Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt
(1969)–Samuel van Hoogstraten– Auteursrechtelijk beschermdZeste hooftdeel.
| |
[pagina 354]
| |
ziet dat hem de Vorsten, Koningen en Keyzers, zoo gemeenzamelijk bejegenen; als hy bemerkt dat hy in vreemde landen komende, schoon hy niemant en kent, nochtans straks van een yeder gekent is; dat men zijn naem in vreemde talen kromtongt, en dat yder een reets iet groots van hem vermoedt. Wie zou deeze eer en het vermaek daer uit spruitende, niet boven alle goederen schatten, en door deeze kitteling opgewekt, niet nacht en dach yveren? Want gelijk Ovidius zegt:
Des volks toejuichen, en 't geklap van zoo veel banden
Kan d' aldertraechste wel in yver op doen branden.
Ik wil u hier met geen ydele hoop voeden, van dat gy de schoone konkubijnen der Vorsten genieten zult: gelijk men vertelt van Apelles, dat hy onder 't schilderen van zijne Venus Anadyomene, die als uit de Zee opklom, op Campaspe, de vriendinne van Alexander de Groot, verlieft wiert, terwijlze, om deeze Godinne op't schoonst uit te beelden, voor hem naekt zat: en dat Alexander dit merkende, haer aen hem schonk, liever willende zich zelfs overwinnen, dan dezen grooten konstenaer bedroeven. Zulk een eer mochtmen beter voor oneer reekenen: en d'oprechte Konstenaers hebben de glory uit haere loflijke werken, en niet uit de wellusten te wachten. De eere der geene, die niet alleen de wellusten, maer zelf de belooningen versmaet hebben, is al vry bestandiger. Zeuxis alreets door zijn konst rijk geworden, schonk zijne konstige werken weg, aen de Koningen, aen de vrye steeden, en aen de Kerken of Tempelen der Goden: en vernoeg de zich met de glory, die hy daer door verkreeg. Polygnotus, de gunsteling van Cimons Suster Helpinise, die Laodise, in't beschilderde Plasianacteon, zoo men uitgaf, na haer geschildert had ontrent de Trojaensche vrouwen, versmade 't hooge loon, dat men hem voor dit groote werk aenbood, en vernoeg de zig met den heerlijken naem, dien hy'er door verwierf. Daer de Poëet Melanthius deeze vaerzen op maekte.
Geen huurling om gewin heeft deeze Schilder stukken,
't Gewelft Pekile dus met halve Goon vervult,
Maer dees Heldinnen, die den val en d'ongelukken
Van Trojes hoogen staet met druk en ongedult
Beklaegen, zijn alhier door Polignoot na't leeven
Dus schoon geschildert, en kerkplichtelijk gegeven.
Hoe menigerley eeren de Konstenaers door haere wonderlijke werken verkreegen hebben, zouw zwaerlijk zijn uit te spreeken: want behalven Ga naar margenoot+de faem en het loflijk gerucht, dat de geheele werelt vervult, zoo zijn zy ook in't byzonder van Keyzers, Koningen en Vorsten met groote gunst en achtinge aengezien geweest: en voor wonderen van haeren tijd gereekent geworden. Want zy wisten wel dat het in haere macht stond groote mannen te | |
[pagina 355]
| |
maeken, maer dat de konstenaers alleenlijk als van den Hemel gezonden wierden. De Schilderkonst moet eertijts wel een zeer eedele konst geweest zijn zegt Plinius, dewijl de Koningen en Vorsten daer zoo veel mede voor hadden. En zeker, de voorrechten, die men door de zelve verkrijgt, betuigen genoeg, hoe zeer zy van oudts geëert is geweest: want nae 't uitwijzen Ga naar margenoot+der Rechten, zoo wert ter eeren van de konst van Schilderye verstaen, dat, die iet ter goeder trouwe op een anders doek of bert geschildert heeft, den eygendom daer van bekomt, schoon iemant iets op een anders papier of bladeren schrijvende, dat recht niet en heeft: noch zelfs ook in het inweeven van goudt, in eens anders laeken, noch het zetten van een zilveren deksel op eens anders kanne: want deze hebben alleen maer vergoedinge te eyschen. Belangende den Adeldom der konst, men kan niet ontkennen, of deeze is de alderzekerste, die'er zijn kan, want d'Adelijke waerdigheden worden al dikwils aen persoonen zonder verdiensten uitgedeylt; en 't overervende bloet liegt menigmael in d'afkomelingen van d'alderedelste. Daer-en-tegen verkrijgt een Konstenaer d'Adelijke achting uit louter waerdy, en hy pronkt als met zijn eygen vederen, zonder dat hy van yemandt anders iet verkreegen of geleent heeft. Ga naar margenoot+Hoe hoogadelijk ook de groote Meesters in de konst, by Alleenheerschers geëert zijn geweest, bespeurt men onder andere in d'ontmoeting van Albert Durer met den Duitschen Keyzer: want als zeker Edelman, op zijn adel steunende, weygerlijk viel een ladder voor Durer, om op te klimmen, vast te houden, toen hy bezich was met iets groots op een muur voor Keyzer Maxmiliaen te teykenen, zoo antwoorde de Keyzer, dat Durer meer Edelman was, dan hy: dewijl hy door zijn konst dien staet had verkregen, en dat hy wel van een gemeenen Boer een Edelman kon maken, maer van geen Edelman zoo edelen Konstenaer. En van toen afgeboot de Keyzer den Schilders een adelijk wapen te voeren, om niet meer wegens den Adeldom te twisten, te weten, drie zilvere schilden in een blaeuw veld; maer elk zie toe, dat hy eerst edel in de konst zy, eer hy met dit wapen pronkt; op dat men hem voor geen onecht kind of overwonnen bastaert uitschelde. Wy hebben ook iets diergelijks van Hans Holbeen. Want als zeker Engels Graef, aen Koning Hendrik den achtsten over hem klachtich viel, dat hy hem in zeker geschil, wegens 't met gewelt in dringen tot zijn kamer, wel ruwelijk van de trappen hadde gestooten, en hy den Schilder daer over gestraft begeerde, of hem zelven wilde wreeken: zoo nam hem de Koning in zijn bescherminge, zeggende tot den Graef: Dat hy nu niet meer met Holbeen, maer met zijnen Koninklijken persoon te doen had- | |
[pagina 356]
| |
de, en, vervolgde hy, wat meent gy, dat my zoo weynich aen dien man geleegen is? ik zeg u Graef, dat ik van zeven boeren, als 't my geliefde, wel zeven Graven kan maken, maer van zeven Graven geen een zoo kunstigen Holbeen. Ga naar margenoot+Desgelijks, gelijk men de braeve Kampvechters en verwinnende Soldaeten met zeegekroonen en kranssen plach te vereeren, zoo blijft noch de gewoonte by d'edelmoedige Prinsen, wanneer zy eenich konstenaer anderen zien overtreffen. Wy hebben zelfs over't zien van d'eerstelingen van onzen vlijt, van wegen Ferdinandus den derden, Roomsch Keyzer, een goude keeten met zijn Keyzerlijke Genadenpenning ontfangen. Zeker, eene miltheit, die meer spoorslagen dan vernoeging geeft. Ten was geen kleine prikkel voor Paulo Calliary, toen hy verstond, dat den raed van Venetien boven de betalinge aen den bestdoender, van verscheyde Schilders, die zy in 't werk hadden, noch een gouden ketting beloofde, en ook geen kleyne eer voor hem, toen hy dat teken van overwinninge om zijne schouderen kreeg. Parrhasius hing tegen Zeuxis den halsband op om 't best schilderen, maer hy streek den prijs en 't merkteiken daer af, met meerder eere, dan te hoopen scheen. Maer wat schooner ketenen zijn dit, 't geen men zegt van Michiel Agnolo? dat hy niet alleen is bemint en geëert geweest van zeven Pauzen, Ga naar margenoot+maer ook aengezocht en begeert van den Koning Fransois van Vrankrijk, van Keyzer Karel, en van Soliman Turksch Keyzer; als ook van den staet van Venetien. Vorders, hoe veel Schilders de Ridderlijke waerdicheyt om haere groote verdiensten ontfangen hebben, waer te lang hier op te tellen, ik stel hier alleen de geene, die my gereetst in den zin komen, Titiaen Usel is van Karel den vijfden Ridder gemaekt: zoo is ook Baccio Bandinel, en om zijn konst rijkelijk beschonken: Bartholomeus Spranger van Keyzer Rudolfus; Joseph van Arpino van Paus Clemens den achtsten; Antonio van Dijk van Karel den eersten, Koning van Engeland. En in wat eer en waerdicheyt de Heer Pieter Lely in't Hof van Withal leeft, is overal genoeg ruchtbaer. Ik zwijge voort van de Ridders Kavalier Bernijn, Calabreeze, Gout, Zwart, en ontallijke andere. Ja Rapbael Urbijn, dong zelfs na den Kardinaels Hoed. Maer Ga naar margenoot+dit alles en is niet nieuw, want hoe zeer de konst en de konstenaers in ouden tijden geëert zijn geweest, is genoeg bekent. Maer het antwoort, dat Demetrius den Rhodianen gaf, heeft veel zuiverder nadruk, Ik zoude veel eer de hand aen mijn Vaderlijk beelt slaen, zeyde hy, dan zoo een Schildery onteeren; veel min dat hy den Schilder in zijn handen gevallen zijnde, Ga naar margenoot+mishandelt zoude hebben. En hoe zouw den Konstenaer en zijn werk by edele gemoeden in kleinachtinge zijn, daer zelf de Barbaeren over haere Ga naar margenoot+deugt verwondert haer in waerden houden. Wanneer de Japansche Keyzer zich gaet vermeyen, zoo heeft hy onder de geene, die men zijn gezelschapheeren noemt, ook treffelijke Schilders. | |
[pagina 357]
| |
Groote konstenaers, zegt de KanselierGa naar margenoot(a) Bakon, hebben dit heerlijk voorrecht, dat zy over al en by alle volken welkom zijn. Zoo dat geen ballingschap Ga naar margenoot+(by andere menschen zoo gevreest) hun tot straffe of tot verdriet kan strekken; 't verwonderen over een konstenaer verbreyt zich wijd uit, te meerder over een vreemdeling, want de natuur des volx is, zijn eygen lantslieden, in iets dat konstich of verwonderlijk schijnt, min dan vreemden te achten. Maer wat helpt dit veelen?
't Wild vogelkyn dat zingt, daer 't onbeknipt is:
Al d' ope lucht is mijn;
Noch steent het, om te zijn
By 't lieve nesje, daer het uitgekipt is.
Men jeukert al, om eens wederom in 't Vaderland den ouden haert te zien, d'oude kennissen te spreeken, en zijn wedervaeren aen de vrienden, die hem schaers gelooven zullen, te vertellen. Waer op dan veeltijts berouw en leetweezen volgt. Zijt gy door uw konst in de gunst van eenich konstliefdich hof geraekt, zoo neem uw tijdt waer van oegsten, want het zal ook eens Winter zijn: en de bloem van uw krachten kan ook verdorren. De konst kan ons de harten der machtigen en Vorsten winnen, maer men moet die Hemelgaef met aendachticheit waernemen. Wijders, zoo heeft onze konst de macht om d' alderbarbariste harten gedwee te maken, en gunst en liefde, schier tegens de natuur, te verwekken. Ga naar margenoot+Gelijk gebleken is aen Broer Filippo Lippi, die op Zee gevangen, en voor slaef in Barbaryen gevoert zijnde, en buiten alle hoop, eens zijn Heer, voor tijt verdrijf, op een muur met een koole teykende, waer over den moor, verwondert zijnde, hem dadelijk van de kettingen ontsloeg, en na dat hy hem eenige dingen hadde doen schilderen, hem zijn vryheit gaf, en hem met vry geleyde na Napels zond. De konst is den onkundigen als iets wonderlijx, en geeft het vermoeden van eenige overnatuurlijke kracht. Eenen Vasque Laurens wiert van de Portugezen, om den vryen handel, aen den Koning van Borneo gezonden, hy dit verzoek doende, prezenteerde Ga naar margenoot+aen den Koning een kostelijk tapijt werk, waer in het huwelijk van den Koning van Engeland met de moeje des Keyzers na 't leeven was uitgebeelt. De Koning van Borneo vraegde nae d' uitlegging der figuuren? En hoorende dat het, gelijk als hy, een gekroont Koning van Engeland was, vermoede hy dat de Portugezen hem eenigen quaden trek wilden speelen, en dat zy deeze figuur, en d' andere door toverkunste zouden levendich maeken, en hem en zijn volk om hals brengen; omin de bezittinge van zijn rijk te komen: 't welk hem zoodanich ontstelde, dat hy dit beeldtapijt haestelijk deede wech doen, en hy zou de Portugeezen qualijk gehandelt hebben, indien eenige moorsche koopluiden en andere, hem niet en had- | |
[pagina 358]
| |
den onderrecht; immers hy belaste den afgezant met zijn tapijtschildery uit het eylant te vertrekken. Ga naar margenoot+Hoedanigen godlijken eere de Schilderyen tans in ons Christenrijk somtijts worden aengedaen, gaet de maete al vry wat te buiten: want hier doet deeze Lievrou mirakel, en daer geenen Christus: niet die in den Hemel zijn, maer deeze of die Schildery, die daer over bedankt, gepreezen, aengebeeden, en met offerhanden vereert en opgesiert word. Maer deeze dwaze en overgeloovige eer, die de Schilderyen somtijts wort Ga naar margenoot+aengedaen, geschiet zeker niet wegens de konst, dit is des konstigen Schilders doel niet, maer wel het wit van geestlijke bedriegers. Ik heb voor Keyzer Ferdinand eens een berookte lievrouw met haer Kindeken, zoo men zeyde, van Sint Lukas in den Hemel na 't leven geschildert, gekopiëert: maer het principael was zoo slecht, dat ik my van Sint Lukas wegen daer over schaemde, en schoon mijn kopy het principael in konst mocht overtroffen hebben, zoo bleef het toch maer een gemeene Schildery, daer het andere als een Heylichdom bewaert, opgesloten en opgesiert wierd: want het hooft der Maget was met een goude kroon, dierbaere gesteenten en paerlen bezet; ja en den ganschen grondt met kleinodien besteken. Ga naar margenoot+Dit gaet de Schilderyen aen, maer behalven dat de Heylige Schrift ons konstenaers met godlijken geest begaeft aenwijst, zoo hebben wy tot besluit noch een staelt jen uit Plutarchus, die ons dit, hoe ongunstich, echter getuigt: Dat Syllamon en Parrhasius Kerkplichtelijk by de Atheners geëert wierden, om dat zy Thezeus beelden schilderden en gooten. Ga naar margenoot+Maer deze godlijke vereeringe, en aenbiddinge der Schilderyen, schaemt zich zelfs voor d' allerblinste Heydenen: Want als A. Olearius met de Holsteinsche Gezanten door Tartarijen na Persien reysde: en de Russen, die de Schilderyen der Heyligen aenbidden, eenige Ceremisse Kazakken berispten: van dat zy Zon en Maen als haere Goden eerden: zoo gaf een Ceremis hun tot antwoort: dat zy van deze Hemelsche lichten groote weldaet genooten, dat zy het leven scheenen te geven en te onderhouden, en de hoogste Majesteyt vertoonden van al wat ergens te vinden was. Maer wat isser doch in uwe heyligen (Vervolg de hy) die doodt aen de wand hangen, en niet anders en zijn dan verderflijk hout en verwe? 't Waer te wenschen, dat niet alleen de Russen, maer ook andere volken door dit verwijt ontwaekten, zich tot den levendigen Godt en Schepper bekeerden, en Schilderyen Ga naar margenoot+en beelden alleen tot gedenktekenen onderhielden. Want de Schilderyen en beelden hebben, gelijk de Priester Lucianus by Eusebius zegt, niet meer waerdicheyt, als 'er den konstenaer aen gegeven heeft. Daerom zegt David in den 97 Psalm:
Zy moeten zijn beschaemt, hoe zeer zy 't ook verbloemen,
Die beelden dienen, en den Afgoon hun beroemen.
| |
[pagina 359]
| |
Want gelijk hy in den hondert vijftienden Psalm zingt, zy zijn arger als dooden:
d' Afgooden zijn van zilver ende goudt,
Door menschen konst en handen opgebouwt,
Haer monden niet en spreeken,
Haer oogen zien niet, wat 'er ook geschiet,
Zy hebben ooren, maer zy hooren niet,
Haer neuzen Reuk ontbreeken.
Haer handen grijpen nimmermeer iets aen,
Haer voeten zijn onnut om voort te gaen,
Haer keel geen locht kan geven:
Die zulke maeken worden wel te recht,
Met al die op hun hoopen, eeven slecht,
Al 't zelve toegeschreven.
Dus is het misbruik der Schilderyen teegen Godts gebodt, en by alle verstandigen bestraft en veragt. Maer dat het rechte gebruik daer van daerom Ga naar margenoot+afgeschaft zouw worden, was zoo onreedelijk, als ofmen den Wijn uit de werelt bande, om dat hy misbruikt zijnde, dronken maekt: of dat men alle lusthoven en tuinen tot wildernissen maekten, om dat onze voorouders zich in den eersten lusthof al te dartel vergreepen hebben, jae of men 't geheel vrouwelijk geslachte veroordeelde, om dat d' eerste zonde in haere Sexe begaen is. Ik en ben niet zoo superstitieus, zegt Calvijn, dat ik zoude achten ganschelijk geene beelden lijdelijk te zijn: maer dewijl het snijden ofte graeven, en maelen of schilderen Gods gaven zijn, zoo eysche ik het oprecht en zuiver gebruik daer van: op dat het geene ons van de Heere tot zijn eere en ons nut gegeevenis, door het misbruik niet ontreynigt worde, noch tot ons verderfverkeere. Godt met zienlijke gedaente te maeken, achten wy ongeoorloft, dewijl hy dat zelfs verbied, en het zonder mismaekinge van zijn Heerlijkheyt niet geschieden en kan. En wijders, is 't dat het dan ongeoorloft Ga naar margenoot+is, Godt een lichamelijk beeldt te maeken, zoo is 't veel min ge oorloft, zulk een beeld voor Godt, of Godt daer in te eeren. En men mag de Majesteyt Godts, die onzienelijk is, door geen onbehoorlijke vertooningen vervalschen: maer alleenlijk machmen die dingen snijden, graveeren ofschilderen, die de oogen begrijpen kunnen. Als daer zijn Historyen en geschiedenissen, die eenig gebruik hebben tot leeren en vermaenen; of lichaemelijke dingen, die niets en beduiden, en derhalven niets anders en kunnen doen, dan het ooge behaegen. Wat ook de Kerkplichtige eer, aen Schilders en Konstenaers beweezen, aengaet (ik ontschuldige gaerne die alleen de konst hebben nagetracht) die | |
[pagina 360]
| |
haer bevlijticht hebben om het volk te verleyden, met het maken en vertoonen van afgoden, zy worden in 't Boek der wijsheit nevens haer werken Ga naar margenoot+van Godt vervloekt geacht. Want wat is de Schilderye? De wijze man zegt, een gedaente, die bevlekt is met verscheyden verwen. Wederom, wat is een maker van Afgoden? De zelve zegt: zijn harte is assche, zijn hoope slechter dan aerde, en zijn leven is verachter dan leem. Hy en hebbe ook geen beter loon te verwachten, als Pholomeus voor de Werkbaezen van de groote Godinne Diane bereidt hadde, diemen naderhand uitgaf dat van den Hemel was afgedaelt, te weten, als zy dit Godlijk beelt voleynt hadden, en ter maeltijt genoodicht in vreug de zaten, en vol hoops waren van nu de eer en de belooning van haere konst te genieten, zoo viel het bankethuis, met voordacht ondergraeven, ter neer, en verplette deeze aertsche vaders van de naemaels gewaende Hemelsche Godin. Daerom gy, mijne Leerlingen, zult de maete betrachten, en de heerlijke Ga naar margenoot+Schilderkonst alleen als een konst eeren; en u zelven met een geoorlofde glory vernoegen. Een eerlijke faem en een loflijk gerucht, dat tot in de volgende eeuwen deurdringt, heeft de glory ziekste gemoederen vernoegt; en te meer, als zy wisten, dat men zelfs haer geringste werken wegens de beroemtheyt haers naems zou in eeren houden. Want om des naems wille is den Rhodiaenschen doek, daer den trekstrijt van Apelles en Protogenes op geschiet was, schoon'er maer drie gebogen linien op stonden, van al de werelt met verwonderinge bezichticht, en onder de grootste rariteyten tot Roma gevoert, en in't Paleys van Cesar bewaert, tot dat den brant Ga naar margenoot+het gebouw en de konst daer inne vernietichde. Om des naems wille zijn de laetste en d'onvoldaene werken der uitnemende Konstenaers in grooter verwonderinge gehouden, als de volmaekte: als de Iris van Aristides, de Tyndarides van Nicomachus, de Medea van Timomachus, en de Venus van Apelles. Om datmen, gelijk Plinius zegt, in die eerste aenwijzingen en trekken de gedachten van die groote Meesters kon naespeuren; waer door men een innerlijk verlangen en begeerte kreeg tot die handen, die door de doodt verhindert waren zoo heerlijke voornemens te voltrekken. En dit is ook in de laeter eeuwen gebeurt. Ga naar margenoot+Om des naems wille zijn ook de kinderlijke teykeningen van leerlingen, die naemaels beroemt wierden, in eeren gehouden: zoo wiert de teykening van Dominico del Grillandajo by Vasari bewaert, om dat Michiel Agnolo, noch een kint zijnde, de zelve had bestaen te verbeteren. Om des naems wille zijn de jongste werken van Lukas van Leyden noch in zoo hoogen achting. Want men heeft onder zijn printen zommige, die hy t' zijnen acht of negen jaren al heeft uitgegeven. Maer wat zeg ik veel van geringe werken, daer de Liefhebbers het simpel handschrift in eenich stamboek van een oud | |
[pagina 361]
| |
en beroemt konstenaer, als een kostelijke Reliquie onder haere beste juweelen opsluiten. Dit alles by u, ô mijn Schilderjeugt, wel overwogen zijnde, zoo tree Ga naar margenoot+dan welgemoedicht en vlijtich aen't werk, de lieflijke Euterpe heeft u in dienst aengenomen: Polymnia de Schermkonst en't drillen geleert: de groote Clio heeft u ten Kapitein en overste gemaekt: Erato heeft u met voorraet verzien, en lijftocht voor de konst bezorgt: de voorzichtige Thaleye leerde u de gelederen en groepen in slachordre stellé: Terpsichore wel treffen, en Melpomene deurdringen: overwin nu, en stae na den Palmtak van Calliope, zoo zal u de Laurier en de Kroone van Urania ook geworden, en gy zult een gelukkich eynde van uwen arbeyt zien; 't welk ik alle konstlievende tot een afscheit toewensche: en met eenen dat de verstandige, indien hen in dit mijn werk eenich mis verstant voorkomt, of dat ik eenich deel der konst heb verzuimt te verhandelen, my't zelve gelieven te verwittigen, om te meerder stoffe te hebben om Apollo noch als voogt van een tiende boek te beroepen. Hier mede zijn wy tot de uiterste bepalinge onzes voornemens. Doch ons Ga naar margenoot+werk blijft onvoleynt, en noch zal dit weynige, hoe zeer door de Zanggodinnen bewaert, 't zy door de tijd, of door Jupiters gramschap, of door vuur, of door stael geheel verslonden, vernieticht en vergeten worden. Maer kom vry, ô dach, die op onze werken en lichaemen macht hebt, en gy, ô dood, gy zult my niet heel vernielen. Mijn beste deel de dood niet vreezende, zal tot in de Hemelen vliegen, en schoon mijn faem op aerden uit gewischt wort, en de volken de Hollantsche naem en tael vergeeten, zoo verwacht mijn ziele een leven, dat het wezen der werelt zal verduuren. 't Welk ons God gunne: en dat alle konstenaers, met Michiel Agnolo, de pinseelen verlaetende, mogen zeggen:
Mijn levens Schip bouwvallich komt vast drijven,
Door 't woeste Meir, ter haven, daer elk een
Wort afgeëischt en reken schap en reên
Van al zijn doen, gedachten en bedrijven.
Dat 's werelts gonst my vleyend toe wouw schrijven
Een Godt te zijn, dat ik de konst alleen
Begrepen had, zijn y d'le zotticheen
En valscheên, die den mensche niet beklijven.
Wat is't doch al, wat ik op aerd genoot,
Indien ik hier ontfang een dubble doodt?
d'Een ben ik wis, en d'ander dreigt te prangen.
Genoeg gedicht, geschildert en geslaeft:
Mijn ziel gerust nu tot de Liefde draeft,
Die d'armen spreide aen't Kruis, om ons t'ontsangen.
|
|