De geest van tegenspraak

[p. 137]

Het nut van het onnutte

Toen ik onlangs in gezelschap naar het eertijds bekende handboek van pater Sertillanges, La vie intellectuelle, verwees, merkte een der aanwezigen op, dat hij zelden in zijn leven een boek had gelezen, dat hem zo'n gevoel van minderwaardigheid had bezorgd als juist deze leidraad voor studenten. Naar ik vermoed, zal het geschrift dit effect wel op meer lezers gehad hebben. Prof. Sertillanges was een streng en hooggestemd man, die het studeren bedreef alsof het een soort strategie was; na een leven van denken en studeren had hij het nodig gevonden een stel regels vast te leggen, waaraan zijns inziens verder niet meer viel te tornen. Hoe moet de student werken, waar moet hij werken, wanneer moet hij werken, hoe moet hij zich op het werk voorbereiden, wat dient hij te lezen, hoe moet hij notities maken, hoe deze rangschikken, hoe ze gebruiken - over al deze zaken en nog een menigte meer worden wij ingelicht, en wel op een toon die veeleisendheid aan goedheid paart, en vriendelijkheid aan fermte. Een zin als: ‘Men heeft geen uitzonderlijke gaven nodig om een werk tot een goed einde te brengen; een gemiddelde superioriteit is al voldoende’ onthult meer over de geest van het werk dan een uitvoerige beschrijving. Je zoudt er inderdaad een beetje beduusd van worden. Al te grote perfectie ontmoedigt, helaas.

Toch zal niet iedereen evenveel last van dit boek hebben gehad, dat ons in onze jeugd zo warm werd aanbevolen. Ik voor mij herinner me de raadgevingen van de illustere geleerde voor kennisgeving te hebben aangenomen en onbekommerd verder te hebben geleefd. Kwam het, omdat de pater, wanneer hij het over het doel van de studie, het vergaren van kennis, had, uitsluitend en alleen nuttige, bruikbare, wetenschappelijke kennis bedoelde, en ik het vooral op de meer onnutte, zoniet volstrekt nutteloze, had voorzien? Het is in zekere zin gemakkelijk praten tegen een jonge man die voor zichzelf een vak heeft uitgekozen en zich daarin naar beste krachten bekwamen wil. Twee a drie boeken als funda-

[p. 138]

ment, raadt prof. Sertillanges aan, daar kun je het best mee stellen. De jongeman leest (of liever: bestudeert) die paar boeken, vraagt zijn tentamen aan en gaat op. Als hij goed gewerkt heeft, zal hij zeker slagen. Het geheel wordt ten slotte bekroond met een examen, en de jongeman gaat als leraar, dokter, advocaat of ingenieur de maatschappij in. De opgedane kennis gaat onmiddellijk vrucht afwerpen, hetzij voor een wetenschappelijke loopbaan, hetzij voor het levensonderhoud, hetzij voor alle twee.

Het is, laten wij hopen, een kennis die hij ook niet verleert. Maar wij zijn niet allemaal van dezelfde makelij, en zo zullen er onder die jongemannen ook nog wel een paar rondlopen, die niet voor een ontwijfelbaar beroep in de wieg zijn gelegd en die dus niet direct weten wat zij eigenlijk wensen te weten. Zijn zij daarom te beklagen? Ja en nee. Het is natuurlijk prettig, als je terstond weet waar je aan toe bent en je de weg bij wijze van spreken reeds afgebakend voor je ziet liggen. Het is niet zo prettig, de speelbal van het ogenblik te zijn en nu eens hier en daar weer daar naar toe te rollen. Het voordeel van het laatste is evenwel, dat je op die manier een behoorlijke portie onnutte, dat is veelal verrukkelijke, kennis opsteekt, waarop je later altijd wel kunt teren. Maar hier dient een restrictie te worden gemaakt: dat teren vindt niet altijd plaats binnen de maatschappij. De samenleving is namelijk veel meer geïnteresseerd in hetgeen de adepten van prof. Sertillanges doen - nuttige kennis vergaren en haar vervolgens toepassen - en laat die verstrooide enkelingen maar het liefst aan hun lot over. Dit is het antwoord op de maar al te duidelijke weigering om samen te werken, die in de houding van die zogenaamde flierefluiters opgesloten ligt. De onnutte kennis draagt haar naam met ere.

Men moet evenwel niet denken, dat die zojuist beschreven houding op bewuste onwil of een superioriteitsbesef stoelt. Maar, zegt de dichter Auden, ‘vragen moeten niet beantwoord worden, voordat zij gesteld zijn,’ en er bestaat nu eenmaal een slag mensen, dat niet zo snel aan vragenstellen toekomt. Vergelijk eens de bibliotheek van een man die weet wat hij wil, met de verzameling van een vertegenwoordiger

[p. 139]

van het andere genre. De medische of juridische delen rijen zich hier aaneen - maar ginds is het een rare hokuspokus van poëzie en geschiedenis, biologie en kletsica uit alle eeuwen, romans (‘ondingen’ in de ogen van Sertillanges), essays (een ‘vorm van tijdverdrijf’), kranteknipsels (‘kranten moet je helemaal niet lezen’). Spengler staat naast Beatrix Potter, Kierkegaard naast Couperus. De ene helft van de bibliotheek is stukgelezen, de andere daarentegen blijkt nog ongeopend. Zoals de bibliotheek er uitziet, ziet ook de geest eruit, die erbij hoort. Prof. Sertillanges zou bijzonder ontevreden zijn, als hij hierin kon rondlopen en neuzen. En de maatschappij, ah, die heeft haar oordeel al geveld.

Toch is zij, vrees ik, daar een beetje te vroeg mee geweest, want net als de steen uit de gelijkenis die men eerst verwierp om hem later als hoeksteen te aanvaarden, zo bewijst die vreemde, gemêleerde en overbodige kennis achteraf toch nog nut te hebben. Als men in die wel vaker gehoorde definitie van cultuur kan geloven - ‘alles wat je eerst geleerd hebt en dan weer vergeten bent’ - dan begrijp je wat er voor aantrekkelijks kan schuilen in dingen die op zichzelf geen directe waarde hebben en waar niemand dan ook een cent voor geeft, maar die met elkaar, en dan liefst in vergeten toestand, een zekere denk- of geesteshouding vormen, een kijk betekenen, een wijze van bestaan uitmaken. De eis van ‘vergetenzijn’ is niet zo vreemd, want alleen dan, wanneer het gewetene niet meer aan de oppervlakte ligt, kunnen wij gissen, dat een diepere laag in ons ervan doortrokkenis. Niemand schijnt de pedant, het uiterste aan nuttige kennis, graag te mogen - ergeren wij ons eraan, dat hij te weinig vergeet?

Al leidt de nutteloze kennis niet spoedig tot iets, op den duur zal zij toch haar vruchten afwerpen. De hele literatuur is daar om het te bewijzen (maar zij bewijst ook, dat deze vruchten pecuniair niet hoog gewaardeerd worden). Onze eigen reacties op personen en toestanden, gebeurtenissen en verschijnselen bewijzen het niet minder. Het zijn niet altijd de historici, die de eigentijdse problemen het best beoordelen. Het zijn niet de psychologen van professie, die ons de verrassendste glimp van dat raadselachtige wezen, de men-

[p. 140]

selijke ziel, te zien geven. En ten slotte: het zijn ook niet de werken, met wetenschappelijke acribie en grote kennis van zaken geschreven, die het langst blijven bestaan. Wie weet nog iets van de politieke en theoretische geschriften van Benjamin Constant af? Maar zijn Adolphe kennen wij, en ook zijn Cécile. Wie steekt ooit zijn neus in de historische en filologische boeken van Renan? Maar zijn Souvenirs d' Enfance et de Jeunesse worden nog steeds gelezen.