X-Y-Z der muziek

[Gramofoon]

Gramofoon. De uitvinding van dit instrument, waardoor het mogelijk is klanken vast te leggen en op elk gewenscht oogenblik te reproduceeren, zal waarschijnlijk blijken van evenveel belang te zijn, als de uitvinding van de boekdrukkunst voor de letterkunde. Beide procédé's maken het mogelijk, kunstwerken binnen ieders bereik te brengen; moet men voor het boek de analphabeten uitzonderen, om niet te reppen over de tragen van geest, de gramofoon kan theoretisch elken mensch van dienst zijn. Practisch echter zijn de luisteraars naar goede gramofoonmuziek thans nog weinig in aantal, vergeleken met de lezers van letterkunde. Een der redenen daarvoor is natuurlijk, dat alleen gegoeden zich een discotheek kunnen aanschaffen, al kennen wij persoonlijk gevallen, dat kleine luiden met groote opoffering zich een respectabele platenverzameling verwierven. Voor vele goed gesitueerden geldt het bezwaar, dat men steeds weer precies dezelfde herschepping hoort en dat de mecha-

[p. 325]

nische weergave de bezieling van het spontane musiceeren mist. Onze ervaring is echter, dat zelfs geschoolde ooren zoo onnauwkeurig luisteren, dat zij eerst na het herhaaldelijk hooren van eenzelfde plaat geheel met haar goede en slechte eigenschappen vertrouwd zijn en dat de vermoeidheidsgrens voor het genieten van een goede geconserveerde reproductie bij verstandig beleid - eenzelfde plaat niet te vlug na elkaar draaien - practisch zelden bereikt wordt. Ook meenen wij, dat een meesterlijke mechanische reproductie van grooter aesthetische waarde is, dan een slecht of middelmatig direct musiceeren. De belangrijkste bezwaren, die men tegen gramofoonmuziek kan aanvoeren, hangen samen met de wijze van luisteren; er is veel cultuur en veel training noodig, om zich op het zuiver acoustische te concentreeren en den optischen nevenfactor van concert, opera of huismuziek te kunnen missen. Zulk een geoefende hoorder behoeft zijn oogen niet dicht te doen, als menig muziekgenieter in de concertzaal, en loopt geen kans op ergernis door zijn omgeving. Kortom, hij kan werkelijk voor honderd procent luisteren.

De gramofoon is echter alleen een concurrent van het concertleven. Het zelf musiceeren heeft zijn eigen voor- en nadeelen; voor de meeste amateurs zal de min of meer gebrekkige verwerkelijking ruimschoots vergoed worden door de psychologische beteekenis van de herscheppende daad.

De uitvinding van de gramofoon wordt door het groote publiek toegeschreven aan den Amerikaan Edison. Deze vroeg op 15 Januari 1878, na eenige jaren van zelfstandig onderzoek, patent op de ‘phonograaf’: op een door een uurwerk draaienden

[p. 326]

cylinder, bedekt met een laagje zink, grifte een stift de geluidstrillingen opgevangen door een membraan. De patentaanvrage voorzag ook de mogelijkheid van een platte plaat. In Frankrijk echter had de uitvinder Charles Cros reeds op 30 April 1877 bij de Parijsche Académie voor Wetenschappen de beschrijving ingediend van een ‘Procédé d'enregistrement et de reproduction des phénomènes perçus par l'ouïe’. Cros wilde de grillige lijn, door middel van membraan en stift aangebracht op een beroet oppervlak, photographisch overbrengen op metaal; omgekeerd zou de stift door het volgen van de grillige lijn op het metaal het membraan weer laten trillen. Men mag aannemen, dat Edison niet af wist van Cros' uitvinding. In 1887 construeerde de in Amerika gevestigde Duitscher Emil Berliner een nieuwe machine, die hij ‘grammophoon’ noemde: inplaats van den om een horizontale as wentelenden was-cylinder van Edison had deze een horizontaal draaiende platte plaat. Het voordeel van dit systeem is, dat de groeven op een platte plaat zuiverder gereproduceerd kunnen worden dan op een rol.

Eerst de electrische opname-techniek (1926) stelde in staat tot reproducties van muziek, die aesthetisch aanvaardbaar waren. Dit procédé gebruikt de microfoon en de versterkingstechniek, die door de radio werden uitgevonden. Door deze techniek kunnen de musici onder normale omstandigheden spelen en gaan er, dank zij een veel kleiner weerstand, minder details verloren. De technische evolutie van de gramofoon blijkt reeds uit enkele cijfers: in 1920 beschikte zij over drie octaven, in 1926 over vijf, sedert 1927 over meer dan zeven. Haar gebrek is thans nog

[p. 327]

de dynamische verteekening in opnamen van groote orkesten en koren. Van de instrumenten laat de piano zich het moeilijkst weergeven. De menschelijke stem en het strijkkwartet stellen tot een natuurgetrouwe reproductie in staat.