Verzamelde werken. Deel 1. Oud-Indië. Nederland

De jaarstijl van Haarlem^*

Het oudste gegeven, dat mij onder oogen kwam betreffende den jaarstijl, dien het gerecht van Haarlem volgde, is van 1409¹. De keur op de buitennering, waarvan ik den tekst hier ontleen aan het hs. 78 J 29 (W 97) der Koninklijke Bibliotheek, fo. 37², vangt aan: ‘Int jaer ons Heren MCCCC ende achte des Sonnendaghes opten derden dach in Maerte gekoert bi scout, scepene ende rade van Haerlem enz.’ - 3 Maart viel op Zondag in 1409, op Zaterdag in 1408; de keur behoort dus in het jaar 1409, de Haarlemsche regeering had op 3 Maart het jaarcijfer nog niet gewisseld. Zooveel staat voorloopig vast. - De keur op den exue, in het Ruige boek bijgeschreven op fo. 15 rood (en in verschillende hss. overgenomen) vangt aan: ‘Opten Saterdach die zevende dach in Januario int jair ons Heren MCCCC ende viertich na den lope shoofs van Hollant worden dese naegescreven punten gekoert bij scoute, scepene ende rade der stede van Haerlem enz.’, dat is derhalve Zaterdag 7 Januari 1441. Zoo ook aan het slot van de ordinantie van het gerecht van Haarlem op het ambt der getijdemeesters:³ ‘int jaer ons Heren duysent vierhondert twee ende tsestich, op den 27. dach in Januario na den loop shoofs van Hollant’ (= 27 Jan. 1463). En in een keur omtrent het bezweren der draperie keuren door burgemeesters en schepenen:⁴ ‘Aldus vercondicht ende mitter clocke uytgelezen opten XIIIIden dach in Februari anno zesendetachtich s(ecundum) cur-

* Nederlandsen Archievenblad, no. 2 van 1909/1910, p. 101 vlg.

1 Of wij een ouder gegeven bezitten in het vidimus door ‘broeder Willem van Scoten, commenduer van den huyse van Sinte Jans oerde tot Haerlem’ en ‘broeder Herman van Nuwis, prior in Onser Vrouwen broeder doester tot Haerlem’ gegeven van een handvest van hertog Albrecht van 1 Oct. 1403 op Vrijdag na Sint Pontiaan 1403 (= 18 Jan. 1404), moet ik in het midden laten, daar hier de officieele stijl der Sint Jans Heeren (Annunciatiestijl) kan zijn gebruikt. Van de Carmelieten is geen bijzondere orde-stijl bekend. Het stuk komt voor in hs. B 898 van het Gemeentearchief van Haarlem.

2 Dit hs. stel ik eenige jaren ouder dan het officieele Ruige boek (G. arch. v. Haarlem B 906a) geredigeerd in 1412, waar de keur voorkomt op fo. 21, daaruit weer door verschillende andere hss. overgenomen. Zie Kuerboeck Enschedé en Gonnet, p. 74.

3 Omtrent 1578 door Mr Willem Jansz. Verwer opgeteekend in hs. B 882 van het G. arch. v. Haarlem; Enschedé en Gonnet, p. 109.

4 Ruige boek fo. XIII zwart, Enschedé en Gonnet, p. 129.

[p. 406]

s(um) cur(iae)’ (= 14 Febr. 1487). Ook in de Thesauriersrekeningen vindt men tusschen 1476 en 1488 den datum dikwijls bepaald door ‘na den loop shoofs van Hollant’. - Op grond van deze gegevens zou men meenen gerechtigd te zijn tot de gevolgtrekking, dat de regeering van Haarlem den Paaschstijl volgde. Zoo zegt dan ook De Fremery¹. - Zien wij evenwel nader.

In het laatst der 15de eeuw komt te Haarlem het gebruik op, om waar dat pas gaf, twijfel aan den datum op te heffen door de bijvoeging ‘na den scrijven der stede van Haerlem’ of ‘stilo Harlemensi, stilo nostro’. Het oudste voorbeeld levert de Rekening van 1480/81 onder het hoofd ‘Uutgheven van reysen’ bij een post van 4 Jan. 1480 ‘na den scrijven enz.’. Zie voorts b.v. de keur van het Sint Nicolaas- of Kramersgild:² ‘In den jair ons Heren duysent vierhondert drie ende tneghentich opten elften dach in Januario na den srcijven der stede van Hairlem’. Op zichzelf beschouwd zou deze uitdrukking kunnen zijn: 1. een andere term voor den stilus curiae; 2. een onderscheiding van den stilus curiae. Jaardags- of Kerststijl beduidt zij niet, blijkens voorbeelden als deze: ‘Upten XXIXen dach in Februario anno XVc XXIII stilo nostro overmits den bisexte’ (29 Febr. 1524). ‘Opten XXVIIen dach Frebruarii anno XVc XXIIII a nativitate Christi’, de laatste woorden doorgehaald en veranderd tot: ‘XVc XXIII na den scrijven van Haerlem’³; of: ‘Opten XXIIIen in Maerte als den Goeden Vrijdage anno XVc XLII stilo Harlemensi’⁴ (23 Maart 1543).

Gaan wij nu de chronologisch bijgehouden registers na, die ons natuurlijk de volledigste gegevens bieden, dan hebben wij vooreerst de Resolutien der Vroedschap, die van 1501 af tamelijk volledig zijn bewaard⁵. Zij geven de data der vergaderingen in doorloopende volgorde van tijd, en nemen daarbij het ‘scrijven der stede’ nauwkeurig in acht; zoowel in den tekst als sedert 1514 ook boven de bladzijde staat altijd ‘na den scrijven deser stede’ of eenvoudig ‘stilo’ vermeld. Wanneer zien wij nu het jaarcijfer wisselen? Over de eerste jaren der 16e eeuw (voorzoover de vergaderingen in Maart

1 De Jaardagstijl enz., Bijdr. v. Vad. Gesch. 3e reeks, IX, p. 122.

2 G. arch. v. Haarlem Inv. I no. 449, Kuerboeck van Enschedé en Gonnet, p. 132.

3 Beide voorbeelden uit den bundel stukken betreffende de draperie, G. arch. v. Haarlem Inv. I no. 2084.

4 Eedboekje, G. arch. v. Haarlem, Inv. Ino. 478.

5 G. arch. v. Haarlem Inv. I no. 1044. Van burgemeestersresolutiën is eigenlijk eerst sprake sedert 1558; zie aldaar no. 1061.

[p. 407]

en April talrijk genoeg zijn geweest om eenige gevolgtrekking toe te laten) als volgt:

	Vergadering op 23 Maart 1502 ‘na den scrijven’,
Paschen 1503 op 16 April	volgende verg. op 3 April 1503.
	Vergadering op 8 Maart 1503 ‘na den scrijven’,
Paschen 1504 op 7 April	volgende verg. op 30 Maart 1504.
	Vergadering op 13 Febr. 1505 ‘na den scrijven’,
Paschen 1506 op 12 April	volgende verg. op 26 Maart 1506.
	Vergadering op 29 Jan. 1510 ‘na den scrijven’,
Paschen 1511 op 20 April	volgende verg. op 27 Maart 1511.
	Vergadering op 19 Maart 1511 ‘na den scrijven’,
Paschen 1512 op 11 April	volgende verg. op 3 April 1512.
	Vergadering op 23 Maart 1513 ‘na den ‘scrijven’,
Paschen 1514 op 16 April	volgende verg. op 27 Maart 1514.
	Vergadering op 22 Maart 1514 ‘na den scrijven’,
Paschen 1515 op 8 April	volgende verg. ‘Upten 25. dach in Maerte anno XVc vijfthien als up Onser Vrouwen dach’.

Ziehier bewijzen genoeg voor de beteekenis van ‘na den scrijven der stede van Haerlem’. Telkens wisselt het jaarcijfer reeds vóór Paschen, het vroegst op 25 Maart, met andere woorden: de regeering van Haarlem bezigt den Maria Boodschapstijl¹.

Een tweede bron van aaneengeschakelde gegevens, welke ons de Keur- en Gebodsregisters hadden kunnen opleveren, valt uit, daar deze verloren zijn. Wij bezitten in een afschrift der 18de eeuw² de

1 Het laatste voorbeeld vond ik in de Resolutiën van 1572; van 1573-1579 zijn geen resolutiën bewaard; dan volgt op de vergadering van 30 Dec. 1579 die van 14 Jan. 1580.

2 G. arch. v. Haarlem B 909. Een fragment van een ‘Taeffel vant gebotbouck, beginnende in Octrobi Sonnendaechs nae Sinte Simon ende Judas dach anno MIIIIc XLVI’ (30 Oct. 1446), dat ik vond in het hs. no. 828 van de Mij. der Ned. Letterkunde, zal ik eerlang publiceeren. Aan de zakelijke klappers uit de 16e eeuw op de keurregisters, die het gemeentearchief bewaart, heeft men voor de chronologie niets.

[p. 408]

chronologische Indices op de Registers van 5 Febr. 1490 tot 25 April 1504, van 15 April 1516 to 24 Aug. 1534 en van 24 Juli 1538 tot 13 Nov. 1564 (om van jongere niet te spreken). De inhoud der keuren staat daar aangeteekend in tijdsvolgorde, zooals ze in de Registers werden opgeteekend; de datum behelst doorgaans alleen dag en maand; omtrent eind Maart voegt het afschrift gewoonlijk het nieuwe jaarcijfer een keer daarbij¹.

De Thesauriersrekeningen, die met ontbreken van slechts 13 jaren der irde eeuw en 1 der 16de eeuw van 1417 af bewaard zijn², bieden soms gegevens onder de hoofden: ‘Uutgeven van reysen’ en ‘Uutgeven van bodenloon’, waar de posten betreffende reizen van stads wege en bodendiensten doorgaans in volgorde van tijd staan opgesomd. Eerst sedert 1473 worden daarbij jaarcijfers aangeteekend; van 1483 tot 1500 worden reisgeld en bodenloon ongespecificeerd opgegeven. Hier nu doet zich een zonderling geval voor. Wij vinden posten, die onze gevolgtrekking uit de Vroedschapsresolutiën en den Index op de Keur- en Gebodregisters bevestigen, b.v.:

Rekening 1481/82:	Op een post van 12 Maart 1481 ‘na den loop shoofs van Hollant’ volgen eerst eenige data zonder jaarcijfer, dan:
Paschen 1482 op 7 April	2 April 1482.
Rekening 1535/6:	Op een post van 7 Maart 1535 ‘na den scrijven der stede’, volgt:
Paschen 1536 op 16 April	29 Maart 1536.

Veel vaker echter hebben de tresoriers tusschen 25 en 31 Maart het jaarcijfer nog niet gewisseld, b.v.:

Rekening 1478/79:	Op een post van 2 Maart 1478 ‘na den loop enz.’, volgt (na eenige data zonder jaar) 26 Maart ‘voorscreven’.
Rekening 1479/80:	Op een post van 21 Maart 1479 volgt: 22 Maart ‘voorscreven’.

1 In de uitgave van dat afschrift door Mr A.J. Enschedé, Index op de Keuren Gebodregisters, den Haag, Nijhoff 1875, zijn de jaarcijfers door den uitgever volgens den gemeenen stijl toegevoegd.

2 G. arch. v. Haarlem. Inv. I no. 1157. Bij mijn laatste onderzoek te Haarlem ontbrak mij de tijd, àl de Rekeningen in te zien. Mijn vriend, de heer R.D. Baart de la Faille, was zoo goed, zich op mijn verzoekmet een aanvullend onderzoek in de Rekeningen te belasten. Voor zijn nauwkeurige opgaven breng ik hem hartelijk dank,

[p. 409]

Rekening 1480/81:	Op een post van 5 Maart 1480 ‘na den scrijven’ volgt: 26 Maart ‘voorscreven’ ‘31 Maart’ voorscreven’.
Rekening 1482/83:	Op een post van 21 Maart 1482 ‘na den scrijven’ volgt:
Paschen 1483 op 30 Maart	28 Maart ‘voorscreven’, daarna 10 April 1483.
Rekening 1522/23:	Op een post van 2 Maart 1522 ‘na den scrijven’ volgt:
Paschen 1523 op 5 April	‘Upten lesten dach van Maerte voorscreven’.
Rekening 1527/28:	Op een post van 22 Maart 1527 ‘na den scrijven’ volgt:
Paschen 1528 op 12 April	29 Maart ‘anno voorscreven’.

Gebruiken de tresoriers hier dan Paaschstijl? Ook dit is niet het geval, blijkens data als de volgende:

Rekening 1475/76:	Op een post van 5 Maart 1475 volgt wel: 27 Maart zonder jaarswisseling, maar ver-
Paschen 1476 op 14 April	volgens: 4 April 1467.
Rekening 1480/81:	Op posten van 5-24 Maart 1480 ‘na den scrijven’ volgen wel 26 Maart ‘voorscreven’, 31 Maart ‘voorscreven’, maar vervolgens:
Paschen 1481 op 22 April	9 April 1481.
Rekening 1522/23:	Op een post van 2 Maart 1522 ‘na den scrijven’ volgt wel: 31 Maart ‘voorscreven’, maar vervolgens: 2 April
Paschen 1523 op 5 April	1523.
Rekening 1523/24:	Op een post van 3 Maart 1523 ‘na den scrijven’,
Paschen 1524 op 27 Maart	volgt nog: Upten lesten dach van Maerte voorscreven’, terwijl het jaarcijfer volgens Paaschstijl reeds gewisseld moest zijn.
Rekening 1527/28:	Op een post van 22 Maart 1527 ‘na den scrijven’ volgt wel: 29 Maart ‘voorscreven’, maar vervolgens:
Paschen 1528 op 12 April	9 April 1528.

[p. 410]

Ik kan hierin dus niet anders zien dan een hardnekkige slordigheid der tresoriers¹, die bij het opsommen der posten in de sleur voortdateerden, totdat zij omtrent April zich bezonnen, dat het langzaam aan tijd werd, het jaarcijfer eens te wisselen. Het is anders zonderling genoeg, als in 1524 de Vroedschap schrijft: ‘Upten lesten dach Martii anno 1524’ met tijdige wisseling van het cijfer, terwijl de Tresorier volhoudt: ‘Upten lesten dach van Mairte voorscreven (1523)’!

Wat het gebruik van den term ‘na den loop shoofs van Hollant’ betreft, terwijl men toch den Boodschapstijl volgde², dat laat zich wel verklaren: het was wel niet nauwkeurig, maar toch betrekkelijk juist, waar het data vóór 25 Maart betrof en beide stijlen in het cijfer overeenkwamen. Omtrent 1480 begon men in te zien, dat het beter was van een ‘scrijven der stede van Haerlem’ te spreken; in de 16de eeuw trof ik ‘na den loop shoofs van Hollant’ niet meer aan.

Ten opzichte van het jaarbegin op 1 Januari zal het gebruik te Haarlem wel niet anders zijn geweest dan elders: het beheerschte de praktijk. Art. 31 van de Brouwerskeur van 1407³ luidt: ‘Item dese coren sullen staen tot Jaersdaghe toe’. Het boekjaar der Thesauriersrekeningen, dat in de 15de eeuw eerst met Sint Marcus (25 April) later met Heilich Cruus Inventio (2 Mei) had aangevangen, loopt reeds sedert 1537, lang vóór men den 25 Maartstijl prijsgaf, van 1 Januari tot 31 December, b.v. uit de Rekening van 1558: ‘van eenen jaere beginnende prima Januarii XVc LVII nae tscrijven der voernoemde stede ende eyndende den lesten Decembris XVc achtenvijftich’. En wanneer wij de wijze voorzorg van de regeering tegen het eind van December herhaaldelijk zien overgaan tot een verbod ‘geen Nieuwejaer voor de luyden haer huysen te singen’⁴, dan zal men dat eer aan vrees voor overlast dan aan chronologische rechtzinnigheid moeten toeschrijven. Immers de bepaling van Kerstavont 1516: ‘Dat niemandt op Nieuwejaersavont of nacht sal gaen singen

1 Van een bijzonderen stilus thesauricus (zie Van Visvliet Archievenblad XV, p. 211) is geen sprake; de rekeningen vermelden uitdrukkelijk ‘het scrijven der stede’; het boekjaar eindigde bovendien eerst 25 April, later 2 Mei.

2 Een voorbeeld, waar ondanks den term ‘na den loop’ Paaschstijl uitgesloten is, geeft de eerste post uit de rekeningen, hierboven vermeld. Een andere tegenproef tegen Paaschstijl geeft de keur op het zand laden, gedateerd 5 April 1524 (G. arch. v. Haarlem Inv. I no. 466). In het Paaschjaar 1525 komt 5 April niet voor, bovendien moet de keur vóór Palmendach vallen blijkens den inhoud.

3 Ruige boek fo. 34, Enschedé en Gonnet, p. 65.

4 Index Keur- en Gebodsregisters op 16 Dec. 1493, 31 Dec. 1500, 24 Dec. 1516, 24 Sept. (lees Dec?) 1517, 24 Dec. 1538.

[p. 411]

of spelen dan de koralen en trompetters’ bewijst, dat het aan zekere officieele viering niet ontbrak.

Door onze conclusie, dat de stad Haarlem den Boodschapstijl bezigde, treden twee feiten in een helderder licht. Op het eerste ben ik opmerkzaam gemaakt door een vriendelijke mededeeling van Mr R. Fruin. De rekening van den Rentmeester van Noord-Holland bij Hamaker I, p. 13, draagt tot hoofd:

‘Dit is Enghebrechts innemen int jaer ons Heren 1316, zeder dat hi leste rekende, des Manendaghes na Palmendaghe int selve jaer voerscreven toten Dortienden daghe toe int selve jaer’.

Op p. 48 in volkomen dezelfde bewoordingen het hoofd van Enghebrecht's ‘uutgheven’, en op p. 74 aan het slot der rekening nogmaals¹.

Een jaartal, waarin tusschen Maandag vóór Paschen en 6 Januari daaraanvolgende het cijfer, gelijk hier het geval is, niet verandert, sluit Paasch-, Kerst- en Jaardagstijl uit, en is enkel bestaanbaar bij het gebruik van Maria Boodschapstijl. Het bevreemdde tot nog toe, dat een grafelijk ambtenaar dien stijl bezigde. Thans ligt het voor de hand, hierin den invloed van den localen stijl van Haarlem te zien. Of wil men liever, dien van Delft.

Want ook Delft (en hiermee roer ik het tweede feit aan), gebruikte den Boodschapstijl. De Fremery² geeft bewijzen uit de 16e eeuw; hij noemt dit het eenig bekende voorbeeld van dezen stijl in Holland, en acht het gebruik te Delft onbetwijfelbaar reeds veel ouder. Inderdaad geeft het feit, dat deze beide steden dien stijl gebruikt hebben, vrij zeker te verstaan, dat die gemeenschappelijke gewoonte tot in ouden tijd teruggaat. Het zal toch wel geen toeval zijn, dat Delft met Haarlem èn het recht èn den bijzonderen stijl gemeen heeft. Is daartusschen verband, dan zal men den oorsprong van dat gebruik moeten zoeken in ouden tijd; het geval waarin de rentmeester aldus dateert, kan daarvoor nog tot een indirecte aanwijzing strekken.

1 Hier moet men natuurlijk voor ‘des Sonnendaghes na Palmensonnendaghe’ lezen: ‘des Manendaghes’. Op p. 72 een paar posten ter bevestiging: ‘Item up Sinte Stephaens dach (26 Dec.) enz.’ ‘Item des Dinxendaghes na Jaersdaghe enz.’ ‘Item up den Dortienden avond enz.’.

2 Bijdragen voor Vad. Gesch. 3e reeks, IX, p. 121; 3e reeks, X p. 168 (tweede pagineering). De opgave van Paaschstijl te Delft door Van Visvliet, Archievenblad XV, p. 211, is met de stellige gegevens van De Fremery in tegenspraak.