Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Vierde hooftdeel.
Vervolg van de drie graeden in de Schilderkonst.

AL hoewel de liefhebbers, door het leezen van dit voorgaende Hooftdeel, genoegzaem verstaen zullen, dat de konststukken, hoe aerdig en natuerlijk uitgevoert, van verschillende waerde zijn: En datmenze nae de rang, die zy in de eerste, tweede, of derde trap hebben, behoort te achten: zoo zal 't ons echter niet verdrieten deeze zaek noch eens van nieuws aen op te neemen op dat de konst-kenners de stukken, die hen voorkomen, nae waerde moogen schatten. De Philosophen, van de zielen handelende, zeggen datze of van driederley natueren zijn, of datmen 'er driederley graeden van werkingen af bespeurt: d' eerste noemen zy de groeijende, en deeze zoude de oorzaeke van wasdom in alle kruiden, planten, boomen, mijnstoffen, en dergelijke toenee-

[p. 86]

mende, doch ongevoelijke dingen zijn. De tweede noemen zy de gevoelijke ⁺en beroerende, en deeze eygenen zy allerley slach van levendige dieren, visschen, voogelen en de menschen toe. De derde noemen zy de denkende, de Reedewikkende, of de Reedelijke, en met deeze zouden alle menschen begaeft zijn. Nu, dit in de natuer zoo zijnde, want in ernst van onzichtbaere dingen te handelen spaeren wy voor onze Onzichtbaere Werelt, zoo zien wy, dat deeze driederley soorten van leevens, de dingen, die zy bezitten, of min of meerder verheerlijken. Wy zien de kruiden, bloemen, Edele gesteenten, en wat'er meerder zonder beweegen groeyt, met groote verwondering aen; maer hoe veel wonderlijker is 't, het gevoogelte, dat door een gelijke kragt van de groeijende ziele zoo schoon met pluimen en veederen bekleet is, zich daer en boven te zien beweegen, en d'aerde verlaetende, door de dunne lucht heen te vliegen. Het ooge van de geringde kat verdooft al 't geschitter van de dierbaerste Diamant of Karbonkel; en met een woort gezegt, zoo is 't gedierte, dat zig beweegt en gevoelt, zoo veel heerlijker, en uit muntender dan eenig ongevoelijk schepsel, als het leeven uitmuntender en lofwaerdiger is, dan de doodt. Geen minder verschil van waerdigheyt is 'er tusschen deeze simpel leevende en gevoelende werking in de dieren, en de Reedewikkende uitvoering van den mensch. Want die de Historyen der dieren beschrijven zeggen, dat zy, yder nae haeren aert, dus of zoo doen: dat is, zy volgen haer natuer; min noch meer als een uurwerk, dat geen andere drift heeft, dan die de veeder aen 't raederwerk meededeelt. Maer wie zouw al de veranderlijke werkingen, die van de menschen, door 't zoo zeer verschillende reede-wikken, bedreeven worden, kunnen optellen, of in zijn verstand begrijpen? Wat vangt de wil niet al aen? En wat voert de Fortuin niet al uit? En om hier ook met een woord af te komen, zoo zeg ik: dat de doeningen der menschen, die door 't Reedewikken en de wil bedreeven worden, zoo veel van de bedrijven der andere dieren, die alleen met de roerende en beweegende ziele begaeft zijn, verschillen, als'er verschil is tusschen een Arend, die van een hoogen tooren, daer hy zich wat gerust heeft, daer heene vliegt, en een steenken, dat hy met zijn klaeuwen van booven afsloot: want schoon dit steenken langs de daeken steuitende, al eenige kromme sprongen maekt, het daelt en volgt zijn gezette streeken, terwijl den vogel, nae 't schijnt, de vier oorden des werelts tot zijn wil en open heeft. Maer waer toe, vraegt gy, dient deeze wijt wey dent heyt? Ik zal 't u zeggen. Als gy dan met my verslaet, dat'er zoodanige graeden van waerdigheyt en Edelheyt in de voorwerpen der natuere zijn; en daer by, dat'er zoo veel meerder kennis en konst tot het uitbeelden van een leevendig dier, als tot iet onberoerlijx vereyscht wort: dat de konst haer uiterste kracht van noo-

+ De voorwerpen in de natuer zijn in dryderley graeden te onderscheyden.

[p. 87]

den heeft in de bedrijven der menschen, en dat de Schilderyen in waerde moeten gehouden worden nae de konst, die daer insteekt: Zoo zult gy met my ook zeer lichtelijk de Schilderyen kunnen schiften, en zeggen, dit stuk behoort tot de eerste, 't ander tot de tweede, en dat tot de derde trap. Gy zult ook gewaer worden, hoe ver dat zy in dien graed, daer zy in zijn, malkander overtreffen, en zelfs, hoe somtijts eenige van d'eerste trap, andere van de tweede en derde trap in waerde te booven gaen. Want in yder graed ofte trap is noch menigerley rang, daermen de konstige werken nae ⁺haere verdiensten in stellen moet. Echter staet dit vast, dat hoe overaerdig eenige bloemen, vruchten, of andere stillevens, gelijk wy 't noemen, geschildert zijn, deeze Schilderyen evenwel niet hooger, als in den eersten graed der konstwerken moogen gestelt worden; al waerenze zelfs van de Heem, pater Zegers, jae Zeuxis en Parrasius, tot bedriegens toe uitgevoert. Tot den tweeden graed behooren alle kodderyen, bambootserytjes, Brouwers poetsen, hedendaegse speeltjes, molenaers kroegjes, Ludius landschappen, en Pyreykus Ezeltjes. Hoewel wy daerom niet toestaen, dat alle kladderyen, door 't verbeelden van gemelde voorwerpen, tot deeze graeden behooren. Want wy verwerpen al wat onkonstig is, en keuren af, al wat geen rang onder goede dingen kan houden: Anders zoude den derden en hoogsten graed der konst wel den alderverachtsten zijn; want men ziet overal dozijn werk van doorluchtige Historyen. De Schilderyen dan, die tot den derden en hoogsten graed behooren, zijn die de edelste beweegingen en willen der Reedewikkende schepselen den menschen vertoonen. En dewijl dit onderwerpen zijn, die meer dan een dierlijke beweeging in hebben, zoo zijn de konstenaers, die hier toe een rechte bequaemheyt hebben, alderdunst gezaeyt. Maer, zegt gy, men vind History Schilders genoeg, die de Kerken, de gansche Christenheyt door, wonderlijk opsieren, die de wanden en hooven der vorstelijke paleyzen vervullen, en het druk hebben met de schoonste jonkvrouwen in alle steeden te konterfeyten. Zeeker, zeg ik, deeze behooren noch niet alle tot den derden graed van de konst: ten zy datmen in haere werken de boovengemelde Reedewikkingen of menschelijke zielen gewaer word; want een deel hoofden en lichaemen te vergaderen, een deel armen en beenen aen een te voegen, en zoo een stach van tweevoetige gediertens samen te brengen, bereykt naulijx den tweeden graed. Jae de konterfeyters, die al reedelijke gelijkenissen maeken, en oogen, neuzen, en monden al fraeit jes naevolgen, wil ik zelfs niet buiten, of booven den eersten graet stellen, ten zyze haere tronyen met de gemelde hoedanigheyt van de verstandelijke ziele overstorten. Wat wy hier vorders om kortheyt wille overslaen, zullen wy in de volgende Hooftdeelen te overvloediger vinden.

+ Zoo zijn ook de Schilderyen.