Geld verdienen zal ik er nooit aan. Briefwisseling Ed. Hoornik en A.A.M. Stols, 1938-1954

[p. 149]

120 A.A.M. Stols aan Ed. Hoornik, 29 juli 1940

Rijswijk, 29-7-40

Beste Eddy,

Je brief, van vandaag, dien ik zéér waardeer, heb ik met veel belangstelling gelezen. De dood van Marsman heeft ook mij ten zeerste ontroerd. Het verlies van zooveel vrienden, mannen van mijn leeftijd met wie ik ben opgegroeid, die ik van het allereerste begin van hun literaire carrière heb gevolgd, heeft mij, als jou, moedeloos gemaakt, een leegte om mij geschapen.⁴³⁷

In Slauerhoff verloor ik een vriend, dien ik bewonderde, waar ik ook vaak ruzie mee had: we plaagden elkaar en hadden er soms pleizier in. Maar hoe groot was onze voldoening als we weer een bundel konden uitgeven.⁴³⁸

Eddy du Perron: met hem heb ik de mooiste jaren van mijn leven doorgebracht. Hij was pas in Europa, in België, wist nog zoo weinig van onze literatuur, kende ons land niet, maar met wat voor intelligentie en ijver (in den zuiveren zin) heeft hij bij ons alles ontdekt, begrepen, trachten te begrijpen, en hoeveel nog daarnaast, in andere talen. Honderden brieven heb ik van hem gekregen, in Brussel zag ik hem jarenlang dagelijks. Aan hem heb ik ontzettend veel te danken. Ik hoop, aan de hand van de brieven van hem die ik bewaard heb, nog eens herinneringen aan hem te schrijven. Ik moge dan een soort notaris der letteren worden: ik heb behoefte eraan, die herinneringen op te schrijven, voor mezelf in de eerste plaats.⁴³⁹

Menno ter Braak heb ik voor 't eerst gezien op den eersten ontgroeningsavond van het corps in Amsterdam. Het zou voor hem met die ontgroening niet verder gaan: hij wilde zich niet laten vormen tot een traditioneel Amsterdamsch corpslid. In het begin keek ik daar in mijn studentikoze geborneerdheid op neer. Maar hij was een persoonlijkheid toen wij nog deeg waren en ons lieten kneeden, helaas niet altijd in den goeden vorm. Menno's eerste stukjes en artikels heb ik gelezen toen ze verschenen. Heel vaak heb ik hem niet ontmoet, wel met hem gecorrespondeerd. En ik was zoo blij dat ik hem in den Haag vond, met Eddy...⁴⁴⁰ Nu zijn zij voorgoed weg. Den Haag is angstig leeg.

Over Marsman heb ik het hierbij gaande stukje geschreven.⁴⁴¹

En al ben ik dan van al deze vrienden niet de uitgever geweest, ik heb toch van hun beste werk uitgegeven, en ik weet dat ze mij prefereerden en als die vervloekte wegkaperij van mijn ‘collegas’ er niet bij gekomen was, zouden [+ze] gebleven zijn bij mij.

Nu heb ik van hen alleen nog de brieven (ik heb als goed notaris altijd alle brieven bewaard, hoe ik ook zeilde van Maastricht naar Amsterdam, Den Haag, Bussum, Brussel, Maastricht en Den Haag...).

Je ‘In Memoriam’ van Marsman is voortreffelijk. Houd het volle vertrouwen in je dichterschap. Al schrijf (of publiceer?) je niet veel: je nieuwe bundel bewijst dat je verzen gelouterd zijn en écht. En wat doet het ertoe als de critiek (maar wie kan na Marsman, du Perron en ter Braak nog critiseeren, behalve Vestdijk - en v. Vriesland als hij niet verzopen is?⁴⁴²) je niet de volle maat zal geven? Nog altijd zie ik b.v. niet in dat Aafjes de belangrijkste van de jongeren zou zijn. Jij bent het zonder eenigen twijfel.

Criterium blijft op peil. Tusschen haakjes: als je mijn stukje over Marsman voor Criterium wilt overdrukken, neem het dan op. Zelf zou ik het erg op prijs stellen. Maar ik ben niet ijdel (op dit punt).

De bundel van Van der Steen zie ik gaarne tegemoet. Die van Vestdijk is nu afgedrukt. Tergast laat me, niettegenstaande herhaalde beloften, nog steeds wachten.⁴⁴³ Wat heeft die vent toch?

Wil je aan van Hattum vragen zijn poëzie na Bilzenkruid voor mij te bewaren.⁴⁴⁴ En waarom rent den Brabander ineens naar Van Kampen? Ben ik alleen goed om te helpen met vertalingen?⁴⁴⁵

Dank voor de proeven van Tafelronde. Dat kan nu dus eindelijk gereed gemaakt worden.

437 Stols (geb. 1900) doelde op H. Marsman (geb. 1899), Menno ter Braak (geb. 1902) en E. du Perron (geb. 1899), die allen aan het begin van de oorlog waren gestorven.
J. Slauerhoff (geb. 1898) was al in oktober 1936 overleden. In Stols' herinneringen aan Marsman in het herdenkingsnummer van Criterium 1 (1940) 8-9 (september), p. 540-543 noemde hij ook nog J.F. Otten. (Zie n. 441.)

438 Stols had van J. Slauerhoff verschillende uitgaven verzorgd, onder meer in 1929 Fleurs de marécage; in 1930 Yoeng poe tsoeng, Het lente-eiland (Kau-lung-seu), en Serenade; in 1931 het toneelstuk Jan Pietersz. Coen; en in 1933 Soleares.
Stols en Slauerhoff kenden elkaar sinds 1929. Het contact liep meestal via E. du Perron, die de bundels van Slauerhoff corrigeerde en persklaar maakte. In 1935 kwam het tot een breuk toen Stols kennis nam van een door de redactie van Forum geweigerd vers van Slauerhoff over Stols' benoeming tot het Legioen van Eer door de Franse regering in 1932. Du Perron had dit vers aan Greshoff laten lezen, die Slauerhoff een half humoristische half boze reactie had gestuurd, waarop Slauerhoff kwaad reageerde. Stols was zeer gegriefd over het gedicht en het voorval. (Zie ‘Beste Sander, Do it now!’, p. 581-582.)

439 Stols ontmoette E. du Perron op 3 november 1925 bij uitgever Raoul Simonson in Brussel. Bij Stols verschenen van Du Perron in totaal 17 werken en twee vertalingen.
Aanvankelijk gingen Stols en Du Perron zakelijk met elkaar om, maar dit veranderde in november 1927 toen Stols Du Perron directeur maakte van zijn Franse fonds. Vanaf 1928 werd de relatie vertroebeld door financiële problemen bij beiden. Om te veel financiële stroppen voor Stols te voorkomen, besloot Du Perron daarom, in alle vriendschap, om te zien naar een andere uitgever en belandde in 1932 bij Van Kampen. (Zie ook G.W.F. Janssen, ‘Stols en Du Perron: “Zo gratis mogelijk”...’, Spektator 10 (1980-1981), 2 (november), p. 97-110.)
In 1941 verscheen van Stols' hand de Bibliographie der dichtbundels van E. du Perron. Zijn herinneringen aan Du Perron heeft Stols niet in boekvorm gepubliceerd. Er bestaat een ongedateerd stuk, waarschijnlijk van kort na de oorlog, waarin Stols herinneringen ophaalt aan schrijvers. Stols wilde een boek schrijven over dichters en schrijvers die hij had gekend en dat Gestalten en schimmen zou gaan heten. Hij heeft er echter nooit de tijd voor gevonden. (Zie C. van Dijk, ‘Alexander A.M. Stols over zichzelf’, in Boeken verzamelen. Opstellen aangeboden aan mr. J.R. de Groot [...], Leiden 1983, p. 122 en 125.)

440 Stols studeerde vanaf 1919 rechten in Amsterdam, waar Menno ter Braak van 1921 tot 1926 Letteren en geschiedenis zou studeren. Ter Braak debuteerde op 2 juni 1923 in Propria Cures en was van februari 1924 tot oktober 1925 redacteur van dit Amsterdamse studentenblad.
Menno ter Braak woonde in 1939 aan het Pomonaplein 20 in Den Haag. Eddy du Perron was in het najaar van 1939 met zijn vrouw ziek teruggekeerd uit Nederlands-Indië. Aanvankelijk logeerden de Du Perrons bij Menno ter Braak en zijn vrouw Ant Faber, later zouden zij in Bergen (N.H.) gaan wonen, aan de Nesdijk (n^o 19),waar ook A. Roland Holst (op n^o 7) woonde.
Stols zou een aantal uitgaven van Ter Braak verzorgen: in 1931 Afscheid van domineesland als eerste deel van de serie Standpunten en Getuigenissen en Man tegen man als deel twee van die serie; ten slotte in 1938 Mephistophelisch als vierde deel in de reeks Ursa Minor. Ter Braaks hoofdwerken verschenen bij Nijgh & Van Ditmar te Rotterdam.

441 Stols' herinnering aan Marsman werd onder de titel ‘Laatste ontmoeting met H. Marsman te Rome (21-23 april 1934)’ gepubliceerd in het herdenkingsnummer van Criterium 1 (1940) 8-9 (september), p. 540-543. Stols noemt Marsman een groot dichter en een goede vriend en schrijft verder: ‘Na Slauerhoff: du Perron, ter Braak en Otten. En nu ook Marsman... Vijf schrijvers van mijn generatie, vijf persoonlijke vrienden. Aan ieder van hen bindt mij een schat van herinneringen, met ieder van hen heb ik talrijke brieven gewisseld waarin persoonlijke en zakelijke aangelegenheden behandeld werden. Nooit had ik gedacht van hen afscheid te moeten nemen zóó vroeg reeds.’

442 Victor E. van Vriesland heeft geen pogingen ondernomen na de Duitse inval per boot of anderszins Nederland te verlaten. (Zie ook Tonny van der Horst, Liefde en oorlog. Een autobiografisch verslag, Amsterdam/Antwerpen 1995.)

443 Het is niet achterhaald waarom Tergast zo lang wachtte met het opsturen van de kopij voor Glas en schaduw. Pas op 9 augustus zou Stols in het bezit zijn van de proeven, terwijl de bundel van Tergast voor juni was gepland.

444 In 1939 was bij Stols van Jac. van Hattum de bundel Bilzenkruid als deel 7 in de Ursa Minor-reeks verschenen. Van hem kwam verder in mei 1940 de bundel Alleen thuis uit als nummer 5 van de reeks Helikon; ook in 1941 zou van hem een bundel in die reeks worden opgenomen, namelijk De waterscheiding (Helikon 16).

445 Medio november 1940 verscheen van Gerard den Brabander de bundel Materie-man bij P.N. van Kampen en Zoon te Amsterdam. Stols was gepikeerd omdat Den Brabander voor een deeltje in de reeks Helikon van 1940 blijkbaar niet voldoende eigen gedichten had gehad en nu opeens eigen werk bij Van Kampen uitgaf. Stols had Den Brabanders vertalingen van het werk van Rainer Maria Rilke uitgegeven.

[p. 150]

Ik heb maar één bezwaar tegen een bloemlezing van jullie drieën: ik ben n.l. bang dat dan de bundels minder goed verkocht zullen worden. We moeten dus nog eens op iets anders peinzen.

Heusch, ik vind het niet erg dat je je naam aan dat kinderboek van Wim Hora Adema geeft. Wie weet kom je er nog eens toe een werkelijk goed begrijpbaar en zeer poëtisch verhaal voor je kinderen te schrijven. Maar dat geef ik dan uit! Of kinderverzen.⁴⁴⁶

Aan je financieele wenschen kom ik hierbij al tegemoet door je het honorarium over Steenen en Geboorte 1 e halfjaar 1940 te sturen, alsmede honoraria N^o 5 en N^o 6 van Helikon. Honorarium over ‘Geboorte + Mattheus’ kan ik je pas sturen als ik definitief tot den herdruk besluit. Ik moet nog eens precies de commissie-exemplaren nagaan. En aan je nieuwen bundel moet ik eerst rekenen, een prijs vaststellen en dan nagaan hoe we het honorarium regelen.⁴⁴⁷ Ik hoop evenwel dat de drie chèques die ik hierbij insluit, je even helpen.

Belangrijk voor mij is: den titel van het Helikon N^o van Vasalis te weten. Ik wilde n.l. een folder maken van 12 blz, 2 blz voor titel + gegevens en 10 blz, voor iedere titel + kritieken een. Zie je, als redacteur, kans me 10 dragelijke fotos te bezorgen, om er iets aantrekkelijks van te maken.⁴⁴⁸

Werk je nog aan de gedichten door verschillende dichters op Slauerhoff geschreven? Ik zou die nog wel eens willen uitgeven.⁴⁴⁹

En dan nog iets: zie je kans om een goed essay over Marsman te schrijven, dat je eerst ergens zoudt kunnen publiceeren, b.v. in De Gids of Gr.N. en daarna in boekvorm bij mij? Je ziet, ik wil je aan het werk houden.⁴⁵⁰

Ellendig, dat die aardige Slauerhoff-collectie in Middelburg verbrand is. Moet dan alles in schuim en asch vergaan?⁴⁵¹ Als door een bijzonder voorgevoel heb ik zelf daar geen brieven en boeken-unica gestuurd. Dat is gelukkig behouden.

Aan 's-Gravesande heb ik een documentair boekje over Du Perron gevraagd. Ik zal hem er, wat mijn herinneringen [+betreft], bij helpen.⁴⁵² We moeten alles doen voor onze groote vrienden.

Ik ga deze week naar Jany. Van hem krijg ik een bundel. Gelukkig dat hij er nog is. Al sta ik duizend angsten uit dat hij in Bergen nog eens bij een bombardement omkomt.⁴⁵³

En verder werk ik, om me te verdoven. Als de herinneringen opkomen - ik kàn mij den dood van mijn vrienden nog altijd niet realiseeren - en dringt de werkelijkheid in me, dan kan ik als een kind huilen. Soms word ik wakker, voel me gelukkig, maar als ik dan ineens merk ‘dat we oorlog hebben gehad’ kan ik soms niet meer verder. En dan tracht ik maar te werken... aan mijn boeken, aan het tijdschrift ‘Halcyon’ waarvan N^o 2 nog op stapel staat. Ik denk erover daarin je ‘In Memoriam’ aan Marsman mooi te drukken.⁴⁵⁴ Accoord?

Op kantoor heb ik goede hulp van een volontair, die het vak kent, wat geld heeft en werkloos was.⁴⁵⁵

Ik heb er zeer veel wil van. Soms voel ik me bezwaard hem te laten werken zonder salaris. Maar enfin, ik verdien ook (al jarenlang) niets. Ik werk alleen in afwachting van een baan, die misschien nog eens komt. Om bezig te blijven, in de beweging te blijven. En omdat het me nu eenmaal altijd boeit. Hoe gek dit ook klinkt in dezen tijd.

Hoe is 't thuis met vrouw en kroost? Ik hoop jullie gauw weer eens te zien. En kom je ook weer eens gauw hier.

Hartelijke groeten, ook van Greet,

je

Sander

446 Na Joosje (1940) zou Hoornik samen met Wim Hora Adema nog twee kinderboeken schrijven, namelijk Zal ik vertellen? Een boek voor jonge menschen, dat in 1941 verscheen bij A.J.G. Strengholt's Uitgevers Maatschappij in Amsterdam en Tussen de anderen, dat in 1942 uitkwam bij Em. Querido's Uitgeversmaatschappij te Amsterdam. Stols zou nooit kinderverzen of -verhalen van Hoornik uitgeven.

447 De gewone uitgave van De erfgenaam zou ƒ 1,90 en gebonden ƒ2,75 kosten. Stols maakte op 2 december 1940 het contract van De erfgenaam op, waarin hij vermeldde dot Hoornik 10% per verkocht exemplaar ontving, minus de prijs van de band. Uit de afrekening die Stols op 11 maart 1941 aan Hoornik stuurde, blijkt dat Hoornik ƒ0.19 per verkocht exemplaar kreeg. Blijkens artikel 16 van het contract had Hoornik op de bundel een voorschot van ƒ80,- ontvangen.

448 Een dergelijke folder is waarschijnlijk nooit verschenen.

449 Zie n. 396.

450 In het herdenkingsnummer voor H. Marsman van Criterium 1 (1940) 8-9 (september), p. 459-467 verscheen van Hoornik het essay ‘Tempel en kruis’. Stols zou het essay nooit als aparte uitgave brengen.

451 Stols maakt hier een toespeling op Slauerhoffs verhalenbundel Schuim en asch, die in 1930 bij C.A.J. van Dishoeck N.V. te Bussum was verschenen. In Middelburg zou een Slauerhoff-tentoonstelling worden gehouden, maar het materiaal ging verloren bij de zware bombardementen en branden, die een groot deel van de stad verwoestten toen de Duitsers van 17 tot 20 mei 1940 België binnenvielen.

452 G.H. 's-Gravesande zou in 1942 E. du Perron. Journalistieke herinneringen publiceren bij Stols; aan 's-Gravesandes herinneringen was de met hulp van Fred Batten verbeterde bibliografie van Du Perrons werk door Stols toegevoegd.

453 Van A. (Jany) Roland Holst zouden in december 1940 de eerste en tweede druk van de bundel Onderweg verschijnen.

454 In het door Stols geredigeerde Halcyon, Driemaandelijksch Tijdschrift voor Boek-, Druk- en Prentkunst 2 (zomer 1940) verscheen Hoorniks ‘In memoriam H. Marsman 1940’ op een los dubbel blad, waarop ook zijn gedicht ‘Bij den dood van Marsman (I-IV)’ werd opgenomen. De bijdrage was gezet uit de Lutetia en gedrukt door Boosten & Stols te Maastricht op Dürer Text van papierhandel Corvey.

455 Deze volontair was Max Nord, die in mei 1940 zijn baan bij Het Vaderland had opgezegd en bij Stols was gaan werken. (Zie n. 214.)