Logo DBNL
Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt (1969)

Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

(1969)–Samuel van Hoogstraten–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Vierde hooftdeel.
Wat vruchten een Konstenaer ten loon van zijnen arbeyt te verwachten heeft.

+HETampt van Urania, Meestresse van ons negende boek, is het beste te verkiezen. Maer wat is 'er beter als 't leven van een vermaert Schilder? Wat oeffening, wat staet zou hy voor de zijne begeeren te verwisselen? Ons leeven is een gemeyne gave van de Natuur, maer een gelukkich leeven te kunnen verkiezen, is een byzondere Godlijke gunst. Wy zullen dan hier, tot besluit van dit werk, het gelukkich leven eens konstigen Schilders, die tot een uitnemenden trap geklommen is, aenwijzen, en de belooningen, die hy voor zijnen arbeyt en geduurigen vlijt te verwachten heeft, voorstellen. En dewijl de aenprikkelingen tot de konst driederley zijn, zoo zijn ook de eynden der zelve, daer de Konstenaer toe poogt te geraken, driederley. En dit zal, ô Schilderjeugt, het begrijp zijn van het geene gy in deeze onze negende en laetste winkel van Urania te leeren hebt.

+De vrucht van de konst, zegt Seneka, is iets anders, dan die van 't werk; Fidias maekt een beelt, de vrucht van de konst is, 't geen dat hy begeerde gernaekt te hebben; en die van 't werk, dat hy 't met vruchten voordeel gemaeckt heeft. Fidias heeft zijn werk volmaekt, schoon hy 't +niet verkocht heeft. Hy heeft driederhande vruchten van zijn werk: d' een is 't vernoegen van zijn geweeten, 't welk hy door 't volmaken van zijn werk ontfangt; d'ander van 't gerucht; en de derde van 't voordeel en de nutticheit, die hem, of door de gift, verkooping, of door eenige andere profijtelijkheyt, aengebracht zal worden. Heerlijke belooningen voorwaer, en wel waerdich, datmenze met zoo vierich een drift en yver vervolgt: dewijl'er niets grooter noch gewenster op aerde te bejagen is. Wy zullenze, om de jeugt gestadich voor oogen te staen, in dit vaers, als den hoogsten prijs, ophangen:

 
Drie driften prikkels zijn, waerom men konsten leert:
 
Uit liefde, om 't loon, en om by elk te zijn geërt.

Want schoon Seneka de twee laetste, loon en eere, als vruchten van de eerste stelt, gelijkze ook zijn, zoo is eik in 't by zonder machtich genoeg om een wakker gemoed gaende te maken.

+De eerste drift dan, die iemant tot de Schilderkonst komt aen te moedigen, is een natuurlijke liefde tot deze meer als gemeen bekoorlijke Go-

din, die haere oeffenaers alleenlijk door haere deugtsaeme bespiegelingen in de schoonste werkstukken des wonderlijken scheppers gelukkich maekt, ja zoodanich, datze als een knaging in haer geweeten gevoelen, wanneerze eenigen tijd verzuimt hebben haere minilijke Meestresse te dienen. En even gelijk Titus Vespasiaen zich de vreugde des werelts beklaegde, wanneer hy eenen dach verzuimt hadde eenige weldaet te doen, zoo stelde onzen grooten voorganger Apelles zich zelven ook deeze wet voor:

 
Nulla dies abeat, quin line a ducta supersit.
 
Geen Dagh en moet my oit ontwijken,
 
Voor ik een goede streek kan strijken.

+Wy willen ons nu niet stooren over 't geene Plutarchus van Archimedes zegt, dat hy alle konsten, die, in 't werk gestelt zijnde, profijt aenbrengen, voor slecht en veracht hielt, en een huurling betaemende. Noch +ook over 't geene Seneka voorgeeft: dat hy niet toestaen kan, datmen de Schilders als vrye konstenaers ontfangt; jae zoo weynich, vervolgt hy, als de Beeldsnijders en Marberhouwers, of d' andere dienaers van pracht en overdaedt. En hy stelt onze konst, nae de verdeeling van Posidonius, onder de Speelkonsten, die alleen tot vermaek van oogen en ooren verstrekken. Wat d' andere vrye konsten aengaet, die de Grieken Eleutherai +noemen, deeze noemt hy kinderlijke konsten; en hy kent geen andere voor vry, als die alleen voor de deugdt zorg draegen; want hy heeft alreets te vooren bekent, dat hy geen wetenschap eerde, die men voor gelt leeren kon, als alleen voor zoo veel zy den geest tot de Deugt bereyden, en niet wederhouden. Dat het enkel oogmerk onzer Schilderkonst zouw zijn, den geest tot de Deugt te bereyden, willen wy niet drijven, wy kennen een naeder en zekerder weg, maer dat zy niemand van de deugd afhoudt, is onwedersprekelijk: jae datze den oprechten oessenaer, door het geduurich bespiegelen van Godts wondere werken, tot den Schepper aller dingen in hoogen aendacht optrekt, is kennelijk genoeg. En dat zy onder de vrye konsten behoort, blijkt daer uyt, om datmen die alleen vrye noemde, die men waerdich achte van vrye menschen geleert te worden. Waer onder +de Schilderkonst geen van de geringste getelt wiert. En waerom zoudemen haer geen vrye konst noemen, daermen de Letterkonst ofte Grammatica de eerste onder de zelve rekent? want de Schilderkonst brengt ook het zelvete weege. Jae zoo veel als de Redenkonst of Dialectica; of de Redenrijkkonst of Rhetorica, immers zoo veel het verstant belangt, want schoonze gezegt wort stom te zijn, zoo spreektze nochtans overvloedich, op een Hierogliphische wijze. En wat isser edels in de Talkunde Arithmetica, en in de Geometrie ofte Meetkunde, dat men in de Schilderkonst niet en heeft? Zeker, zy zijn beyde Dienaressen van de Schilderkonst. Wat de Musica ofte

Zangkonst belangt, wat onderscheyt is 'er tusschen haer en Pictura? Anders niets, als dat zy op 't gehoor met hooge en laege klanken werkt: maer diergelijk brengt onze konst op 't gezicht, door een overeenstemming van duizentderley verwen, te weege; of zal haer mooglijk de Astrologie, of Starrekracht-kunde, de laetste van de zeven vrye gezusters verbluffen? Zeker, deze vooral niet, dewijlze moegelijk zelfs niet verdient een konst genoemt te worden, ik zwijge, datze de voorrang van Pictura begeeren zoude.

Ook zoo mocht het den konstoeffenaers tot verkleyning dienen, wanneer men hun het oordeel van Plutarchus toestiet, daer hy in 't begin van Pericles leven aldus schrijft: dat daer noit eenig man van rechtschapen gemoed was, die, aenziende het beelt van Jupiter in de stad Pisa, zouw wenschen Phidias te zijn, noch ook Polykletus, indien hy dat van Juno binnen Argos zage: want ten volgt niet nootzaekelijk, zegt hy, dat wanneer het werk verheugt, de werkman daerom altijts te prijzen zy, gelijk hy +even te voren Antisthenes invoert, die, wanneermen eender Ismenias als een goet Speelman en pijper aenprees, antwoorde, zulx waer te zijn, maer dat hy voort een deugniet was, en anders zoo goeden pijper niet zoude konnen zijn. Al waer hy ook Filippus by voegt, die zijn Zoon Alexander bestrafte; zeggende, schaemt gv u niet dat gy zo wel zingt, als willende te kennen geeven, dat de konsten, en Muzen zelfs, eere genoeg ontsangen, wanneer deurluchte persoonen somtijts den tijdt quisten om haerer oeffenaers werken te zien ofte hooren, Voorts Anakreon, Fylemon, en Archilochus vermaeklijke schrijvers, in de zelve ry gestelt hebbende, roemt hy alleen de deugt, en besluit, dat men wel behoort te vreden te zijn, van anderen te hebben de konstige werken, ja ook alle goederen des toeloopenden geluks, maer dat alle andere de deugt van ons hebben zullen. Wy zullen hier op aldus antwoorden: Dat wy zeer geerne belijden, dat de konsten, hoe hoog ten top gevoert, ja zelf de schoone Muzen, niemant zoo veel sieraet en waerde kunnen toebrengen, als de waerachtige werkingen van deugt en vroomicheit, die de zielen vergoden, en de menschen, waer zy ook zijn, in een Hemel stellen, maer wy en kunnen ook niet toestaen, dat het een nootzaekelijk gevolg is, dat de ondeugden aen de kunsten verbonden zijn; waer uit dan volgen mach dat Phidias of Polykletus, ja ook Ismenias zelf, zoo vroom en oprecht zouden kunnen geweest zijn, als zijnen Perikles, die, als veel doorluchtige mannen plegen te doen, de muzijk van Damon of Pythoklydes geleert heeft, ook, om my by onze konst te houden, zoo en kan ik niet bespeuren, dat zy meer van de Deugdt, van wat secte die ook beschreven wort, afleyt, dan de wapenen, of het burgerbestier: maer zy, zijnde een echte Zuster van de bespiegelende wijsgeerte, onderzoekt, met hulpe

+der meet-en telkunst, de zichtbare natuur. En voorwaer ik mochte, om van Plutarchus afte scheyden, wel dus spreeken, ongequetst zijn hoogachtbaer oordeel: dat daer noit eenich man van rechtschapen gemoed was, of hy zou liever wenschen te zijn zoo konstigen beeldenaer als Polykleet of Phydias, als een woedenden Hannibal, een onrustigen Pirrhus, of een alvernielenden Alexander zelf; want hoe groot haere daeden geweest zijn, zy zijn uit verwoetheit, onrechtvaerdicheit, en quaede begeerte voortgebracht; daer de oeffeningen der Edele konsten, in stille opmerkende betrachtingen van de geheymen der natuur, met de oeffeningen der deugden over een stemmen en gelijk loopen. Ik zoude wenschen Diogeneste zijn, zey Philippus Zoon, indien ik geen Alexander was. Zijn geboorte belette zulks. Maer Diogenes waer mooglijk liever een Hond, dan een Alexander geweest.

Waer op ik dan derf vaststellen, dat een oprecht oeffenaer der Schilderkonst, die haer alleen om haer zelfs wil, en om haren deugtsaemen aert navolgt, waerlijk t'onrecht zoude versmaet worden. Alle wijsgeerigen zijn tot geen staeten of burgerbestieringen beroepen, en niettemin zijnze in't versmaeden der wereltsche hoogheden by Plutarchus, daer 't hem te pas komt, hoog genoeg gepreezen, schoonze aen de werelt geen grooter sieraet, noch aen haer zelven meerder gerustheit en vernoegen, als onze +Schilders in 't oeffenen dezer bevallijke wijsgeerte, hebben toegebracht. Waer op ik dan besluite, dat de geene, die de konst alleenlijk uit een zuivere liefde hebben nagevolgt, haer doelwit voor eerst hebben getroffen, te weeten, het genot van een vermakelijk vergenoegen.

+Jae zoodanich, dat een aendachtich Schilder, gelijk Seneka leert, meer aengenaemheyt vint in het schilderen zelfs, als in geschildert te hebben: want deze beezicheyt, die hy aen zijn werk besleet, heeft een groot vermaek in den arbeyt zelfs. Maer de geen, die zijn hand van een volmaekt werk afgetrokken heeft, vind geen zoo groot vermaek. Hy geniet dan de vrucht van zijn konst, maer genoot de konst zelve, toen hy schilderde. Treflijk zeker, en hier uit kan men verstaen, hoe gelukkich dezen wijzen man henlieden geacht heeft, die waerdichlijk met onze gelukzalige Goddinnen verkeerden.

Daer op had Frans Floris, wel met recht deeze spreuk in den mond: Wanneer +ik schilder, leef ik, en speelengaende sterf ik. Nicias was zoo opgetotogen en verrukt, als hy beezich was, dat hy vraegen most, of hy ook genoen maelt hadde. Maer Protogenes kon door al't gerucht der Soldaeten, die Rhodus quamen belegeren, niet zoo veel afgeschrikt worden dat hy zijn werk zou gestaekt hebben. Ja de Schilderkonst was hem zoo lief en smakelijk, dat hy terwijl hy zijnen uitnemenden Ialysus maekte, niet anders en at, als ge-

weikte +lupynen, seigboonen of wolfsschoten, anders vijgboonen, de welke hem dienden voor spijze en drank, op dat zijn lichaem onbezwaert en zijn aendacht onverhindert blijven mocht. De groote Titiaen was in de vermaeklijkheden der konst zoo ingedompelt, datmen hem t'zijnen zes en tachtich jaren noch schilderende gevonden heeft, zoo dat het scheen, als of hy in de +konst wederom verjeugde. Michiel Agnolo beminde de konst als een Huisvrouw, hem van den Hemel gegeven: want toen hem gezegt wiert, dat het jammer was dat hy wijf noch kint hadde, om de vrucht van zijnen arbeyt en eere te genieten: zoo antwoorde hy: de konst is my genoeg een moeilijk wijf geweest, maer beminnens waerdich; ea mijne werken zullen mijn kinderen zijn, zooze iets dogen. Gelukkich hadde Giberti geweest, die de schoone deuren van St. Jans gemaekt heeft, waer hy zonder andere kinderen gestorven: want zy hebben alles verdaen wat hy naeliet, en de deuren staen noch; gelijk wy in Calliope noch eens hebben aengemerkt.

+Indien dit alles niet helpen kan, zoo moet ik noch hooger toon opheffen, en zeggen, dat her penseel niet alleen de pen, maer de levendige stem tot vernoeging des Konstenaers uittart. Indié Apelles Venus niet en hadde geschildert, voor d'inwoonders van 't Eylant Koos, zegt Ovidius, zy lach als noch onder +'t zeewater gedoken. Zie daer, of hy de schilderyen niet alleen de eere geeft van boeken der leeken te zijn; maer of hyze niet als de bewaerders van der Goden geheimenissen rekent?

De oogen zijn veel scherper getuigenissen, zegt een ander, dan de ooren. En Nazarius: die dingen die ons door d'ooren worden ingestort, worden nergens nae zoo vaerdich in ons gemoed gedrukt, als die wy door d'oogen indrinken. Hier op Quintiliaen, De Schilderye, een stilzwijgend werk, en altijts den zelven schijn houdende, doordringt en beweegt het gemoed zoodanich, datze meenichmael de kracht der welsprekenheyt zelve schijnt te boven te gaen. Maer hoor hoe St. Basilius de kracht der Schilderye boven zijne welsprekenheyt verheft: Staet op nu, zegt hy, ô gy doorluchtige Schilders, die d'overtreflijke da den der Kampvechters afbeelt, verheerlijkt nu door uwe konst 't verminkte beelt des Opperheers: verlicht, door de koleuren uwer wijs heyt, de vroome daeden des gekroonden Kampioens, die ik al te duisterlijk heb afgeschildert. Ik gae mijns weegs, van u lieden overwonnen zijnde in de Schilderye der kloeke daeden des Martelaers. Ja ik verheuge my zelven, dat ik dus verwonnen ben. Want ik zie de handen ontrent het vuur, den ganschen strijt, en den groeten worstelaer veel bequaemer en eygentlijker in uwe verbeeldinge, dan in mijne woorden uitgedrukt. Seneka mede zegt, dat de vervaerlijke Schilderye van een droevige uitkomste ons gemoed ontroert. De Jesuyten mede, wel wetende hoe veel het zien voor 't zeggen gact, hebben een ge-

woonte aengenomen van door vertooningen, zoo van schilderyen, als levendige beelden, de lijdingen onzes Heylants uit te drukken, en getuigen dat deze vertooningen de gemeene gemoederen meer tot mededogen en aendacht bewegen, als de beste predikatie mogelijk zoude kunnen doen. En zy plegen dit niet alleen in het hart van Christenrijk, maer meer onder de volken, die van ons geloof niet en weten. En zeker, deze eerste beroernissen door de Schilderyen of andere vertooningen veroorzaekt, verwekken by den aenkomelingen een begeerte om nae alles te vraegen, en eenlichticheyt om haestiger onderricht te zijn. +En schoon dit by mijn landtsluiden nae de mutsaert ruikt, zoo moet ik'er net volgende exempel by voegen. Bogoris vorst van Bulgaryen, op de jacht verslingert, was ook begeerich om zijn hof met jachten en andere Schilderyen te stoffeeren: waer toe hy zeker Monnik, Methodus, van Romen geboortich, die redelijk wel schilderde, ontbood: hem beveelende het nieugebouwde Paleys met aenmerklijke Hukken stukken rijkelijk te versieren: gevende hem nochtans, zoo als 't behoort, de vryicheyt om de zwier van zijn geest en gedachten te volgen. Methodus, onder andere werken, schilderde den jongsten dagh, daer de zielen, wederom met het oude vleeschelijk afstroopsel aengedaen, voor den recht vaerdigen Rechter verschijnen, om de Eeuwige vreugde of straffe te genieten; met een oneyndich getal van Hemelsche Heyrschaeren der Engelen, die de begenadichden aen d'eene zijde vertroosten en opvoerden, en de menichte der booze geesten, die de verdoemden aen d'ander zijde wech rukten. Deze Schilderye heeft aen Bogoris en al dieze zagen, zoodanich een ontsteltenisse veroorzaekt, dat dien Vorst, eerst van de geheele zaek wel onderrecht zijnde, met al zijn volk het Christelijke geloove omhelst, en daer op den doop ontfangen heeft. Dat nu de doorluchtige mannen hervoortreden, en van haere daeden roemen; dat Philippus zoon vry praele met zeegeteykenen van 't oosten; dat Julius optelle hoe veel hondert duizenden Gaulers en Germannen hy den nek brak; dat Octavius met de lijst zijner mede burgeren, in zijn driemanschap vermoort, voor den dach kome: Methodus zal hun en alle Helden beschamen, en een rechtschapen man zal liever Methodus zijn, als een tyran over alle volken. Ik zal overslaen duizent andere daeden, door Schilders en haer +Schilderyen uitgerecht, en door een ouder staeltje betoonen, wat een konststuk vermach. Een ongebonden jongeling, zegt Nazianzenus, had een gerieflijk meysken by hem ontboden: maer als zy in't Portael van haer vryers huis quam, zoo vielen haer oogen by geval op de staetige Schilderye van Polemo, een man, die in zijn jeugt ook op en wonderlijke wijze was bekeert, en naderhand in bezadichrheyt uitmunte. 't Meysje, dit staetich gezicht beschouwende, kreeg zulk een schrik en verandering, datze haer omkee-

rende weer dadelijk nae huis liep. Wat rechtschapen man zou niet wenschen zulk een Schilderye gemaekt te hebben? Maer laet dit van de gerusticheyt, die onze konst geeft, voor de lief hebbers genoeg zijn.


Vorige Volgende