Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Eerste hooftdeel.
Van de Algemeenheyd in de Schilderkonst.

EUterpe heeft ons bequaeme geesten tot de Schilderkonst uitgezocht, en haer alreede ter teykenschoole ingevoert. En Polymnia heeft aen haer de menschkunde geleert. Maer wy zullen de wakkere geesten aenmoedigen om algemeen te worden; dat is, zoo veel gedaentens der dingen nae te beelden, als'er zouden mogen voorkomen: dewijlze alle te zamen, en elk in 't byzonder, door een zelve beleyt naegevolgt, en in het verstant eens Konstenaers begrepen worden. 't Is schadelijk te denken, zeyt eender, datmen alles niet zoude kunnen bevatten: Want wat is'er dat ons verstant verzadigen kan? zegt Philips Mornay, brengt'er zoo veel wetenschap ⁺in, en vervult het met zoo veel kennissen der dingen, als gy kunt, het zal in begeerlijkheyt verwakkeren, en hoe 't meer houdt, hoe 't meer zoekt, krijgende daer door noch hooftzeer noch quaede maege. Onze kleerkassen, zegt Kassiodorus, kunnen eens vervult zijnde, niet meer bergen: dit tresoor wort noit overladen. Maer als het alreede zeer veele heeft ingenomen, zoo gaept het gestadich nae meer, te meer, gelijk Cicero zegt, dewijl dat alle vrye konsten eenen gemeenen band hebben, en als door maegschap aen malkanderen verbonden zijn. En men moet niet twij-

+ In de Bijbel der Natuere, cap. 14.

[p. 70]

selen, ⁺ zegt G. Vossius, of de eene wetenschap is tot onderlinge hulp voor d'ander, jae zy zijn mank, ten zyze met malkander een Rey van kunsten uitmaken. Hoe en zoude dan niet aen malkanderen hangen deze onze algemeene wetenschap, van de naebootzing aller zienlijke dingen? Dewijlze alle op eenderley wijze in't verstandt begrepen worden, en d'eene zoo wel als ⁺d'andere in vorm en verwe bestaet. Hier en gelt de spreuke der Italianen niet, dat die te veel bestaet weynich bevat; want de Schilderkonst blijft enkel en eenweezich, schoonze de gansche natuer bespiegelt. Laet u, ô Schilderjeugt, daerom geen arbeit verveelen: want die een ding machtich is wel te doen, zal 't niet zwaer vallen, een ander, daer de zelve deelen, als wel teykenen en koloreeren, in zijn, waer te nemen, ook ten eynde te brengen. Maer dit gelt u alleen, die van Edelen geest zijt, en zoodanige ⁺als ons Euterpe uitkoos, die met lust en vermaek na leering haeken, en den vergetelvliet poogen 't ontzwemmen. Wat dunkt u? Polydamus de kampvechter versloeg in zijn jeugt een verwoede leeuw zonder wapenen: zoud gy hem tegen geen Beer durven wagen? Hy kon een stier in het midden der kudde by een been zoo vast aengrijpen, dat de zelve hem niet en kon ontworstelen, zonder zijn klaeuw in de vuist te laten, zoud gy hem Sertorius paerdestaert niet toe vertrouwen uit te pluizen? Hy hield een loopenden wagen met eene hand vast, zoo dat de paerden, hoe ofmenz' ook aendreef, gedwongen waren te blijven staen: dunkt u niet, dat hy een roeyschuit machtich was op te houden? Die hondert pont droeg, kan ook tachtich pont tillen, en ook negentich; want 't vermogen van iets op te heffen, strekt zich tot onderscheyde dingen uit. Zijt gy bequaem de maet en gedaente van een beelt te leeren, waerom niet van gebouw en lantschap? Ten zal u niet zwaerder vallen veel beelden wel te leeren ordineeren, als 't u gevallen is, de bewegingen, die in een beelt behooren, maet schikkelijk te vertoonen. De omstandicheden zullen spel schijnen aen hem, dieze, ernstich by de hand neemt, indien hy in hooftzaeken bedreeven is. De kunst van koloreeren, 't verstant van schaduwen, en 't beleit van de houdinge, worden ook in de minste verkiezingen vereyscht. Het mach zijn dat de geen, die de konst alleen als een Schoenmakers ambacht oeffenen, niets buiten hun leeft verstaen: maer de geen die verstaen watze maken, zullen ook gewaer worden, dat alle andere dingen ook door dat zelve verstant verstaen worden.

⁺Hier op zegt Tullius. gelijk in d' andere konsten, als de moejelijkste dingen verhandelt zijn, 't overige niet veel arbeyts vereyscht, als wezende veel lichter om te begrijpen, ofte ook somwijlen den vorigen gelijkvormich; zoo gebeurt het mede in de Schilderkonst, dat die geene, die een mensche wel kan uitdrukken, met eenen verstaen zal, hoe men eenige an-

+ Alle vrye konsten hebben een onderlinge maegschap,

+ hoe veel te meer een eenige in zijn deelen.

+ Aenmoediging om universeel te worden.

+ die't grootste kan na volgen, zal voor het minste niet verlegen staen.

[p. 71]

dere gedaente, schoonmenze noit heeft voor oogen gehadt, ook zal kunnen afmaelen. Zoo en behoeftmen ook niet te vreezen, dat hy, die een leeuw of stier bequamelijk kan uitschilderen, 't zelve ook geen andere viervoetige dieren zoude kunnen doen; te weten, alsmenze hem voorstelde. Want daer en is niemant, gelijk Quintilianus bevesticht, die in groote zaken dapperlijk uitmunt, of de dingen van minder waerde zullen hem toevallen. Zegt hier op, Phidias heeft nochtans Jupiters beelt beter, dan den anderen toestel uitgewerkt, daer een ander hem mooglijk ver in zoude overtroffen hebben. 't s zoo: maer Phidias heeft dezen omstandt voor die tijdt veracht, en heeft zijn geest daerinne niet willen vermoeyen; schoon hy 't wel konde, als hy gewilt hadde. Elders zegt den zelven Quintilianus, dat een Schilder, die de rechte maniere van Imueeren, ofte naevolgen, maer eens gevat heeft, al wat hem voorkomt, lichtelijk zal afbeelden: jae wat hem in de natuere zou kunnen voorkomen. En waerom niet? Daer alle dingen, gelijk Socrates haer beschrijft, haere verwen, verdiepingen, verhoogingen, verdonkeringen, en verlichtingen hebben, en of hart of zacht, ruw of gladt, en oudt of nieuw schijnen: die de Schilders dan daer in naevolgende, niet en missen te treften.

⁺Keyzer M. Aurelius, die ook de Schilderkont oeffende, zeyde zeer wel, dat allerley oeffening, hoe goet zy ook is, ons eyndelijk vermoeit en afkeer veroorzaekt, datze daerom ongelukkich zijn, die zich maer op eenderley verstaen. En dat daeromme de ouden een eeuwigen roem waerdich zijn, die, de traegheit verdreven hebbende, zich in d' algemeene wetenschappen hebben meester gemaekt. Ons natuerlijk lichaem vernoegt zich met weynich, maer het aendachrich vernuft past slaeg nae meer en meer te hongeren. De braeve geesten, in 't Werelts gulden ouderdom, benaerstichden zich niet alleen omiets te maeken of te weeten tot onderhouding des levens, en verkrijging van roem, maer zweetten in alles te leeren datmen leeren mochte, en betrachtten om meer te kunnen, als 'er te voren bekent was geweest.

⁺Toen in de vijf-en-tseventichste Olympiade veel volx op den top van den berg Olympus vergadert was, om de speelen te vieren, zoo verscheen 'er ook een Thebaens Philosooph, die met zijn eygen handen gemaekt hadde, al het geene hy om en aen hadde: als zijn hemde geweven, zijn paltrok genaeit, zijn schoenen gemaekt, zijn boeken geschreven en gebonden, en zoo voort met al zijn toestel: als nu 't volk zich van die vremdicheit verwonderde, en hem vraegde, waer hy zoo veel dingen geleert hadde? Zot antwoorde hy daer op aldus: De leuiheit van u lieden is oorzaek dat de kunsten en ambachten onder u zoo verdeelt zijn, want het geene gy met u allen verstaet, behoorde een alleen altemael te kunnen. Ik zal nu niet zeggen of

+ Men behoort universeel of algemeen meester te zijn.

+ Voorbeelt van een Philosooph.

[p. 72]

⁺het volk door die redenen hadt behooren beschaemt te worden, dan of den Philosooph vol ydele opgeblazentheyd in zijn kleederen stak: maer ik derf het onze Schilderjeugt wel tot een voorbeelt stellen, op datze trachten mogen om meester in alle deelen van onze kunst te worden. De luiheit van veelen is oorzaek, dat deeze dit, en geene dat leeren schilderen; want het geene zy met hun allen kunnen, kon bequaemelijk van ee nalleen begrepen worden. Klaeg niet over de tijdt, datse kort, of over u vermogen, dat het zwak is: maer wijt het d' onachtsaemheit: die met wilmoediger harten zijn krachten tot oeffening inspant, en zijn verstand te werk stelt, zal het geen hem te vooren buitenreiks scheen, lichtelijk toevallen: hy zal, het geen ver af was, met'er tijdt naederen: het zwaere zal hem luchter en het donkere lichter worden. Tree maer moedich toe, de Konstgodin wil aengevochten, jae somtijts verkracht zijn: daer wil ten minsten een ^(a)Erichthonius, of meer dan halve volmaektheit geteelt worden, die door Jupiters gunst in de Karos gezet zijnde, wel voor een volkomen man zal deurgaen.

En voorwaer, dezen graedt der Algemeenheit in de konst te bereyken, ⁺is zoo veel te waerdiger datm'er nae stae, om datze de kroone der gloryen aen haere verwinners geeft, grooten loon nae zich sleept, en vol van vermaek is. Men behoort ook niet licht te wanhoopen, daermen zoo veele voorgangeren haere hoogte heeft zien beklimmen, Raphaël, zegtmen, was in alle dingen universeel of gemeenzaem gracelijk, hy wist overal wech meede: 't welk in een algemeen Schilder, om goedt te heeten, vereyscht wort. Franciscus Junius acht hun den naem van Schilders onwaerdich, die niet vaerdich kunnen uitdrukken, wat haer hunnen verheven geest voordraegt. Maer dit oordeel zal veelen te streng schijncen, hoewel het by een ⁺groot deel der oude Meesters in waerden gehouden is, als by Penny, Pordenone, Rosso; del Vaga, Caliary, en veel andere, tot op onzen tijdt. Ik zal gaerne toestaen, dat een meester in groote werken hulp van anderen neeme, die in bywerk geoeffent zijn: maer die met recht den naem van Meester in Historyen draegen wil, moet ook raet weten, als 't nood doet,

+ Wat de algemeenheyt verhindert wort bestraft

(a) ⁺De Poëten zeggen, dat Vulkanus, op Minerve verlieft zijnde, haer poogde te verkrachten, maer dat, zy zich hier tegenstellende, hem, nae veel stoeijens, zijn zaet ontschoot, en dat Erichtonius daer uit voort quam: Wiens bovenlijf een volmaekt schepsel was, van menschlijke gedaente, zijnde de rest van 't onderlijf een gladden ael. Deze is d' eerste geweest, die een koetswagen gebruikt heeft, zoo om dat hy niet wel gaen konde, als om dat hy zich wegens zljn mismaektheyd schaemde.
Hier mede gaven zy te kennen: dat een konstenaer, die den Godt Vulkaen afbeelt, de konstige natuer, Minerve, willende trotseeren, schoon 't hem ten vollen niet en gelukt, echter wel zoodanich een werk te weeg brengt, d 'er maer een Karos, dat is gunst van opdragers en roemtrompetters, van noden is, om hem tot d' achting van volmaektheyt te brengen.

+ F. Bacon in de wijsheyt der ouden.

+ Voorbeelden van Algemeene Meesters.

+ Men mach wel hulp neemen.

[p. 73]

tot bywerk. Den ouden Schilder Dionysius wiert den naem van Anthropographus (of Menschschilder) gegeven, om dat hy buiten zijn Menschbeelden niets maeken kon. Maer wat naem verdienen zy wel, die maer eenige byzondere geringe dingen, en altijts het zelve, voor den dach brengen?

+ F. Bacon in de wijsheyt der ouden.