacitus, Annales 14, 53.
120.	zwemmen^o Huygens gebruikt de bekende beeldspraak uit Horatius, Sermones 1, 4, 120.
120.	promotie^o Dedel promoveerde op 8 juli 1613; zie Gedichten I, 51-52.
120.	trouwen^o Het huwelijk vond plaats op 17 januari 1623, zie Gedichten I, 283.
121.	ingelast^o Zie Gedichten 1, 60-68; het huwelijk had plaats in november 1614.
121.	vader^o Een dergelijke brief wordt niet aangetroffen in het desbetreffende deel van de Briefwisseling van Hugo Grotius (1, Den Haag 1928).
121.	was^o Zie Gedichten 1, 73-82 en vgl. voor de zangstukken Strengholt, Constanter p.22; het huwelijk had plaats op 27 december 1615.
122.	zwijgen^o Van Dousa zijn slechts enkele Nederlandse gedichten bewaard gebleven. Het handschrift dat Huygens gezien heeft, is niet meer bekend.
122.	Scaliger^o Scaliger stierf op 21 januari 1609; Heinsius werd wel ‘de kleine Scaliger’ genoemd.
122.	bevatten^o Heinsius, Nederduytsche Poemata werden in 1616 in Amsterdam gepubliceerd door Petrus Scriverius. Het werk wordt tegenwoordig beschouwd als een belangrijke schakel in de ontwikkeling van de Nederlandse literatuur en het heeft een grote invloed gehad op de Duitse poëzie van de zeventiende eeuw.
123.	Titelmans^o De franciscaan Fr. Titelman(nu)s schreef een Compendium naturalis philosophiae (Antwerpen 1530).
124.	herstel^o Voor de hier genoemde werken zie R.W. Gibson, Francis Bacon. A Bibliography, Oxford 1950; de Instauratio

[p. 157]

	verscheen in Londen in 1620.
125.	rest^o Zie The Works of Francis Bacon, edd. J. Spedding R.L. Ellis, D.D. Heath, 1, London 1857, 126 (Latijn) en iv, 1858, 15 (Engels).
125.	is^o Aldaar 1, 126 en iv, 14.
125.	zijn^o Aldaar 1, 127 en iv, 15.
125.	wetenschap^o The Two Books of Francis Bacon Of the proficience and the advancement of Learning, divine and humane, London 1605.
125.	Essays^o Bacons Essayes, London 1597.
126.	historie^o De vier genoemde werken zijn Historia naturalis & experimentalis ad condendam philosophiam: Sive, Phaenomena universi: Quae est Instaurationis Magnae pars tertia, Londen 1622; Historia vitae & mortis, Londen 1623; Historia ventorum, Londen 1622; Sylva sylvarum or A Naturall History In ten Centuries, London 1626.
126.	vaderland^o Bacon was grootkanselier van Engeland van 1618 tot 1621; Huygens was in de eerste maanden van 1621 in Engeland als gezantschapssecretaris.
127.	Apoftegmata^o Apophthegmes New and Old, London 1625.
127.	Proteus^o Zie boven bij p.117.
127.	boek^o The Historie of the Raigne of king Henry The Seventh, London 1622.
128.	elementen^o Een kort Tractaet van de natuere der Elementen, ende hoe sy veroorsaecken, den Wint, Regen, Blixem, Donder, ende waeromme dienstich zijn. Gedaen door Cornelis Drebbel, Rotterdam 1621 (eerste uitgave 1604); zie voor Drebbel en zijn experimenten en uitvindingen G. Tierie, Cornelis Drebbel (1572-1633), Amsterdam (diss.) 1932.
130.	...^o In het handschrift is de ruimte, opengelaten voor het jaartal, niet ingevuld; het beleg van La Rochelle duurde van 1627 tot oktober 1628.
132.	noem^o Huygens bedoelt de microscoop met twee lenzen. Voor Drebbels aandeel in de ontwikkeling en de versprei-

[p. 158]

	ding daarvan vergelijke men het boven in de aantekening bij p. 128 genoemde boek van Tierie, p. 53 vv.
133.	Majesteit^o In de marge voegt Huygens een Grieks citaat toe uit Aristoteles, De partibus animalium 1, 5, dat vertaald luidt: ‘Men moet geen kinderachtige weerzin koesteren tegen het onderzoek dat zich richt op de minder aanzienlijke diertjes; want in alles is iets wonderbaarlijks te vinden.’
133.	geheel^o In de marge: Sueton. Tib. 34. Suetonius, De vita Caesarum 3 ( = Tiberius), 34.