Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Zevende hooftdeel.
Van de Deurzigtkunde.

DEwijl gy nu, ô Schilderjeugt, door onze Melpomene begreepen ⁺hebt, hoemen ligten en schaduwen in graeden kan afdeelen, en hoemen haere streekvallen en bepaelingen moet waernemen; zoo is 't tijdt, dat gy de Deurzigtkunde by der hand neemt, om in alderley verkleyningen en verkorting en zeeker te gaen: en op dat gy, door de onfeylbaerheyt van deeze konst verligt, de ondieptens der doolingen, ⁺daer zoo veel waenwijze Schilders schipbreuk lijden, zeeker moogt deurzeylen. Deeze weetenschap acht ik zoo nootzakelijk, dat ik rond uit zegge, dat zonder de zelve niet zeekerlijk iets goets te maeken is: gelijk men dagelijks ziet in de Schilderyen, die zonder 't beleyt van deeze kennisse gedaen worden, datter somtijts zulke onnoozele en belachelijke (maer ik wil liever zeggen erbarmelijke) mislagen in bespeurt worden, dat de meesters ⁺daer van hun schaemtshal ven zouden verschuilen, in gevalle hun d' oogen eens geopent wier den, en dat zy 't zelf konden zien. Schoon gy niet en ⁺weet, zegt Seneka, waerom de breette van een wandelry, nae 't oog der geene, die haer van verre aenschouwen, haer gestalte en deeling verliest,

+ Deurzigt-kunde,

+ Hoe nootzakelijk.

+ In't derde boek.

+ Van de Weldaeden.

[p. 274]

en zich in 't uiterste tot een benaeude engte inkrimpt, zoo dat de pijlers zich geheelijk schijnen aen een te voegen, enz. zoo zal 't u echter niet veel schaeden, dat gy in dit, dat u niet vorderlijk is, onervaeren zijt; als of hy zeggen wilde, dat deeze byzondere wetenschap tot de zeedige wijsheit niet en behoort. Maer dat een Schilder, diens werk het is, al wat in 't zien bestaet wel te onderscheyden, daer in onweetende zoude zijn, is niet te verantwoorden. De zelve Seneka zegt op een andere plaets: De pijlers van lange wandelryen schijnen malkander te raeken, dewijl 'er niets lichter bedroogen wort, als het gezigt. Maer ik zegge dat een Schilder, diens werk het is, het gezigt te bedriegen, ook zoo veel kennis van de natuur der dingen moet hebben, dat hy grondig verstaet, waer door het oog bedroogen wort. En deeze kennis brengt ons ook zoo ver, dat wy bescheydelijk weeten, hoe verre het eene ding van het ander is, schoon het in d' oogen der onkundigen als in malkander hangt.

⁺Ik zal hier overslaen uit te drukken, op wat wijze men door kaetslijnien mismaekte gedaentens in spiegelgloben, winkelglazen en silinders haer opregte form kan geeven; dewijl dit meer konstgreepen, dan nootzaekelijke ⁺weetenschappen zijn. Maer nochtans behoorde een meester de wortels, daer deeze vermaeklijkheden uit voortspruiten, te verstaen; om, in gevalle hem een schuinhoekig, rond, of anders vreemt gestaltig gebouw of gewelf voorquam te beschilderen, niet verleegen te staen: want de welfsels of wanden mogen zoo hoekich zijn, als zy willen, men kan 'er echter door deeze konst zoodanig bedeelen, dat zy geheelijk een andere form zullen schijnen te hebben, en men kan de hoeken en verkortende muuren zelf als weg schilderen; en in gevalle men dan daer beelden of historyen byvoegt, zoo zal het alle verwondering, zoo 't anders van een recht verstandige ⁺gedaen is, te booven gaen. Door deeze kennisse kan men ook een kleyn vertrek zeer groot doen schijnen: dit betoonde Julio Romano te Mantua, in 't paleys del T, daer hy den Reuzenstrijdt teegen de Gooden, in een verwelfde kamer heerlijk verbeelt hebbende, door weg wijken de door-zigten 't gebouw, dat maer vijftien voet breet was, in een wijdstrekkend veld als vertoverde. Fabritius heeft hier ook wonder meede gedaen, gelijk tot Delft ten huize van den konstliefdigen Heer Zal: Do. Valentius, en elders noch te zien is; maer 't is te bejammeren dat zijn werken niet ergens in een vast Koninklijk gebouw of Kerke geplaetst zijn: want deezen aert van Schilderyen bint zich geweldig aen de plaets, daer menze toe maekt. Wat wijders een ander voor den Keyzer tot Weenen, en ook in Engeland met ⁺deeze konst te weege gebragt heeft, past my niet te melden. Door de kennisse van deeze weetenschap maektmen ook de wonderlijke perspectyfkas,

+ Waer toe dienende.

+ Allerley hoekken recht,

+ En een kleyne plaets groot te doen schijnen.

+ De Perspectyfkas.

[p. 275]

die, alsze regt en met kennisse geschildert is, een figuur van een vinger lang als leevensgroot vertoont. Het verstant van deeze konst gaf aen Giorgione de stoutigheyt van staende te houden, en metter daed te betoonen, dat de Schilderkonst, zoo wel als de Beelthouwery, een zelve beelt van veel zyden ⁺kan laeten zien: want hy schilderde een naekte figuur, die in zijn werk wel van achteren, maer van d' eene zijde in een spiegel, van d' andere in een blank waepen, en van vooren in een glad afstraelende waeterqueel te zien was. Van Goltzius gaet ook iet dergelijx in print uit, daer Venus, geknielt zittende, van gelijken in een spiegel, als meede in het tafereel van ⁺een Schilder, die haer afmaelt, vertoont wort. De Perspectiven en doorzichten zijn, om haere aengenaeme bedrieglijkheyt, altijts en overal in hooge agting geweest. Hans de Vries heeft in de voorleeden eeuw menig mensch doen verwonderen, met het verbeelden van opene deuren, en inwendige vertrekken, daer veele konstig meede misleyt zijn geweest. Hy heeft ook zijn vlijt wel openbaer gemaekt; want hy meer dan vijf-en-twintig boeken van metselryen, gebouwen, deurzigten en sieraeden heeft uitgegeven. Deeze konst der Deurzigt kunde is ook al by d' ouden gelukkig gebruikt, want als Klaudius Pulcher zijn beschildert Toneel opende, zoo vlogen de Ravens tegen de geschilderde teegelen om op te rusten, en waren daer zoo wel bedroogen, als met de druiven van Zeuxis. Ook moet den ouden Serapius deeze konst wel verstaen hebben, toen hy de stellagien der schouspeelen schilderde, en Kalases, die de Tafereelen voor de komedianten maekte, en daer door grooten roem verkreeg; want als dusdanige werken d' oogen der aenschouwers niet en bedriegen, zoo zijnze eer bespottens als prijzens waerdig. Maer wat behoef ik veel byzonderheeden, daer deeze kennis dienstig toe is, aen te wijzen? Dewijlmen, als gezegt is, zonder de zelve, niet ter werelt zekerlijk goet kan maeken. Zeker, 't is den Schilder schandelijker, als den Poëet, in eenig deel verleegen te staen. Hoor wat Horatius zegt:

Wat roem ik m' èen Poeet,

Daer ik noch kan noch weet

Den eysch van alle dingen,
En haer veranderingen,

Te stellen zoo't betaemt.

Of zal ik konst ontbeeren,
Om dat ik niet wil leeren,

Uit een verachte schaemt?

Neen zeeker, dit waer een kleynmoedigheyt, die aen braeve geesten misstaen zouw, de konst is te edel: daerom hebben alle voornaeme Meesters

+ Een beeld van vier zijden te zien.

+ Doorzigten.

[p. 276]

zig van deze weetenschap verzien, jae den grooten Raphaël schaemde zig ⁺niet de zelve van broer Baccio di San Marko te leeren. Want hoe zoudemen eenige verkortingen konnen maeken, en echter doen schijnen, als of de beelden haere volkome lengte hadden? Hoe zoude Phidias geweten hebben, dat het slordig beeld, dat hy tegen Alkamenes om strijdt gemaekt hadde, zig in de hoogte zoo schoon zoude vertoonen? Laet dit dan genoeg zijn tot betooning van de nootzakelijkheyt en nuttigheyt deezer konst, slae den Passer en den Maetstok etlijke wintersche maenden ter hand. Nu paste 't my wel de gronden der Deurzigtkunde hier te verhandelen, maer andere hebben daer zoo breet en omstandig in geweyt, dat het my verveelt, hier ter plaetze daer iets af, of toe te doen. En 't zal in deeze myne inleyding genoeg zijn, dat ik u voor eerst een deel boeken in de ⁺hand geef: lees dan, dien 't u lust, of Albert Durer, Hans de Vries, Maroldis, Guido Baldi, of den nieuwen vond van Des Argues. En mooglijk, zoo't my de tijdt en de lust toelaet, zoo zullen wy u door een toepad noch een veel korter weg aenwijzen.

+ Verkortingen.

+ Schryvers van de Perspectijf.