Alle de gedrukte werken 1611-1738. Deel 4 en 5. Nederlandsche Historien

[p. 345]

P.C. Hoofts Nederlandsche Historien
Neegende Boek.

[1574]

⁺MEt den aanvank des jaars vyftienhondert vierentseeventigh, stelde zich de nieuwe Landtvooghdt in standt om den last der dingen t'onderscheppen, en handt aan werk te slaan. Twee hooftstukken, booven andere, waaren, ten afscheidt zyns voorzaats, onvoltrokken blyven hangen: 't beleg van Leyde, en 't ontzet van Middelburgh. Oordeelende ⁺dat de zorgh des bewaarens, zonderling van zoo een stadt, voor moest gaan, dewyl het een en 't ander teffens niet te begaapen was, wendd' hy herwaarts zyn' gedachten, en quam in persoon t'Antwerpen, om, met zyn' jeeghenwoordigheit, ⁺der toerustinge scheut en hitte te geeven. Geen minder zorghvuldigheit dreef den Prins van Oranje, zich in persoon van Delft naa Vlissinge te vervoeghen; daar hy 't meeste vermooghen te waater van Hollandt en Zeelandt by een rukte. Don Louis bezeffende dat eene vloot, hoe geweldigh ook, in de engte der stroomen, met maar maatlyke kraften, te stuiten waar, maakteder twee te gelyk reedt; d'eene, om, van Antwerpen, ter Honte af, d'ander', om, van Berghen op Zoom, ter Scheld' uit, te loopen; en in dier voeghe de maght zyner weederparthye te splitsen. Ende liet hy zich voorstaan, zoo zy beide de ruimte kreeghen, en gezaamentlyk den vyandt onder de ooghen quaamen, dat lichtelyk der eene oft der andre gelukken zoude, tot aan Middelburgh, oft Armuide, 't welk ook noch voor den Konink hield, deur te booren. D'Antwerpsche, ten getaale van dertigh zwaare scheepen, steld' hy onder den burghvooghdt Don Sançio. Aan die van Berghen, bestaande uit tseeventigh smakzeilen, de voorraadtvoerders daaronder begreepen, gaf men, mits Beauvois dat pas in zyn doodbed lagh, den Heer van Glimes tot Ammiraal; meer om welstaans wille, en de Landtzaaten te vlaayen, dan anderzins. Want de klem des bewinds, en 't oorlooghsvolk, was Juliaan Romero bevoolen. 'T zy dat men den Walschen Eedelling, hoewel vermaardt voor eenen braaven krysman, die bequaamheit niet toevertrouwde, oft dat de Spaansche hoomoet geen ooverhooft, dan van haaren landaart, lyden kon. Oover al de hondert scheepen werden drie welgevulde regementen verdeelt: naamelyk dat van Beauvois, van Hierges, en van Romero; 't welk vyftieh vendelen ouwde Spaansche soldaaten uitbraght. In 't laatste van Louwmaandt; en vast op eenen tydt, ging Avila t'zeil, en Don Louis naa Berghen: van waar voort ook Glimes en Romero, den neeghenentwintighsten, afvoeren, met ongelukkig voorspook. Want een van de busschieters, als hy den Landtvooghdt ter eere, vuur gaf, had zich zoo onvoorzightigh, dat het in 't kruidt sloegh, en 't schip te berste. 'T meeste volk, nochtans, staande met den Hopman Francisco de Bovadilla, by geluk, op 't verdek, raakte wel in

+ 1574.

+ Don Louis rust te waater toe.

+ De Prins desgelyx.

[p. 346]

⁺'t waater, doch leevendigh daaruit; hoewel zulx bezeert van den slagh en de splinters, dat nocht hy, nocht zyn vendrigh weeder t'scheepe kon koomen. Romero, met een deel anderen, haastte zich oover wegh, ongeduldigh in de traagheit van Glimes; den welken vaarende met bedachtzaamer zinnen, hy echter moest inwachten, en zetten 't voor Roemerswaal. Louis Boisot, Ammiraal van Zeelandt, doende 's vyands beweeghenis vlytelyk waarneemen, en hier af verkundschapt, zond daatlyk de Hopluiden Joost de Moor, Jacob Stoffelszoon, en Vincent Neuz, met acht van de lichtste scheepen, ter schermutzinge. Midlerwyl hield hy krysraadt, en werd beslooten, dat men, hebbende reeds 't voordeel van een Noordwesten windt, teeghens d'achtereb op zouw streeven, om' met een' voorvloedt, aan den man te koomen; zonder langer vertrek: te meer, naardien vier van de weerbaarste scheepen door den Prins te rug ontbooden waaren, om neevens andere veertigh van den Onderammiraal Cornelis Claaszoon, Don Sançio te weederstaan. By Boisot, alzoo zyn Schipper Hopman Schot de pest gekreeghen, en zich te land begeeven had, was een Vlissinger, met naame Claas Claaszoon, in zyn' plaats aangenoomen. Maar Schot, jookende naa lof en weldoen, zoo haast als hy een' veeder van den mondt blaazen kon, quam, met noch ongeneezen lichaame, weeder t'scheep. Tussen deeze twee, viel geschil van stemmen, noopende d'orde des aanvals. Claas Claaszoon dreef, dat men 't volk beneeden moest houden, tot dat d'eerste vlucht van 't Spaansche schut oover gewaait waar: Schot, daarenteeghen, dat het booven diende, en reedt gestelt op den ooversprong. 'T laatste gevoelen hield: en als de schermutsers afgetooghen waaren, gaf men, met een' scheut, het teeken der ankerlichtinge. De vloot, onder zeil geholpen, scheidde zich aan drie schaaren; d'eerste van zestien groote, en tien middelbaare; d'andre twee, yder van tien groote, en veertien maatlyke scheepen: ende quam alzoo, naa de Spaansche toezetten. Onder deeze rees heftigher twist: houdende de Heer van Glimes staande, dat het teeghens alle reede van waaterkrygh streed, zich, laveerende, en met een naagety, voor den vyandt te werpen: waarteeghens Romero zich bruskelyk inbond, vraaghende, oft het vertsaaghtheit was, die hem zoo zwaarhoofdigh maakte. D'uitkoomst van 't gevecht, zeide d'ander (meer niet) zal 't leeren: ende liet Juliaan zyn' wil hebben. Derhalven, steeken zy, verdeelt aan twee benden, ⁺haast eeven sterk, den Zeeuwen in 't gemoet. By 't Loodyksche gat quaamen ze binnen scheuts. Als Glimes 't volk van den Zeeuwschen Ammiraal zoo kuin op het boevenet zagh staan, wendt hy, eer d'ander 't waande; en lost, nu dichte by zynde, zyn' twee metaale boeghstukken, gelaaden met eenen hoop schroots op de koeghels; voorts ontrent hondert, zoo roers als mosketten; die, onder zoo gepakt een' drom, niet missen moghten van groote neêrlaagh te baaren. Zelf Boisot werd een oogh uitgeschooten; Claas Claaszoon zyn' beenen af ter knie toe; Schot zyn arm: daar zy beide aan storven. Hier op volghde 't boordthechten; en de Spaanschen, hebbende nu dus veel vooruit, wipten oover in Boisots kog; hadde Hopman Adriaan Corneliszoon van Vlissinge, ziende hem alzoo ontreddert, hen ook niet daatelyk, met zyn vlieboot, aangevallen. Ter zelve tydt werden noch neeghen Koninxscheepen aangeklampt: ende meer zouden 't geweest zyn, zonder de naauwte der stroome. Zynde de zaak in deezer wyze tot handtgemeenschap gebraght, het grof geschut meest aan 't zwyghen; quamt'er op het reppen van hals-en zydgeweer aan; waarmeê parthyen elkandere wel vinnighlyk te keer gingen. In 't felste van den strydt, klom Jaspar Leunszoon van Zoetelandt, jonggezel, uit het vlieboot, naa de steng van den Ammiraal Glimes, en trok'er de vlag af: met

+ 1574.

+ Schipstrydt by Roemerswaal.

[p. 347]

⁺de welke om 't lyf gewonden, hy tot de zynen keerde, te beschenken met een eergewaadt, daar toe gestelt by oopenbaaren uitroep. Romero, des gewaar wordende, doet flux een nieuwe vaan in top van zyn' mast vlieghen, om den zynen te verstendighen, daar waar noch, dien zy te volghen hadden. Jaa hy worp zich aan 't andre boordt van Boisot; die willends wel tot tsestigh man' toe liet inkoomen, en met bussekruidt opblies. Daar onder was de vendrigh van Juliaan; en 's Kornels geluk, dat de brandt niet een ooghenblik laater opging: gemerkt hy zelf gereedt stond om oover te stappen; zoo de ridder Wiljams getuight, die zich toen in zyn gezelschap vond. Zeeker zoo wel in ervaarenheit van waaterkryshandel, en in voorraadt van vuurwerken, die daar maghtigh te staade koomen, als in kloekheit van scheepen, lagh 's Koninx vloot te laagh. Romero derhalven, ziende verscheide koggen toereeden om hem te beklaauwen, en een goedt deel der zyne vluchtveirdigh, sloegh'er de breê fok by; die hem nochtans kleene baat deed, mits de spriet terstondt afgeschooten werd. Aldus gefnuikt, en speurende geen naader, joegh hy 't teeghen den Toolschen oever aan; sprong t'eener buspoort uit; en raakte, neevens 't volk, met het roeiboot, oft zwemmen, te lande. De Landtvooghdt stond, wel kouwdt en nat van den reeghen, op den dyk van Schaakerloo, om 't spel t'aanschouwen. Juliaan by hem koomende, en beducht voor een' graauw oover zyn reukeloos te werk gaan, dreef, zonder die te verwachten, hem onbeschoftelyk genoegh toe, dat hy een krys-, geen bootsman was; en bequaam om alle andre vloot, in een ommezien, te schande te maaken. Zyn verlaaten schip, vlot geworden door 't wassende waater, quamp, met d'andere zeilen op, tot in 't diep dryven; wel te pas om de naajaght der Nassausche te schorsen: mits eenighe der zelve zich daaraan, en voorts andere verwarden; zulx dat'er vyf oft zes, ontrent een halfuur onklaar, en de kil belemmert, bleeven. Midlerwyle liep de dagh om; en de rest der Spaansche scheepen, onder gunst der duisternis, voor ⁺windt; voor ty, naa Berghen; zonder dat d'achterhoede, beleidt by Hopman Osorio de Augulo, zich ooit vorder, dan met schieten, queet. Want, zynde noch zoo wyd niet gekoomen als d'andre, toen zy de stroom teeghen kreegh, had zy des te quaalyker kunnen volghen; ende moght zich spieghelen aan de geene, die reeds op de drooghten zaaten. Welke ramp, naa een wyl vechtens, ook den Ammiraal Glimes weedervaaren was. De zelve desniettemin, en hoewel nu alleen onder den vyandt, verdaadighde zich dapperlyk, tot dat hy, door twee scheuten gevelt werd. Het schip verbrandde, 't zy van eighen, oft zyns vyands vuur; die, (zoo wy den Spaanschen gelooven) nooit voet daarin zetten darde. Onder de Zeeusche vloot vond zich zeeker Amsterdammer, Albert van der Graft genaamt, met een vlieboot tot eighe kosten gewaapent, uit enkel opzet om yemandt by den hals te bekoomen, daar hy zynen neef den Ammiraal en Hopman de Ryk teeghen lossen moghte. En hy kreegh verscheide Spaanschen in zyn geweldt: de welke, gevraaght oft zy de vryheit van den Ammiraal van Kampveer konden te weeghe brengen, ende daar geenen moedt toe hebbende, oover boordt, oft doodt gesmeeten werden; tot dat'er een quam die zoo veel wist, dat hy 't toezeide. Deez' hiette Antonis Gournet; ende in bewaarnis gestelt, werd'er een ruimen tydt gelaaten; te gering by den vyandt, om zyn woordt te doen naakoomen. 'T was echter zoo veel uitstels gewonnen, dat immiddels eenighe burghers van Vlissinge gevangen werden, en hy daaraan gewisselt. Van d'andre Spaansche scheepen, voorts, werden 'er nocht acht veroovert, en al 't volk in 't waater geplompt, met zoo biezend' een' bitterheit, dat haar te lang viel, zich aan plondering, zelfs van goude keetenen, te vergaapen. Dies

+ 1574.

+ Ooverhandt der Nassauschen.

[p. 348]

⁺bestond de meeste rykdoom van den roof in geschut. Verscheide lyftoghtvoerders sneuvelden op de ondiepten, oft werden te gronde geschooten. Zoo de Nassauschen getuighen, bleeven'er, van 's Koninx oover de duizent; meer dan tweemaals zoo veel van de zeeghbaare zyde, naar dat de Spaanschen opgeeven, die hunne dooden niet hoogher dan op zeevenhondert begrooten. Immiddels hoewel twee scheepen verlooren hebbende, die op plaaten aan stukken stieten, verscheen Don Sançio tussen ter Neuze en Vlissinge; ende vond zich de Prins in vaar, om de hachlykheit des weederstands: zynde de bloem zyns krysvolx op de Schelde verpandt. Hebbende, naar tyds gestalte, 't oorbaarlykste bezorght, nam hy 't gebedt te baat, en vertrok alleen in zyn' kaamer. Maar korts daarnaa verkundschapt, hoe d'ontdekte vloot voor Breskens was koomen ankeren, streek hem de zwaarigheit van 't hart af, en hy zelf naa 't hooft der havene toe, zien wat'er zyn' eighen' ooghen af zeiden. Merkende den misslagh des vyands, die alzoo 't getyde verlagh, dat reeds begon te waalen, dankte hy Gode voor zyn' genaade, zonder d'ooverhandt van Boisot schier eens in twyfel te stellen. Ook leed het luttel aan, oft de verwinners braghten zelf de tyding daar af; en de bemaghtighde scheepen, ten deel tot Vlissinge, ten deel tot Kampveer in. Avila verwittight door den Landtvooghdt by een' afgeveirdighde sloep, spoeide, uit vreeze van teffens al 't geweldt op den arm te kryghen, zich weeder te rug naa Antwerpen. Hoewel nu de Zeeuwen niet vergaaten, de bevochte zeeghe, met bedryf van oopenbaare blydschap, kundigh te maaken; zoo werd nochtans der zaake tot Middelburgh en Armuide, geen volkoomen geloof gegeeven, maar de waarheit der zelve, in verscheide manieren, verdraait. Echter zagh men zich daar in d'uiterste benaautheit; zulx, den eenen dagh door den anderen meer dan twintigh soldaaten van honger storven; de rest met moutkoeken, lynzaatbroodt, en ander deerlyk voedsel, eeven als tot Haarlem geschiedt was, de doodt verwylde. In welke ellende, en onzeekerheit van ontzet, Mondragon te raade vond, aan den Landtvooghdt te schikken eenen Hopman, Trenchant gebynaamt. Maar deez werd onderschept, en zyn berichtschrift gevischt, mits dat hy 't, gehecht aan een stuk loods, op een zandt, by laagh waater, in zee worp. 'T pit daaraf was; dat men, 's nachts naa den zeevenden in Sprokkelmaandt, en voort vervolghends, van tien tot elf uuren, op den tooren van Middelburgh vuuren zouw, tot bewys dat die stadt en Armuide noch voor den Koning hielden. 'T vuuren achter blyvende; moest men aan geen ontzet peinzen, maar 't gansch eilandt op nieuw te winnen. Ook meld' het den droeven standt, en onlustigheit der krysluyden; en vraaghde hoe men, ten quaadste koomende, met de goederen toe zoude. Want men hadd' een' grooten rykdoom van koopmanschappen in stadt; die den vyandt wel te misgunnen, maar niet, dan met den volke teffens te verderven waaren. Dat de Zeeusche scheepen, schaarselyk voorzien, wantrouwden aan 't stuiten der Spaansche. Met de welke hoe 't geleeghen, en wat hoope van hulp daar voor handen moghte zyn, men hem te verwittighen hadde, by vuurteekens, die hy voorschreef. Genoeghzaam bleek den Prinse de noodt der beleegherden, uit de lesse deezer punten, en den mondt van den brenger; die, naa weinigh daaghen, ontslaakt werd, en tot Armuide gevoert, met de miede van de neêrlaagh ⁺der zynen. Weshalven Mondragon, die nu drie weeken, naa 't verlies en aftoght der vlooten, uitgehardt had; zyner Doorluchtigheit aanbood de twee plaatsen oover te leeveren, mits dat men hem en de soldaaten, met pakkaadje, waapenen, en vlieghende vendels liet uittrekken, en neevens de burghers, die 't begeeren zouden, onbeschaadight aan vrundsboodem op zette. Dit sloegh de Prins af in 't eerst, en hen anders t'ontfangen,

+ 1574.

+ Mondragon zoekt te handelen.

[p. 349]

⁺dan op de Haarlemsche voorwaarden van genaâ oft ongenaâ. Maar Mondragon antwoordde, dat hy en de zynen de stadt eer tot twintigh plaatsen aan brandt zouden steeken; daarnaa, in eenen uitval zich vechtende laaten aan stukken hakken. Dies boogh zyn' Doorluchtigheit, ooverleggende wat'er koomen konde, van zoo een deel oude krysluyden vertwyfelt te maaken; samt dat het te dier gewedt zouw zyn, om den kostelyken buit, daar haare zaaken naa vastten. Ende werd het verdragh, ⁺den achtienden van Sprokkelmaandt, in deeze wyze, getroffen. Mondragon en zyn regement hadden 't eylandt van Walchere te ruimen, meêdraghende vendels, geweer, en al 't hunne; mits laatende vestwerken, oorloghstuigh, scheepen, en andere goederen onbeschaadight. Des zoud' hy, op zyn' trouw belooven, weeder in 's Prinsen handen te keeren, oft binnen twee maanden op vrye voeten te doen stellen Philips van Marnix Heer van sant Aldegonde, Hopman Jacob Simonszoon de Ryk Ammiraal van Kampveer, eenen Italiaanschen Krysbouwmeester gebynaamt Cittadell, den steedehouder van Hopman Willeken van Angeren, en Hopman Jan Petryn. Gelyke uittoght en meedevoer zouw gegunt zyn, aan zoetelaars, busschieters, en andere sleep der oorlooghe: maar aan de geestelykheit, niet dan met haare kleederen, te vertrekken. Ende waare men schuldigh hen altzaamen, in veiligheit, naa den Vlaamschen kant oover te scheepen. Burghermeesters van Middelburgh, alzoo men hun verscheide bezwaarlyke voorwaarden aanverghde, stelden den Prinse 't groot verloop van de zaaken hunner burgherye voor ooghen. Hier op volghde zyn' bewillighing: dat de poorters ooverboodigh zyner Doorluchtigheit van Koninx weeghe hulde te zweeren, lyf, goedt, en vergeetenis der verleedene dingen genieten zouden; mits inneemende, tot bezetting, etlyke burghers van Zierikzee, Vlissinge, en Kampveer. Uit de geenen, die den eedt weigherden, waare den Prinse geoorloft, te kiezen, en in beslagh te houden tien persoonen, ter tydt toe, zy te weeghe gebraght hadden de verlossing van Burghermeesters en burghers tot Haarlem gevangen, ten gelyken getaale. Die van Middelburgh zouden naa deezen, hunne koopmanschap mooghen dryven, genietende de rechten en vrydoomen hunner steede, als voor heen, binnen de grenzen haarder rechtspraake: behoudende zyne Doorluchtigheit aan zich, de drie boovengemelde steeden te begenaadighen, naar reede van haare verdiensten, en oirbaar des gemeenen lands. Ende onaangezien een' somme van driehondert duizent gulden hun afgevordert, werden zy echter gehouden, tot onderstandt der oorlooghe, de penningen op te brengen, die de Prins zoude reedelyk vinden: zonder in dit verdragh te begrypen de landtluiden die den vyandt gunst oft hulpe beweezen hadden, met de welke hy bezonderlinx verstond te doen handelen. Alle goederen, den geestelyken oft uitgeweekenen toebehoorende, stonden getrouwelyk oover te leeveren, zonder yets te verergheren oft achter te houden op lyfstraf. Doch de vluchtelingen, begeerigh tot het hunne te keeren, moghten 't zelve by smeekschrift verzoeken, daar men behoorlyk op letten zouw. Aangaande Paapen en Monnikken, kerkendienst en middelen, samt andere punten by Burghermeesters voorgestelt; naar dien der geestelykheit toegelaaten was, met haar gewaadt te vertrekken, dacht zyn' Doorluchtigheit, op de reste, naa betaamelyke onderrichting, alle billyke orde te stellen. Dit aldus geslooten; vertrok Mondragon, met zyn krysvolk zwart van honger en ongemak, den eenentwintighsten in Sprokkelmaandt, uit de twee plaatzen, en werd ter Neuze aan landt gezet. 'S daaghs daarnaa quaamen'er driehondert burghers van de naaste steeden in: ende op den vyventwintighsten, de persoon des Prinsen. In 't afhandelen der opgeschorste zaaken bewees hy zich

+ 1574.

+ 'T verding geraamt.

[p. 350]

⁺zeer goedertier en bescheiden; jaa besteedde aan menschen harten twee tonnen schats, hun quyt gescholden van de ge-eischte drie. Maar Mondragon vond geen' gelyke gevoeghzaamheit in den Landtvooghdt; die hem, voor zyn' ooverdappere diensten, niet zoo veel te wille wist, dat hy 't ontlasten zyner trouwe, en de bedonge verlossing der gevangenen liet plaats hebben. Jaa de maare ging, dat zy hoe langer hoe meer benaauwt, en ergher onthaalt werden; voorneemelyk Aldegonde. Waaroover Sonoy schryvende op Uitrecht, Bossu met gelyke siere dreighde. Maar Verdugo, een man van zeer eerlyk en maathoudendt gemoedt, en nu Steêvooghdt van Haarlem, antwoordde hem; zoo men, aan 's Prinsen zyde, voor had, quaalyk met de gevangenen te leeven, men wild' het, aan 's Koninx zyde, niet doen: hoewel 't met beeter recht en tytel geschieden kon. Sonoy zoud' aan hem eenen man ooverschikken; en die, uit Aldegondes eighen mondt, deeze waarheit verstaan mooghen. Dit geschagh, ⁺ende bleek alzoo; belangend' Aldegonde. Dan Hopman de Ryk, zeeker, was in 't eerst zyner gevankenisse naa Antwerpen gebraght, thans op het Slot te Vilvoorde, beruchtight voor een' moortkuil en kerker van ongenaâ. Hier zat hy zes weeken, en zyn' huisvrouw als voor weduwe, met tyding van zyn' doodt. Echter werd hy naa Gent gevoert. Twee onderaardsche hoolen waaren op 't Blokhuis aldaar; het eene de Kaizars, het ander de Koninxstoel genoemt; daar nemmer zon oft maane scheen, en zoo laagh van verdieping, dat'er geen man oovereindt kon staan. In een van deeze stak men hem, en stelde eens voor al t'zyner keure, van wat toespyz en drank hy gedient wilde weezen. Hy koos kalfsvleesch en deelwyn; ende kon seedert geen ander verwerven: maar werd, by lankheit van tyde, met de zaadzaamheit dier kost, gepynight: zulx dat z'hem, al zyn leeven ter keel uit walghde. Daar lagh hy, met tsestigh pond' yzers aan de beenen, een' schildwacht voor 't gat; ende bernde, tot lichtenis der zwaarmoedigheit, nacht en dagh, kaersen, die hem, met haaren damp 't eene oor ongeneeslyk doof maakten. Ten einde van zeeven maanden verght men hem 's Koninx dienst t'aanveirden. Hy weighert den Prinse af te gaan; wordt met der doodt gedreight; op 't schavot gebraght, daar reeds een persoon oft twee onthalst laaghen. Toen ryft 'er onder 't krysvolk van 't Slot (want dit gebeurde daar binnen) een' beroerte, verwekt, zoo men meende, door de huisvrouw van Mondragon, hunnen burghvooghdt: gemerkt hy haar ernstelyk geschreeven had, dat men zaaghe de Ryk te spaaren, als eenen die zyn gevangen was, en de poort, waardoor hy uit Middelburgh gaan moest. ⁺Hy werd dan te rug naa den kerker gebraght. Mits Mondragon nu vuurighlyk aanhield', om zich van zyn' beloften te mooghen quyten, gaf de Landtvooghdt zoo verre toe, dat hy de Ryk uit der hechtenis ontsloegh: maar, wendende nu dit, nu dat voor, draalde met Aldegonde. De Ryk quam in Hollandt. 'T welk vernoomen by den Prins, en dat'er Aldegonde ontbrak; ontbood hy den Hopman, en vertoonende wat aan des anderen persoon, die al de geheimenissen des Lands wist, geleeghen waar, vraaghde; oft hy 't hart had, om weeder naa den vyandt te keeren, en Mondragon tot volle naakoomst zyns handtteekens te verplichten. ⁺De Ryk antwoordde bereidt te weezen, zyner Doorluchtigheit, en den Vaaderlande dien dienst te doen. Wel is waar, dat hy thans, tot naader bezinning koomende, zich onwilligh verklaarde om in een' zeekere doodt te gaan, zonder eerst zyn' huisvrouw en kinderen verzeekert te zien van zesduizent gulden verschooten by hem, tot behoef der gemeene zaake: een' groote som te dier tydt, en voor de welke men hem aanbood een Graafschap in Schotlandt te doen hebben. Hier op vernoeght zynde, aanveirt

+ 1574.

+ Zwaare gevankenis en quellaadje van Hopman Jakob de Ryk.

+ Hy wort geslaakt: niet Aldegonde.

+ Wonderlyke vroomheit van de Ryk.

[p. 351]

⁺hy de reiz, ende komt Mondragon om zyn' beloften maanen. De welke, in reede en eere staande, endtlyk t'antwoordt gaf, men zouw Aldegonde in vryheit, oft hy zelf zich zulx aan stellen, dat'er 't gansche landt af waaghen wilde. Voor dit onbenoeghen streek de Landtvooghdt, en bewillighde in 't ontslaaken der vyf gevangenen, naa dat hy 't, om Aldegonde, acht maanden, sleepende gehouden had. Geduurende 't benaauwen van Middelburgh, quam 't, met de lyftoght en andere noodtzaakelykheeden, onder de beleggers haast eeven schaars om, als onder de beleegherden: zynde dikwyls op de scheepen, voor honger en dorst, niet ⁺dan peekelhaaring en waater oft zeer dun bier ten beste. Welke armoede hen benoodighde, niet alleen goederen van Italiaanen, hunnen vyandt behulpigh oft toegedaan, maar ook die van verscheidene onpartydighen aan te tasten; tot maghtighe opspraak en laster des Hollandschen en Zeeuwschen naams. Niettemin, om de klad te verduysteren, verbond ⁺men zich aan de beroofden, by brieven van schultkennis; ende heeft zeeker, met der tydt, meest al die schaaden vergoedt. De Prins, nu verre meester ter zee, en van heel Walchere, voorzagh Armuyde met bolwerken, ⁺wallen, poorten, en stads gerechtigheit. De Vorst, te deezer tydt, had schier alle waateren gebrugt: by welke geleeghenheit de Spanjaards van Zeevenberghen en daarontrent, den Ruighenhil oovervielen, met neêrlaagh van etlyke soldaaten en landtluiden. Het eilandt werd jammerlyk geplondert; teeghens verscheide menschen, maghteloos van sexe oft ouderdoom, op 't bitterste gewoedt. Teffens broedden 'er eenighe aanslaaghen oover en weeder; een' der welke; teeghens Antwerpen toegestelt, in ⁺deezer maniere zynen op-, voort-, en ondergang had. Door zeekren Spanjaardt van 't Slot, met naame Jan Alonzo, gevangen op eenen der zeetoghten onder Beauvois, ofte ('t welk beeter te gelooven schynt, mits 't geloof dat de Prins hem gaf) vrywilligh oover gekoomen in onbekende kleederen, was zyner Doorluchtigheit vertoont; hoe zyn' spitsbroeders, twee jaaren tyds, schier zonder eenigh geldt t'ontfangen, voor een stuk daaghelyksch broods gedient hadden; jaa dies dikwyls gebrek, en langer, om nocht aan. Waaroover hun onbenoeghen stond om tot vertwyfeltheit uit te bersten; en een goedt deel niet lievers wenschte, dan dat 'er een Vorst quaam, die, hun betaalende, de burgh daar voor, en hen in zynen eedt, aannaame. En hy maakte zich sterk, door de poort, die naa stadt zagh, een' bestaande troep booven te helpen. Zynde des koops eensch geworden, ter somme van twintighduyzent dukaaten, keerd' hy naa zyn' bezetting. Voorts bewillighde de Prins eener zyner bewindsluiden geheeten Jan de Vos, die goedt Spaansch sprak, zich binnen Antwerpen te begeeven; tot voorbereidingh van 't werk, dat op den vyfden van Lentemaandt aangaan moest. Neevens noch drie oft vier anderen, werd hem bygevoeght Pieter Torqueau een Waal van Doornik, en hun beiden ter handt gestelt oopene brieven van geloove, te vertoonen aan de vertroudste ingezeetenen. Heimelyk in stadt gekoomen; wisselden zy te met van herberghe; ende dreeven, etlyke maanden lang, 't stuk zoo behendelyk, dat zy merkelyk getal burgheren aan hunne koorde kreeghen. Midlerwyle sloopen, op marktdaaghen en andere, tussen de vier en vyf hondert stoute soldaaten ter poorten in, meest wilde Geuzen, uit het woudt van Ypere; zommighe uit Hollandt, Zeelandt, en het gewest van Kleef. Dit volk, onderling kundeloos, droegh zeeker teeken, waar by elk merken moghte, wie van de zynen waare; ende werd binnen Antwerpen gewaapent. Teeghen den tydt des uitvoerens zouden de Zeeuwen gepast hebben, met eenighe scheepen by de werken te weezen. Gaande de zaaken deezen tredt; quam Jan Alonso, te zeekeren daaghe,

+ 1574.

+ Zeeroof by de bondtgenooten gepleeght en thans geboet.

+ Armuide tot een stad gemaakt.

+ Ruigen hil oovervallen van den Spanjaart.

+ Aanslagh op Antwerpen.

[p. 352]

⁺Jan de Vos, in zyn' herberghe, aanzeggen dat hy zyn gast wilde weezen, met noch vier anderen van 't voorneemen, om oover 't beleidt des zelven gezaamentlyk te handelen. Groot omzien kreegh de bewintsman naa zulk een' uitscheut; de welke toe te staan, was niet alleen zyn leeven den Spanjaarden; maar ook, zoo z' hem verrieden, 't gansche geheim aan d'ongenaade van den pynbank vertrouwen. Haast eeven hachelyk scheen 't afslaan. En hem te loozen met antwoordt naa zynen zin, om thans 't gevaar te verloopen, kon min niet, dan op een' storting van den aanslagh uitkoomen, daar reeds zoo veel om gewaaght, en t'zaamengehaalt was. Dies troost hy zich te verwachten wat'er af koomen moghte, en belooft hem des volghenden morghens te verwittighen; waar 't gelagh zouw ten beste zyn. 'T geschiedt, en de Spanjaardts ten bankkette gekoomen in een waardshuis niet wyd van 't Slot, verklaaren, dat zy van tachtentigh, die daarop waaren, dertigh soldaaten beleezen, en 't volbrengen huns toelegs in de handt hadden. Maar, nu genoeghzaam ryp, breekt de bommel uit; en wordt Jan Alonso by den hals gegreepen: 't zy hem zyn' boel beklapt had, oft een soldaat van Valenchien: want op beide viel vermoeden. Neevens hem werd Pedro Maldonado zyn spitsbroeder, en voorts ook Adriaan, waardt in den spieghel, met eenen Jan Vermaas, aangetast. De Vos en Torqueau, des verkundschapt, waarschuwden daatlyk de soldaaten hunner veeme; die, zonder ander geweer, dan de dag, zich, door verscheide poorten, elk zyns weeghs, begaaven, en berghden. Een dappere styfzinnigheit en hardtvochtigheit speurde men aan de gevangenen, zynde door geenerley foltering, tot melding hunner metpleghtighen, uitgezeidt de Vos en Torqueau, te brengen geweest: hoewel 't pynighen Alonsoos leeden zulx gesloopt had, dat hem vier mannen op de Meer, plaats zyner uiterste straffe, draaghen moesten. Daar werden zy alle vier gevierendeelt. Ter zelve stonde raakte Jan de Vos ter Roode poort uit, en voorts behouden in Hollandt. Hoe Pieter Torqueau ontquam, is my niet gebleeken. Ende verdween aldus deeze aanslagh op Antwerpen: staande grootelyx te verwonderen, hoe, onder zulk een' meenighte van luiden, dies wustigh alles, zoo ruim een' tydt, bestopt bleef, zonder ⁺dat erghens yet uitlekte. Ter andere zyde, bestaaken zommighe uitgeweekenen van Ter Goude een vloekverwantschap, om de stadt, daar geen' bezetting in lagh, onder den Landtvooghdt te brengen. De roervinken waaren, Jan Hey, Claas Dirxzoon Verhoef, Dirk Andrieszoon, en meester Cornelis Henrixzoon. Jan Hey hield zich t'Uitrecht, maar verstandt binnen Ter Goude, met zynen schoonzoon Adriaan Pieterszoon; neevens wien noch ontrent twintigh andere Roomsgezinden zich vervorderden aan te spannen. Onder deeze was een Arent Jan Teeuwen, eertyds slootemaaker der stadt; ende had toen noch onder zich de sleutels van 't Vlaminxpoortjen, niet verre van den Doeltooren staande. Dit dacht men te oopenen, om zeshondert uitgeleeze schutten van den vyandt in te laaten, die de kool hunner lonten met kookers moesten bestolpt houden. Zoo dit niet vallen wilde, zouden de vloekverwanten zeeker toegemetst gat in den Doeltooren, daar hunne verzaamplaats was, doorbreeken; en 't krysvolk oover de Graft helpen, by middel van schuiten daar toe gereedt, aan te haalen met lynen, om 't plassen in 't waater te verhoeden. Zynde deeze voorstel aangedient den Heere van Noircarmes, als Stadthouder oover Hollandt en Uitrecht, in plaatse van den gevangen Graave van Bossu, gaf hy, te dier tydt krank leggende, den Heeren van Gognies, Naves, en la Motte, last, om den aanstichteren de handt te bieden; ende hun eenen breeden vergifnisbrief, die strax, naa 't bemaghtighen der stadt, te verkundighen stond, om de burghers gerust te

+ 1574.

+ Verraadt binnen ter Goude.

[p. 353]

⁺stellen. Maar, als nu bestemt was, des nachts naa den vyfden in Sprokkelmaandt, het bedachte ter daadt te brengen, geviel 't den derden, dat Jonker Albrecht van Egmondt, met een vendel van anderhalf hondert Neêrlandsche soldaaten, binnen Ter Goude quam. 'T welk de t'zaamenspanners, duchtende ontdekt te zyn, byster verbaasde. Zy hielden echter stal; en Adriaan Pieterszoon schreef aan zynen schoonvaader, hoe de toeleg haperde. Den zin bewimpeld' hy, met woorden die de krankheit eener nichte meldden, daar een' nieuwe quaal toegeslaaghen waar, zulx haar de beraamde geneesdrank jeeghenwoordelyk geen' baat kon doen. Tot boode bewillighd' hy zeekeren landtman. Deez bedeest, en allenskens bet achterwaarts peinzende, ging eerst een' wyl in de poort staan trantelen; thans naa de stroom toe; ende bleef daar schryelinx schuit en oever bestapt houden, als niet weetende hoe hy wilde: tot dat de waakers, een schalk oogh hierop kryghende, hem aangreepen, ⁺en in 't wachthuis braghten. In 't bezoeken vond men eenighe penningen by hem, en een kluwen gaarens: om 't welke weder te hebben, hy meer, dan om 't geldt begaan scheen. Dit verwekte nieuw bedenken: en de draadt afgewonden zynde, quam de brief te voorschyn. De schryver, behalven zyn' domme keur, van eenen man onverzocht in lyfsgevaar tot zoo hachlyk een bedryf te beezighen, had ook zyn handt luttel oft niet verbootst. Dies werd ze terstondt, bekent; de boer gevangen, en gevraaght, wat hem zoo bedremmelt gemaakt had. Hy antwoordde; dat het waater, schynende, als baar bloedt, teeghens hem op te ryzen, hem in zich zelven, had doen zeggen; Heere Godt, zoud' ik wel een' bloedighe boodschap draaghen? Een bewys van 't vermooghen der inbeeldinge, oover gemoeden van die weekelykheit. Als nu 't gerucht ter stadt, en zelfs ten ooren van Adriaan Pieterszoon insloegh, maakte hy zich uit den weeghe. Hoopende nochtans den grondt der zaake verhoolen te houden, met bekentenis van yet min haatelyx, en 't geen hem misschien vergeeflyk docht, zond hy eenen brief aan de Majestraat, om haar, uit dien aan zynen schoonvaader, te doen spellen, dat'er niet oevels schuilde, nochte wyder gehandelt was, dan tot stads oorbaar; naamelyk om verzeekering van 's Koninx genaade, aan Burghermeesteren en Vroedschap, te doen ooverschikken. Geen van beide de brieven was met eenighen naam onderteekent. Niettemin, gevangen zynde, beleed hy daatelyk 't stuk, en werd neevens den slootemaaker, met zommighe anderen, onthalst en gevierendeelt: de rest, verschoont om hunner jonkheit wil, op twee naa, die 't ontquaamen. Onlanx hier naa, viel met ⁺ontrent drieduizent man', in Waaterlandt, de Baroen van Chevreaux; draaghende vergiffenis in d'eene handt, in d'andre, dreighementen: zonder des te meer uit te rechten. Wel is waar dat hy de dorpen van Krommeny en Wessaanen, 't welk geplondert en verbrandt werd; thans ook Wormer en Jisp inkreegh: doch moest ze, in 't eerst van Lentemaandt, weeder verlaaten; en met een de schansen van Nieuwendam, en d'andere dyken in dien hoek: die, bezet met 's Prinsen volk, seedert, ⁺een' tydt lang rust had. De waarom zyns ruimens was 't genaaken van Graaf Luidewyk, uit Duitslandt, met geen versmaadbaare maght. 'K en weet, oft men den buit van Middelburgh ten deel tot werving der zelve bekeert had; dan oft hy door den Fransois, sint de moordt van Paris, op nieuw met heimelyke hulpe, oft ten minste met eenighe hoope onderstut was. Altoos de Hartogh van Alençon, korts te vooren, toen zyn broeder Henrik naa Poole reisde, om die kroon t'aanveirden, had binnen Nançy, verhoolen mondtgemeenschap met den Graave gehouden. En deez' neevens zynen

+ 1574.

+ Dat wordt ontdekt.

+ Chevreaux in Waaterlandt.

+ Graaf Luidewyk komt uit Duitslandt.

[p. 354]

⁺broeder Graaf Henrik, samt Hartogh Christoffel 's Paltsgraaven zoon, Ooverste der ruiterye, was nu den eenentwintighsten van Sprokkelmaandt, op anderhalve myle van Maastricht, aan ginszyde der Maaze koomen leegheren, sterk zesduizent knechten, en drieduizent paarden: doch zonder meer geschuts dan twee oft drie veldtstukken. Maar 't mangel van dit vreezmaakend krystuigh joegh den vyandt te grooter anxt aan, mits hy zich inbeeldde, dat d'ander op gunst eenigher steeden steunde, die hem vrywillighlyk in laaten, en schuts genoegh verschaffen moghten; ende dat hy, zonder dien toeverlaat, zich in dien tydt des jaars niet te veld zouw begeeven hebben. Zeeker, om zyne troepen, in 't wrangste van den winter, onverdrietigh oover wegh te houden, had hy onder haar uitgestrooit, hoe etlyke plaatzen van belang, en t'hemwaarts geneeghen, eer lang zouden oopen staan, en haar met gereede soudye bewelkoomen. Ook brak, ontrent deez' tydt, d'aanslagh op Antwerpen uit: ende schynt hy, in verscheiden' andere, geen onbundigh verstandt gehadt te hebben; zynde by den Spanjaardt gelooft, dat'er yets binnen Niemeeghen, Roermonde, en elders smeulde. Luttel op zyn voordeel, hier teeghen, was dat pas, Don Louis; oft uit armoede van kundschap, oft verschalkt door de behendigheit van Graaf Luidewyx lichting, die, op een bot, tweeduizent ruiters van 't geleide des Koninx van Poole, t'zynen dienste bewillight, en naa zich gestreeken had. Ook quam het zoo krap om van gelde, met den Landtvooghdt, dat reeds een deel volx aan 't muiten was; ende des te min vreemdt, zoo de aanvulling der gedunde benden (laat staan de gemeene versterking) slappelyk behartight werd. Niettemin gewekt door deeze maar, gaf hy last, op 't spoedighste, achtduizent paarden in Duitslandt, vierduyzent man' by de Roomsgezinde Zwitzers; in 't Graafschap van Borgonje, en in Heenegouw tweeënveertigh vendelen te voet, aan te neemen: kraften neevens zyn' andre (zoo hy midlerwyl, by hulpe des onbequaamen weeders, den Graave 't ooverzetten der stroome beletten kon) om thans aan twee heiren verdeelt te mooghen worden, en zyner Genaade, en den Prinse teffens ⁺'t hooft te bieden. Met een ontbood hy veele zyner troepen uit Hollandt opwaarts; zelfs de geene die Leyde beblokt hielden: welx verlossing, voor dat maal, geen' geringe vrucht van Graaf Luidewyx toght was. Jaa hy beval allen leenluiden, op verbeurte hunner leenen, zich ten oorloghe toe te rusten. Voorshands meest met Maastricht bekommert, 't welk, in vreeze voor buiten-, en binnen vyandt, slechts drie vendelen Hooghduitschen onder Francisco Montesdoca bewaarden, gebood hy Don Bernardin de Mendoza de bezetting te styven, en voorts te bezorghen, dat de Graaf aan de Maaze gestuit wierd. Van 't een en 't ander queet zich Mendoza vlytelyk, passende, den zeevenentwintighsten der boovengeroerde maandt, zyne vaan speerruiteren, met die van Curtio Martinengo, ⁺van Pietro Busto, van Fernando en Antonio de Tolede, neevens de schutten te paarde van Mondragon, in die stadt te brengen: voorts de stroom, tot Luik toe, van scheepen en schuiten t'ontleedighen. Graaf Luidewyk bleef stil leggen, terwyl de rest zyner benden, mits d'ongaalykheit der weeghen, in zwakken en gebrooken getaale aanquaamen. Misschien ook, dat hy d'uitkoomst eenigher smuikhandelingen, en den opstandt zyner partylingen erghens, afwachtte; oft het vast toevriezen der Maaze: gemerkt zy reeds met ys belemmert, en de koude zeer streng was. Dan hierentussen rukte Sançio d'Avila driehondert Spaansche busdraaghers by een, en daar meê naa Maastricht toe. Consalvo de Braccamonte volghd' hem, met tweeduizent Spanjaarden, twee kornetten speeren, eene van roers. Don Sançio aangekoomen den derden van Lente-

+ 1574.

+ Leyde van d'eerste benaauwing ontslaaghen.

+ Maastricht beeter bezet.

[p. 355]

maandt, ⁺en de zynen, ten deel in stadt, ten deel in Wyk, geleit hebbende, toogh, 's anderendaaghs, met etlyke paarden uit, om kennis van 's Graaven standt te neemen: ende werd van tweehondert ruiters deszelven, moedighlyk jaa, dan met haaprende orde, aangevallen. Waar uit hy bezeffende, dat zy, als nieuwlingen, van lompe forsheit, zonder ooverleg gedreeven werden, oordeelde 't rechte volk voor te hebben, dien, by waarneemen van geleeghenheit, eenighe wisse neep te geeven waar. Dies gaat hy, vier daaghen daarnaa, zeeker gehucht, een' halve myl van der stadt, stoffeeren met een goedt deel schutten, en etlyke ruiters onder 't beleit van Mendoza: wiens steedehouder Alconeta, met ruim dertigh, zoo speeren, als roers te paarde, zich thans voortsdeed, om de schermutsing aan te hechten, en de Nassauschen in de laagh te lokken. Zy eevenwel, oft daar af verwittight, oft niet dom genoegh om zich t'eenen dorpe in te boezemen, zonder te weeten wat 'er schuilen moghte, schorsten by tyds het hielprangen; deizende de paarden, met hun voetvolk ter weederzyden: zulx parthyen met gering, en vast gelyk verlies, ontmengelt werden. Daarnaa quam Graaf Luidewyk zich heinder aan stadt neederslaan, dekkende, met de leegheringen van 't voetvolk, de oorden der ruiterye. Waar door de Spaanschen zich yetwes ingetoomt zaaghen; en zyn' zoetelaars en voederhaalders, seedert veiligher 't veldt gebruikten. Avila, niettemin, liet den Graave geen' rust; dien hy trachtte op zyn weekste te neemen, en somtyds aldaar, tot binnen de beschansingen aantastte. Ook werd hy, om dit getyde, met twee kornetten versterkt. D'eene was van Italiaanen, Ritmeester Mutio Pagano; d'andere van Spanjaarden, onder Antonio d'Avolos; beide uit Borgonje gekeert, van den Hartogh van Alva te beleiden. Met deeze, en d'eerste zes, neevens driehondert Spanjaarden, en gelyk getal Walsche schutten te voete, besloot hy een' hemdetoght te verzoeken; en koos daar toe den nacht voor den achtienden van Lentemaandt. De Nassausche troepen laaghen gespreidt in verscheide dorpen, niet te wyd nochtans, om d'eene der andere, zoo 't noodt deed', spoedigh te hulpe te koomen. 'T heinste aan Maastricht was Bemele, beslaaghen met neeghen vendelen Duitsche knechten, en tweehondert ruiters. Dies muntt' hy 't op deeze; en zoo wel om hun allen bystandt, als de vlucht tot de naasten hunner parthye af te snyden, beval aan Mendoza, zeekeren heuvel ter zyde, met de ruitery, in te neemen. Voorts mat men zulx den tydt, dat de bespringers, in 't ⁺aandoen der plaatse, juiste duisternis t'oover hadden, tot de verrassing en den schrik. De Duitschen, luttel verdacht op zoo een' morghewekking, hadden nochte den oordt omgraaven naar den eisch, nocht eenighe schildwachten te paard' uitgezet om ter yl van 's vyands reppen gewaarschuwt te worden. Zeeker schryver wyt dit hunner verwaande frankheit van harte; als oft zy, met Alexander de Groot, te welgeaardt wilden weezen, om tot nachtbedrogh te nyghen, en, in plaats van rustighe verwinners, voor zeeghedieven te gaan. 'T welk yet gezeit waar, indien men hun alhier 't verfoeyen van diergelyke treeken, en niet het verzuim van zich voor 's vyands list te hoeden, kon toereekenen. Hebbende eenighen der stoutste soldaaten bespiedt, dat de baan klaar was; zoo stoot men toe: ende werpen Johan de Aguillar met zyn vendel Spanjaarden, en 't Walsche van den Hopman Bieure, aan de welke de voorstorm stond, zich, met brandende graatigheit, ter wal in. Voorts daatlyk ingevolght van hunne metgezellen, ooverromplen zy onverziens den zorgheloozen hoop: die, verbaast en verbystert, in een' uur tyds, t'onder gebraght werd, laatende zeevenhondert knechten, etlyke ruiters, en een vendel in de loop. 'T was nu schoon dagh; en de Spaanschen, hebbende maar zeeven man'

+ 1574.

+ Don Sancio vernestelt de Duitschen tot Bemele.

[p. 356]

⁺verlooren, stonden op den aftoght. Doch om dien te verzeekeren, en onderweeghe niet oover eenighe hulptroep te struikelen, veirdighden zy een deel hunner vooruit, tot manning van 't gehucht, daar zy, tien daaghen te vooren, de laagh hadden toegestelt. Wel bequam hun die zorghvuldigheit. Want de Nassauschen, te waapen gedaaght by 't vuuren op zeekere hooghte, schooten ylinx te zaamen, tot bet dan duizent ruiters toe, en quaamen, met lossen toom, aanrennen, naa de plaats des gevaars. Der paarden warme aasem gedikt door de koude, en by een gepakt, schiep hun een' wolk booven 't hooft, die weeder den Spaanschen tot een' baak diende. Dies hielden zy 't oogh derwaarts, en zich in 't verbandt. Maar de drom ruiteren, kryghende Mendoza in 't gezight, vond zich alzoo ras begroet, van ettelyke ryen schutten te voete; die, verborghen daar ontrent, ter slinke los bernden. Dit deed ook de Nassauschen met zinnen gaan, duchtende, oft'er meer achter waar; in voeghe, dat'er niet dan een' lichte schermutsing viel tussen zommighe paarden, geslaakt uit d'een' en d'andere schaare. 'T welk tydt aan de Spaanschen gaf om 't gemelde gehucht te behaalen. De Duitsche troep, een' wyl gewacht hebbende naa 't volk van Hartogh Christoffel, die wyder geleeghert was, begaf zich echter in Bemele. Doch men bleef'er niet lang: achtende Graaf Luidewyk raadzaamer, naa Valkenburgh en Gulpen te deizen; daar hy weeder, door Don Sançio, bestookt werd. Want deez vond zich nu merkelyk versterkt: zynde Braccamonte met zyne benden, en Mondragon met zyn regement, neevens de kornet van Schenk, by der handt. Waaroover den Duitschen, ziende den toght niet zoo glad gaan als zy gewaant hadden, ook voedering en toevoer schaars by koomen, het bloedt bekoelde: zulx in steede van aan te groeyen, wel duizent paarden den herdraf heimwaarts naamen. De Graaf, hebbende hier gemart tot den achtsten van Grasmaandt, brak endtlyk op, en wendd' het naa Gelderlandt: 't zy dat hy meerder onlust en afval te gemoet zagh, oft op Roermonde. Want dit, verkoft zynde (zoo tuighen de Spaansgezinden) stond op goên vrydagh te leeveren door een gevallen rak muurs, en vyftien ten deel Duitsche, ten deel Fransche soldaaten, die effen des witten donderdaghs, als hy optrok, ontdekt werden. Dies volghd' hy zynen wegh, in meening, thans den zelven, tussen Maaz en Waal heen, te neemen; om zich met den Prinse zynen broeder te vereenighen, en viellicht gezaamder handt tot Brabandt in te booren; oft Tiel en Niemeeghen aan te tasten, om de Waal, en vervolghends de Rynstroom, tot geryf des Hollandschen ⁺koophandels te oopenen. Dit bezeste de vyandt; mits de Prins nu zesduizent man' in Bommelerwaart vergaadert had, en 't huis te Waardenburgh geslecht: uit het welke (toebehoorende Katharine bastaartdochter ⁺van Kaarel, laatsten Hartogh van Gelder, en bezet door haar met tachtentigh soldaaten) den zynen groote schaade, op de Waal gedaan was. Derhalven, om de gangen des Graaven gaâ te slaan, en, te met eenighen gevangen de tong te schraapen, was de steêhouder Alconeta zyner Genaade staaghs op de hakken; en briefde zyn weedervaaren, van tydt tot tydt aan Don Sançio oover. Deez, voortaan eener veldtkanse getroost, had nu verlof om die te waaghen, van den Landtvooghdt verworven. Want, hoewel 't getal der Spaanschen noch beneeden dat van de Nassauschen was, hy maakte zich sterk, door beleidt, en d'ervaarenheit zyner troepen, booven te staan. Om dan zyner Genaade een' streek in de reehtte te gaan ('t welk hem, als houdende de slinke zyde der Maaze, die daar ter rechte uitbuikt, licht om doen was) schreed hy, met groote daghreizen, gelyk ook Graaf Luidewyk, neederwaarts aan: ende veirdighde, des niettemin, driehondert Spaansche schutten, met een ven-

+ 1574.

+ De Prins in Bommelerwaart.

+ Het huis te Waardenburgh uitgerooit.

[p. 357]

del ⁺van Chevreaux vooruit, tot versterking der bezetting van Niemeeghen, en bewaarnis van den Waaldyk. Gedaalt tot de stadt Graave toe, sloegh hy aldaar een' schipbrug, voerde 't volk oover; en leegherd' het in Ooveraaselt, en andere dorpen naast aan den Maaskant. Des anderen morghens heel vroegh, braghten eenighe paarden aan, die op miede uit geweest waaren, hoe zich de voorhoede des Graaven geen' myl van daar vond. Waarop Avila eenighe andere van den Ritmeester Antonio d'Avolos voortstoude, om bescheidelyker kundschap te haalen. Deeze werden eensdeels afgemaakt, eensdeels gevangen; en 't luttel dat'er ooverschoot, gejaaght ter plaats toe, daar Don Sançio toefde, met Avolos, en de rest der kornette. Dit deeden hun vierhondert zinkroers, afgestuurt om gelyke boodschap, en gevolght van de voortoght. En de Spaanschen, hebbende den vyandt zoo naa niet gegist, stonden om te kreuken: als den Duitschen, twyfelende oft'er eenighe lyvigher drom ruiteren ontrent moghte schuilen, best docht, den toom in te korten. Hier by bleef het dien dagh. Want Graaf Luidewyk vindende den Spanjaardt voor zich, en noodigh 't heir t'omgraaven, ging neederslaan tot Moowyk. 'T is een dorp van kleene waarde, maar vermaart door den ramp, die der Nassausche partye daar ooverquam. Met den volghenden daagheraadt, veertienden in Grasmaandt, rustte men aan weederzyden ten stryde toe: zich verpynende Don Sançio met alle vlyt, arbeidt, en omzightigheit, te bewyzen, dat hy den last van 't opperbewindt, hem op dien toght toevertrouwt, maghtigh was; ende zoo een' eere niet quaalyk besteedt, aan een' persoon, die hoogher op zyn vroomheit, dan op zyn' afkoomst, treeden moght. Ook konden minder ooverleg en werklykheit niet bestaan, tot de behoudenis der ooverhandt, teeghen talryker weederparty, en zoo wakker eenen hooftman, als Graaf Luidewyk. Op de Mookerheide, goelyk een vierendeel myls van 't dorp, leit een' vlak van maar maatelyke breette, beheint, ten zuide met de Maaz, ten noorde met geberghte. Dit werd tot waalplaats verkooren van Avila, als meest beducht voor 's Graaven ruitery, die hem daar van ter zyde niet, oft luttel deeren kon. De Spanjaardts verdeeld' hy aan vier bossen spietsen, omgort met hunne schutten, 't een achter 't ander, om de smaltte van den grondt; onder 't beleidt van Braccamonte, en Ferdinando de Toledo: en plantte Mondragon, met zyn' zestien vendelen Waalen, aan den waaterkant: alle met het aangezight naa Mook toe. Ter slinke van 't Spaansche voetvolk, steld' hy de ruitery, ook aan vier hoopen, maar bezyden elkandre: op 't naaste Antonio Oliviera, met de benden van Pietro Busto, en Antonio de Toledo: daaraan, Bernardin de Mendoza, hebbende booven de zyne, ook te beleiden die van Curtio Martinengo, en etlyke paarden van Lopes Sapata, die korts van Niemeeghen gekoomen waaren. Neevens deeze stond Jan Babtista del Monte, ende t'zynen beveele zoo wel als zyn' eighene, de kornet van zynen broeder Camillo, en van Frederik de Toledo: beloopende te zaamen styf hondert tsestigh speeren. D'uiterste schaar was van de zinkroerruiteren van Schenk, tweehondert koppen. Ende had dit rosvolk, ter weederzyden een goedt deel Walsche busdraaghers te voet, van den Kornel Alonso Lopes Gallo, die in gedaante van halve maan uittipten, tot heggen en hoornen: zynde de rest van 't regement tot bewaarnis eenigher weeghen verspreidt. Om de schermutsing ter rechte handt aan te hechten, waaren, met een luttel onderscheids, voor de speeren geplaatst drie andere troepkens van schutten te paarde, gevormt uit de vaanen van Mossey, Mondragon, en Antonio d' Avolos: in 't midde der welke Pagano met de zyne beslooten stond. Ende moght de heele ruitery ruim driehondert tachtentigh speeren, en schaars zoo veel schutten; het voet-

+ 1574.

[p. 358]

volk ⁺niet booven vierduizent man', uitbrengen. Doch alles volschaart zynde; als reeds de trompet, onder 't ander speeltuigh van oorlogh opklonk, quam de Heer van Hierges aan, met de driehondert Spaansche schutten hem te vooren toegeschikt; en de bende van Chevreaux, neevens drie vendelen Spanjaarden van 't regement van Lombardye, die een' wyl gemuit hebbende in 't sticht van Uitrecht, nu scheenen die smette met bewys van vechtveirdigheit te willen afspoelen. Hun altzaamen werd gebooden standt te neemen, onder de strooke busdraaghers, ten noorde van de paarden; welke kant den aanstoot der Duitsche ruiterye meest onderworpen was. Door Hierges verstond men van derdhalfduizent Spanjaarden die zich uit Hollandt, onder Francisco Baldes, oover wegh spoeiden; ook van tien vendelen Duitschen, en drie kornetten: al de welke met den naasten dagh konden daar zyn. Hierop werd in beraadt geleit, oft het ook diende, hen in te wachten; gemerkt men zich zoo veel zwakker in getal kende, en d'uitkoomst des gevechts van maghtigh belang te zyn: staande, zoo 't'er averechts afliepe, veele plaatsen en harten geschaapen, zich Prinsewaarts te keeren. Ende in zulken gevalle zouw hunner trots-en vermeetelheit toegereekent worden, dat zy, met den spiegel van Heiligherleê voor ooghen, daar de zeeghe op gelyke wyze verwaarloost was, de genaakende en hun bewuste hulpe versmaadt hadden. Anderen vertoonden hierteeghen, dat men zich vond op voordeelighen boodem, zonder zorghe van beklemt te worden, door de meenighte des vyands: wiens deughd ook, en verzochtheit in dusdaanigh bedryf, by de hunne niet haalen moght. Hierenbooven was 't niet buiten bedenken, zoo men Graave Luidewyk tydt gaf, dat hy, viellicht, zich bet bevesten zouw; oft het wedt der stroome doen peilen, met eenighe schuiten, die hy (zoo gezeit werd) daar toe met zich voerde; oft de zelve met kraft van knechten mannen, om de brugh voor Graave te breeken. 'T welk hem gelukkende, en oover de Maaz te raaken; zoude men al te laat op zyn, om hem 't vereenighen met Oranje te beletten, die, seedert het uitrooyen van Waardenburgh, eenigh volk in de Langestraat geleeghert had. Dit laaste gevoelen woegh 't eerst' op, ook in 't oordeel van Hierges: en men besloot, de schermutsing, begost met het ryzen der zonne, te vervolghen en te sterken, om de Nassauschen van daar te dryven; die zich in deezer maniere gespitst hadden. Eerstlyk waaren met tien vendelen knechten, meest Fransche, de beschansingen voor 't dorp gestofseert. Tussen 't zelve en eenen heuvel ten Noorde, hield zich de rest des voetvolx, in een dik vierkant van vyventwintigh vendelen. Deezen diende tot borstweer de ruitery, gesplitst aan vier troepen: zynde d'effe grondt te kleen tot bequaamer verdeeling. 'T welk ook de Graaf benoodighde, eenighe paarden, in een eng dal, ter laaghe handt, te laaten. Ende scheen zyn' Genaade, zoo veel de naauwte der plekke leed, haare standen voorzichtelyk gekooren te hebben. Want, zoo de vyandt den minsten hoop haarder knechten zocht' aan te vallen, hy moest teeghen de veldtsnêe op, en gaf zyn' slinke zyde ten beste aan 't gros haars voetvolx: zoo hy dat quam bestooken, zyn' rechte bleef bloot voor die van de beschansing. Haar ruitery te schokken, viel zwaar zich in te beelden; alzoo zy weinigh min dan tweeduizent paarden sterk was. Don Sançio, vechtens zeeker, styfde, ⁺aan den oordt van Mondragon, de schermutsing, met hondert Spanjaarden, en tweehondert Waalen, onder den Hopman Diego de Montesdoca. De welke, toezettende in 't gezelschap van Hopman Haaghen en Jan Rolin Mondragons vendrigh, 't veldt haast dier wyze geveeght had, dat hem 't hart kloek genoegh werd, om den wal te bespringen. En de beschermers (een' vreemde zaak van zoo veele teeghens een', met die heg van zooden voor zich, waaroover zy, rustender handt, met wisse scheuten, op

+ 1574.

+ Stryd op de Mookerheide.

[p. 359]

⁺den vyandt konden blixemen) tsaaghenden door 't speuren van zulk een onvertsaaghtheit, worpen den rug om, en verliepen hun voordeel; als de groote schaar, in alle yl aantrekkende, hen quam keeren, en doen vast staan. 'T had eevenwel luttel duurs: zeindende Avila, den zynen te hulpe, tweehondert Spaansche schutten onder Benavides en Lorenzana, met tweehondert Walsche spietsen en roers, van elx eeven veel, aangevoert by Octavio Pichechelo, en Françisco Salazar. Waaroover Montesdoca, ververschende zyn' forsheit, met vlammenden moede, weederom teeghens den wal op vloogh. Ende was hy der eersten een, die de kruin bestapten: daar, als op een toonneel, en den top der krysmanlyke gloorie, in 't aanschouwen van vrinden en vyanden, twee koeghels zoo onkreukelyk een' dapperheit, met kortseindende doodt, en langleefbaare faam, beloonden. Uitbundighlyk queeten zich, in deezen aanval, de Waalen, dien d'eere niet ontzeit kon worden, van 't spoor ter volle zeeghe, door 't bemaghtighen der beschansinge, geleit te hebben. De vendrigh Rolin verooverd' 'er een vendel. Een ander vendrigh Penitez genaamt, vechtende binnen den wal, kreegh vyftien scheuten in 't lyf, en behield het echter. In deeze knik van 't geluk der Nassauschen, deed zich de zwaare troep hunner knechten ten tweeden maal voorts: dan ziende terstondt het gros der Spaansche, den voet slaaken, om hun te keer te gaan, kreeghen schrik, en raakten, beslommerder orde, aan 't deizen. 'T welk nochtans den Koninxsoldaat, ervaaren en afgerecht op 't beloop des waapenhandels, niet bekoorde, om plotselyk toe te streeven; maar hy bedwong zyn' schreede, en sloot zich als te vooren, duchtende 't waar een' trek om hem t'ontsnoeren, en met de ruitery op te koomen, die noch in haar geheel stond. Graaf Luidewyk en Hartogh Christoffel, merkende dat hun voetvolk zwichtte, staaken af: en, met een, quam van den heuvel daalen de troep die in 't dal gestelt was. Doch zy lieten daar een lyst van schutten stalhouden, tot verzeekeringh der hertredt, zoo den rosvolke, naa 't lossen, het spoedigh herlaaden belet wierd. Want, teeghens de speeren (gelyk ook de Heer van La Noue, in zyn' schriften, heeft waargenoomen) moghten de Duitsche ruiters quaalyk op; zynde, dat pas, gewoon, in steê van voort te stooten en te mengen, naa 't afschieten ter zyd' om te zwaayen, en aan de staart der troepen, op nieuw, hunne zinkroers te vullen. Op welken afdraf, hun de speeren dikwyls in den rug zaaten, en hen trenden, eer zy t'schrap raakten. Ten aanvang niettemin maakten de looden wisser wonden, dan de yzers: en de zinkroerruiters stelden de deughd van hun gepakt verbandt en meenighte, teeghens 't geweldt van de schok der speeren, die ruime orde en weenigh dwersdraaden vereischen, om dat zy in vollen run hunne kraft baaren; 't welk d'andren op den draf doen. Waardoor, de voorste gezwaaderen der speeren somtyds quaamen schaardigh te worden, en 't hooft te stooten; en de rest den moedt verloor, om de toomwenders te vervolghen. Dit, bezeft by Jan Babtista del Monte, had hem doen ooverleggen, hoe men de speeren in 't begin teeghens 't vuurwaapen der Duitschen verzeekeren moghte, en zich teffens van 't voordeel dienen, dat zy, in 't keeren, hunnen vyandt inruimden. Ende waaren, door zynen raadt, voor d'andre paarden, de drie troepkens busruiters gestelt, die eenen torn op de Duitschen doende, den eersten klink van de zinkroers uit te staan hadden, voorts ter hooghe handt af te slingeren; geevende alzoo schoon spel aan de speeren, om den Nassauschen beid' op borst en de lenden te storten. Graaf Luidewyk, draavende wat vooruit met zyn' troep, vond zich de kornet van Schenk onder de ooghen, en trof met zulk een' verbolghenheit, dat zy, hebbende nauwlyx haare zinkroers afgeschooten, den wegh naa de stadt Graave koos, sneller

+ 1574.

[p. 360]

⁺dan op en tredt. 'T welk de maare deed landtloopen, dat de Spaanschen geslaaghen waaren. Maar d'andere schaaren, hebbende de vaagh hunner heevigheit op de busruiters gemat, ende dat niet zonder schade te lyden, kreeghen strax, in de rechtte, Jan Babtista en Don Bernardin op 't lyf; oover dwers twee vlerken, yder van vyventwintigh speeren, die, by de steêhouders der zelfste ooversten, uit hunne troepen getooghen waaren, en aangevoert werden. Ik bevind, dat Pierantonio Perotti van Sassoferrato, mennende d'eene deezer wicken, tsestigh ruiters van 't voorhooft der Nassausche ordening scheurde, ende, met hulp van eenen nieuwen drom paarden, hun 't herzaamen belette, zoo dat'er hiet een leevendigh af quam. Door welk treffen de Duitsch, van zyn verzet geraakt, het ros omrukte. Ende etlyke paarden, t'zyd' uit gespat, sloeghen de heirbaan naa Bemmel in. 'T beste deel, eevenwel, nam zyn' toevlucht tot den heuvel, om op nieuw te laaden en zich te verbinden, onder scherm der Gascoensche en andere schutten; welke, hebbende daar neevens hunne standtplaats, zich ook in zeeker huis gesterkt, d'Italiaanen van Monte, met roer- en musketkoeghels, raauwelyk ontfingen, en de naajaght eenighszins schorsten. Wat midlertydt Graaf Luidewyk maakte, wordt by de schryvers verzweeghen: staande nochtans te vermoeden, dat, naa 't verschooyen van Schenks volk, hy zich by zyn' andere schaaren ging vervoeghen, ziende dat zy 't te quaadt hadden, en Oliviera zich niet roeren met de zyne, die achter gehouden was, als een' troep van toeverlaat, en om op de schielyke toevallen der oorloghe te passen. Doch, 't vlak genoeghzaam klaar zynde, begon ook deeze nu veirt te maaken. Ende geviel ter zelve stonde het aankoomen van Nicolo Basti, Georgio Machuca, en Pedro Tassis, met hunne kornetten speeren. Mendoza en Monte hier door grootelyx gestyft, styghen, gelyker loop, met hun teeghen den heuvel op. Dit toezetten, hoewel de Duitschen 't voordeel der hooghte hadden, klemde diervoeghe, dat zy omgeworpen, paarden, ruiters, schutten, oover hals oover hooft, d'een' op den anderen, van booven needer tuimelden; vloerende 't padt voor den vyandt, tot een' yslyke moordt. Het voetvolk ten platten velde, 't welk, mits 't beweeghen zyner ruiterye, den verdwynenden moedt yetwes te gaader getooghen had, ziende haar gekneust, en ten daale vluchten, bood ook den nek aan 't Spaansche, dat'er daatlyk op aanstoof, de meeste meenight' aan stukken hieuw, oft in meeren en moeren joegh. Ontrent drieduizent knechten en vyfhondert ruiters lieten'er 't leeven; zelfs de persoonen van Graaven Luidewyk en Henrik, en Hartogh Christoffel; zoo men geloofde: hoewel zy onder de lyken niet gespeurt werden. Want de Keurvorst Paltsgraaf, vermoedende dat men zynen zoon in heimelyke vankenis hield, schreef om hem, met uitlooven van een staatlyk ranfoen, zeer vuurighlyk aan den Landtvooghdt Don Louis: maar kreegh hem nooit weeder, noch zeekerheit hoe 't hem gegaan moghte weezen. En eeven luttel bescheids vernamp men van d'andre twee: 't zy dat ze, geweeken tot Moowyk in een huis, met het zelve verbrandt waaren; oft gesmoort in de poelen; oft met hoefyzers te plettre getreeden, voorts van de boeren geplondert, en alzoo gansch onkenbaar geworden. Booven tweehondert dooden kostte de zeeghe den Spanjaardt niet. Den Italiaan Pierantonio Perotti, booven gemeldt, gaat naa, dat hy, hebbende zyn' speer gebrooken, naa 't zydgeweer tastte; ende, vindende 't gevest daar afgeschooten, eenen Duitschen ruiter 't zwaardt uit de vuist wrong; den zelven daarmeê ombraght, en voorts den sterksten drang zyner vyanden te keer ging; zonder, hoewel hem een loodt zwaarlyk in de lenden quetste, op te houden van vechten zoo lang

+ 1574.

[p. t.o. 361]

[p. 361]

⁺als 't geluk leuterde. Thans, genoeghzaam voor doodt, in 't leegher gebraght, genas hy teeghens hoope; en verheerlykte den lof hier behaalt, naamaals der maate onder den Prins van Parma, dat hem, ten opmerke zyner koenheit en kraften, de soldaat in de wandeling den Paladyn van Italië noemde. Dertigh vendels, twee veldtstukken werden veroovert van de Spaanschen. Onder de pakkaadje vonden zy drie standers, en eenigh geldt van Franschen slagh. 'T welk het achterdenken deed groeyen van' s Graaven verstandt met die Majesteit; en 't gerucht waarschynlyk maakte, dat zy door tussengank des Maarschalx van Retz, hem tweehondert duizent kroonen verstrekt had. D'andere buit was van geringe waarde. Het ooverschot der verwonnelingen berghde zich in 't naaste bos, van daar voort op den Kleefschen boodem, en in d'aangegrensde landen, den Spanjaardt niet onderworpen. Eenighen van de Fransoizen ontvlucht uit de beschanssing voor Mook, naamen, op 's Prinsen ⁺naame, het slot te Kerpen in; sterkten 't, en deeden'er veel quaads uit. Thans ransden z'onverziens etlyke Italiaanen en Spanjaardts aan, in 't doortrekken te Sant Vit, en braghten'er oover de hondert gevangens af. Zestien vendels uit Vrankryk, die Graave Luidewyk te hulpe quaamen, verstaande op wegh zyn misval, keerden zich naa 't gewest van Straatsburgh, en verrasten 'er twee regementen, die by Graaf Annibal van Altemps geworven, en noch niet gewaapent waaren. 'T verstrooyen der welke zyn' reiz naa Neederlandt merkelyk verachterde. Geenszins vergaaten de Spanjaards, d'ooverhandt, behouden op de Mookerheide, ten breedste uit te meeten, als oft'er een algemeine opstending door verhoedt waar. Ende lieten zy zich dit voorstaan; oordeelende van de geneeghentheeden der andre landtzaaten, naar't geen zich tot Reenen had toegedraaghen. ⁺Want, op de vroeghmaar van hunnen onderval, gelooft mits 't vlieden van Schenks bende, hadden de burghers, daar gaande geworden, der Hooghduitsche bezettinge de poortsleutels ontnoomen. Welke beroerte nochtans door zeekre Spaansche soldaaten, krankheits halven daar gebleeven, in kort gestilt was, zonder eenigh dreighteeken van meer ongemaks achter te laaten. De schrandere vondt van Jan Babtista del Monte, in 't schikken der ruiterye, en zyn' kloekheit in 't vechten gebleeken, werden voor zulk een benulp tot d'ooverwinning erkent, dat diesweeghe de Koning hem, met vyf hondert kroonen 's jaars tot behoef zyner taafel vereerde. Wel dapper ook verhief zich de voorighe achtbaarheit van Don Sanchio; zynde nu 't gevoelen bekrachtight, dat men, in 't voorzien der veltheerlyke plaatse, aan zoo eenen man, hoewel van nieuwen naame, niet misgetast had. De Neêrlanders, daarentussen, lieten zich niet ontkallen, dat het aanzienlykst der gloorie den Baroen van Hierges toequam. Niet heel onverwacht betrapte de tyding der neêrlaaghe den Prins van Oranje; die, te vooren verwittight van 's Graaven toeleg, jeeghens eenighen zyner vertrouwlingen, gemeldt had; oft schoon de koomst zyns broeders hem lief en aangenaam waar, nochtans wel te mooghen lyden, dat de zelve met het heir, zich, in die geleeghenheit, hondert mylen van daar bevonde. Diep eevenwel kerfde 't verlies; booven al, des persoons van Graave Luidewyk, die, by den vyandt, voor schildt en speer zyns broeders gehouden werd. 'T was, zeeker, een heer van groote bedryventheit, begrips genoegh om ⁺'t gevaar te merken, moeds te veel om het te myden; en een liefhebber van aanslaaghen, daar meer gelux toe behoorde, dan hem gemeenlyk ten deele viel. Waarin hy (anders gelykzinnigh) van zynen broeder verscheelde, die zelden yet wightighs ter bescheidenheit van 't geval stelde. Welspreekenheit, die eenen krysman voeghde, had hy; en door miltheit,

+ 1574.

+ 'T slot te Kerpen ingenoomen voor den Prinse.

+ Oproer ontstaan tot Reenen, uit valsche tyding van der Spanjaarden neederlaaghe.

+ Graaf Luidewyx lof.

[p. 362]

⁺en aanminnigheit, de harten van den aadel verknocht. Ik zoude geen ⁺gewagh maaken van zeeker spooksel, gespeurt ontrent twee maanden hier te vooren, tot Uitrecht, 't en waar de Wethouders dier stadt der pyne waardt geacht hadden, daar op getuighen te hooren. Vier burghers, dan, verklaarden eendraghtelyk, hoe zy, by straat gaande om nachtwaak te houden, in de lucht gezien hadden twee parthyen krysvolx, deeze uit den Zuidooste, die uit den Noordweste, teeghens elkander' aankoomen; 't voorspel der schermutsingen, thans eenen hechten strydt, met bescheidelyke kennis van 't beweeghen der spietsen, van 't aanleggen en afbernen der handtbussen, van 't lossen der groove stukken, tot drie oft vier toe, by de Noordwesterschen te werke gestelt. Dat de zelve d'ooverhandt kreeghen, en de Zuidoosterschen t'eenenmaal vernielden. Waarnaa, verwinners en verwonnelingen beide verdweenen waaren, en op de plaats van den slagh zich etlyke straalen geopenbaart hadden, die gul bloedt scheenen, en naa een vierendeel uurs, meede wegh smolten. Een vyfde getuigh stemde met d'andere in alles oovereen, uitgezeit, dat hy geen grof geschut vermerkt had. Terwyl de Maaskant in de gloedt der oorlooghe stond, lieten die van Hollandt niet daaraf de vonken te voelen, mits d'ongebondenheit hunner eighe soldaaten, die, 't zweet van den huisman in ooverdaadt verteerende, niet anders toegingen, dan oft zy in verbeurdt goedt gezeeten hadden. Hierteeghen quam ⁺eerst een plakkaat uit, dat het rooven niet alleen, maar ook het koopen van zoodaanigh een buit verbood. Thans werden, by raadslot der Staaten, de Eedelluiden, en Majestraaten gemaghtight, om, geweldigher handt, de plonderaars te bedwingen, en aan den halze te straffen, oft daadtlyk doodt te slaan de geenen, die zich ter weere zouden stellen. ⁺Naa lang vervolgh aan 't hof van Spanje gedaan, werden, in Grasmaants begin, de geestlykheit en stadt van Uitrecht endtlyk van de peene, hun opgeleidt by 't vonnis des Hartoghen van Alva, ontslaaghen: niet zoo volkoomelyk nochtans, oft men hield haar als onder recht staande, en met een' keeten aan 't been, op dat zy daarom haarder slaavernye niet vergaaten. Want, zynde nu Noircarmes ooverleeden, en de Graaf van la Roche daar, in zyn' steede, tot ooverste gestelt, zoo schreef de Landtvooghdt aan deezen, dat hy haar haare gerechtigheeden, en zitplaats ter vergaadering van Staaten, weederom zouw inruimen, by maniere van voorraadt, tot dat de Koning, op naarder bericht van der zaake, 't slotvonnis ⁺hadde uitgeweezen. Maar de Spanjaards, gewoon, naa de zeeghe, gelyk de Duitschen voor 't vechten, om betaaling te roepen, begosten strax in den zelfsten nacht, die den strydt tot Moowyk volghde, t'zaamen te rotten, en eenen aanslagh t'ontwerpen, daar zy drie jaaren solds, die men veelen van hun schuldigh was, uit smeeden moghten. Zich onderlinx verstaan en opgestutst hebbende, verjaaghen z'hunne bevelhebbers, maaken eenen Keurooverste tot het hooghste gebiedt; eenen Sarjant om hen te schaaren, daar 't pas gaave; en rekken hunne daghreizen ⁺dwers door Brabandt op Antwerpen aan. Daar binnen was Steêvooghdt Freederik Perenot van Granvelle, heer van Champaigney, broeder des Kardinaals, met vier Walsche vendelen van 't zyne, en vier Duitsche van Fronsberghs en Fokkers regementen. De stadt lagh oopen teeghens 't slot, en d'ouwde vesten gelascht aan de graften van 't zelve, met een lang eindt wals van enkele aarde, die, door den reeghen, zeer gesmolten en verzeeghen was. Ende had men reede booven dien, om zich uttel te vertrouwen op de Duitschen, en immers zoo weenigh op de soldaaten van den Burgh; zynde zoo wel deez' als die, groot geldt aan den Koning ten achtere; ook krysgebruik, zyn' soldteischende spitsbroeders te laaten

+ 1574.

+ Spooksel in de lucht tot Uitrecht gezien.

+ D'ongebondenheit der soldaaten wordt in Hollandt ingetoomt.

+ De geestlykheit en de stadt van Uitrecht ontslaaghen van de peene hun by Alvaas vonnis opgeleit.

+ Muitery der Spanjaarden.

+ Die trekken naa Antwerpen.

[p. 363]

⁺begaan, op eeven goedt weêrom, in gelyke geleeghenheit. Oover al ditte gaf Champaigney geenszins den moedt op, van de stadt te behoeden, indien maar de Landtvooghdt tot oorbaarlyke orde verstaan wilde. En hy verzuimde niet, den zelven, by boode op boode; aan te maanen; vertoonende, wat 's Koninx dienst daarom zouw te lyden hebben, waar 't dat zoo treflyk eener plaatse, van 't eighe krysvolk zyner Majesteit yet oevels oover quaam. Maar Don Louis, waanende misschien, door d'oopenbaaring van dus een gevaar, 's Lands Staaten te scheutigher van gelde te maaken, verwylde de weering van 't quaadt, en deed'er meer niet toe, dan dat hy onderstond, oft d'oproerighen met woorden te stillen waaren. De welke daar meê schertsende, zich verluiden lieten; zy wisten wel dat hy hunnen arbeidt, en bloedt niet te geef begeerde. Wel is waar, dat Champaigney, die, onder ander, hem ried, de bezetting van 't Slot te verwisselen, daarop last ontfing, den Burghvooghde, om het te verzeekeren, zoo veel volx te bestellen, en van zulken landaardt, als ⁺de zelve begheeren zouw. Dan Don Sanchio weigherd' het. Endtlyk, als de tydt spoedt vorderde, quam Requesens zelf tot Antwerpen met Chiappin Vitelli, zonder yemandt anders van alle 's Koninx raadsluiden, oft eenighen Neêderlander by zich te hebben. Champaigney hield hem echter voor, van den burgh te bemaghtighen: waarop Vitelli in twyfel trok, oft men's Landtvooghds persoon daar zoude willen inlaaten. Met een vernamp men, dat die van zyn hof en huisgezin altzaamen gunstelyk spraaken van den intoght der weederspannighen ter stadt: dat ook de muitery, die te vooren onder de bezettelingen van 't Slot smeulde, hoe langer hoe oopentlyker ontstak. Ende als Champaigney aanwees, hoe men zich, in een ommezien, daarteeghens konde beschansen, met wolzakken en andere, dier hy genoegh wist; antwoordde Don Louis, dat het quaalyk steêvooghde, andren te leeren, hoe men den burgh t'onbruik maaken moghte; Laat, zeid' hy, die zorghe vaaren, en verlaat u op myn' jeeghenwoordigheit: 't ontzich der welke den Spanjaarden nemmermeer deur zal waayen. Des andren daaghs naa zyn' koomste tot Antwerpen verwillighd' hy, traaghlyk genoegh, dat Champaigney de gilden, en vreemdelingen van elken landaardt ter zaamening riepe, om zich in staat van weerbieding te stellen. Doch, alzoo 't Zondagh was, en diep in der nacht schoot, eer zy by een raakten, kon hy luttel verrichten. 'S maandaghs daar aan, zesentwintighsten van Grasmaandt, quam 'er kundschap, dat de muiters vast naaderden, by zich hebbende, Sanchio d'Avila, die van den Landtvooghdt gezonden was, om hen tot eenighe voorwaarden te beweeghen. Waaroover, Perenot op nieuw dreef, dat men zich meester der Burgh maaken moest, 't welk te gemakkelyker toegaan zoude, mits Don Sanchio daar buiten, en zyn steedehouder een man' was, om bet naa reede te luisteren. Dan Don Louis antwoordde, nocht vreeze, nocht, op die van 't Slot, eenigh wantrouwen te willen toonen, waar door d'oproerighen t'onbeschaamder moghten worden. Champaigney had zyn volk stil te houden, en te verzorghen dat geen gevecht van hunner zyde wierd' aangevangen. Op hoope voorts, van de heevighe gemoeden, door gezight van eenigh baar geldt, needer te zetten, verzocht hy de Wethouders, een' leening van tweehondert duizent kroonen, ten minste, te willen vinden. Terwyl men hieroover handelt, vertoonen zich de Spanjaardts, ontrent de elf uuren, voor de lasch, tussen de steêvesten en de burgh; ende bestaan op den aarden wal toe te leggen, t'eener van de laaghste plaatsen, en naast aan de graft van 't Slot, daar die van 't zelve ongewoon waaren 't genaaken der steedsche schildwachten te gedooghen. 'T welk gespeurt by de Waalen; besluiten z' 'er teeghen te zyn: ende waaren

+ 1574.

+ De Landtvooghdt komt in die stadt.

[p. 364]

⁺nu op de been, als 'er een Spanjaardt Poza geheeten, van weeghe des Landtvooghds, komt roepen, dat zy niet schieten zouden. Champaigney, dat pas beezigh op 't Raadthuis, om de Majestraat, tot verschaffen van geldt te bekallen, zoo ras hy dit verstond, spoeide zich derwaarts; ende onaangezien dit verbodt, beval dien van 't wachthuis van Sant Joris, toe te streeven, en aan te vallen; en alomme te waapen te slaan. Voorts schooid hy wakker naa den Landtvooghdt toe, om hem te verwittighen, hoe 't 'er stond. Dien gingen verscheide zorghen aan. Want, liet' hy d'oproerighen beworden, 't was een' quaade krak zyner achtbaarheit; de stadt in gevaar van plondering, ende, zoo 't daartoe quam, 't gansche Landt op de wip gestelt. Nam hy hen met kraft te keeren, 't was voorshands een' scheur in 's Koninx parthye beginnen, en hen bet verbitteren: zonder borgh voor een' goede uitkoomst te hebben. Ook docht hem niet buiten bedenken, dat, terwyl 't krysvolk vechtvast zouw zyn, de burghery moghte t'zaamen spannen, om 't juk van den halze te werpen. Aldus bedraait in 't stuk, vraaghd' hy eenen vaansarjant, die van 't Slot gekoomen was, waaromme men, daaruit, op de muiters geen vuur gegeeven had, dewyl het, met zyn schut, dien toegang bestryken kon. Champaigney, neemende deeze vraagh, daar d'ander op stom bleef, voor verlof tot handdaadigheit, keert in der yl, om de rest van zyn volk voort te veirdighen. Strax volghd' hem de Landtvooghdt, en gekoomen by de lasch, zagh de Waalen vast aantrekken, om de voorbaarighsten der muitelingen te stuiten; die noch te dier tydt, niet booven dertigh, oft veertigh ten hooghste, sterk waaren. Hier zeid' hy met eighen monde, den Waalen en hunnen Hopluiden aan, dat zy, te rug, naa hunne wachthuizen te keeren hadden, en 't ander krysvolk in ruste te houden. Aan Champaigney zond hy gelyken last; ook om de Hooghduitschen aan een' zyde te doen gaan, tot verhoeding van alle beroerte in stadt. Want tot het ontleedighen der zelve, zonder ander ongemak, wist hy de muitelingen wel ⁺te verspreeken. Deeze, naa wat vullens en slechtens van graft en wal, raaken daaroover; vlyen zich in slaghorde op het vlak voor 't Slot; ende, naa 't bezetten der andere toegangen, trekken Sant Joris waarts. Hy gebood hun, niet vorder dan tot aan 't kerkhof te koomen, en gemaghtighden uit te schikken, zoo zy yets te handelen hadden. Maar zy maakende meer werx van hem niet, roepen; geldt, geldt, wegh Waalen, her uit fielen. Toen begint hy zich t'ontstellen; en voor den besten raadt aan te zien, waar van de tydt nu vervlooghen was. Want de zaak scheen te helpen geweest, hadd' hy ten aanvang de bezetting der stadt bet gesterkt, en de soldaaten van 't Slot verwisselt; oft immers deeze, slechts vierhondert mann', door gereede betaaling, beweeght, hunne vrundschap den muitelingen t'ontzeggen, zoo zy voortvoeren. 'T welk groot omzien, oft ten minste eenighe verwyling baaren moest; waarentussen veel gebeuren, oft bezint moght worden, dat de dingen gevoeghlyker plooy deede neemen. Hieroover berooit van hooft, en niet ziende, hoe zynen misslagh t'ontschuldighen, vraaghd' hy den Heer van Champaigney, oft hy wist, hoe de muitelingen ingekoomen waaren. Zoo schoon scheen hem vergeeten wat hy oover een' wyle verstaan, ten deel zelf aangekeeken, en voor bevel meermaals t'hunner gunste gegeeven had. Oover stagh geworpen door den steêvooghdt, met erinnering van 't verbodt der weerbieding, stond hy bedremmelt, en hief aan, zich te beklaaghen van Sanchio d' Avila, die, niet dan reeds aan de vesten zynde, hem ontbooden had, dat men eenigh volk op de burgh schikken moest, om zich daaraf te verzeekeren. Midlertydt hadden d'oproerighen de Meerbrugh ingenoomen, en zich aldaar geschaart, geen ander gelaat toonende, met schieten, trommelen,

+ 1574.

+ De muiters beklimmen den wal, en raaken daar oover.

[p. 365]

⁺en tieren, dan oft zy der gansche burgherye oover den buik gewildt hadden: der maate, dat zich een goedt deel der zelve ter stadt uit maakte. Waaroover, Champaigney, voor wendende, dat men begon den zynen hunne oorden af te neemen, daar argher uit ryzen moght, naa de nieuwestadt vertrok, en het Oosterschhuis innam. Toen laat hy den Landtvooghdt weeten, zoo 't hem geliefde zich derwaarts te begeeven, hy zoud' 'er een veilighe wyk vinden. Maar Don Louis, hoe langer hoe meer beteutert, antwoordde, ten einde van oordeel te zyn. Champaigney hadde voor zich zelven te zorghen: gemerkt de muitelingen, ten hooghste, op hem verbittert waaren. En zeeker, zy vielen in zyn huis; sloeghen deuren, vensters, glaazen, aan stukken; en plonderden zyn' pakkaadje, die hy, zoo in der haast, niet al had kunnen vervoeren. Welke part men vermoedde hem, door Sanchio d'Avila, gespeelt te zyn, die de muitelingen zoude opgeruidt hebben. Want een' ouwde wrok, uit naaryver van vryaadje, had tussen dit, anders braaf, paar volx, een' tweedraght ontsteeken; die, met onderling dwarsdryven, hun in 't bezonder geen' baat doende, tot verachtering der gemeene zaake gedeegh. Als het nu aan den aavondt ging, verlieten de Spanjaardts, ter vermaaninge van den honger, de Meerbrug; naamen markt en stadthuis in; en quaamen, by tienen, twaalven, oft meerder getal, den borghren op den hals, naar eighen goeddunken, en gissing waar de beste keukens waaren. Daar aan 't brassen en bruizen, vol op doen schaffen, en 't lekkerst van spyz' en drank. Met een lieten zy, uit naame der heeren soldaaten, by tromslagh verkundighen, dat Champaigney, met de Waalen, binnen vierentwintigh uuren, de vesten te ruimen hadde, op peene van met geweldt verdreeven te worden. 'T zelfste deeden z' hem weeten, by afgeveirdighden boode; dien hy tot antwoordt gaf; des van geenen zinne te zyn. Dan, zoo 't hem de Landtvooghdt gebood, hy zoud het in beraadt leggen. Dus verre door de schaamte geboort, schudden zy, met de duisternis, 't ontzigh dat hun ⁺noch ooverschoot, voorts uit; en draaven door de straaten, als raazende dul; doende (booven 't lossen van roers, en roeren van trommels) met schichtigh aanschellen, oft gedruis op de deuren, al tsidderen, wat 'er in stadt was. Onder welke dreighementen, en toegrynzen van oevelwil, de verbaasde burghery zoo bang een' nacht oover broght. 'T gaat vast, dat de zwangerheit van veele vrouwen, door de bysterheit deezer ontsteltenis, op storting oft misdraght uitquam. Etlyke bestorven 't ook. Ende staaken, des andren morghens, weederom verscheide mans, met wyf en kindt, op de vlucht; huis, hof, en haave verloopende. Ten zelven tyde, bood Champaigney, den Landtvooghdt, op nieuw, zynen dienst aan; bybrengende, zoo men de steedelingen liete waapenen, dat hy, met hulp der zelve, en der vloote, die by der handt, en van goeden wille was, de muiters zagh tot reede te brengen, oft hen hunne vermeetelheit, ten dierste te doen bekoopen. Dat hy ook meester, zoo van waater-als landtpoorten was, om oorbiedigh krysvolk genoegh in te laaten. Maar Don Louis sloegh 't af, zwetsende van bloedtbaaden, plondering, brandt, en verwoesting, die, in zulken gevalle, der stadt booven 't hooft hingen, mits de muitelingen rug aan de burgh hadden. Tot driemaals toe, dien uchtent, gelieten zich de Spanjaards, oft zy de Waalen bespringen wilden. Dan deeze, hoewel nu verlaaten van de Duitschen, toonden der wyze de tanden, dat den andren de lust verging, zoo zy'er hadden, om aan te byten. Toen zond hun Keurooverste aan Champaigney, om hem te bidden, en t'ooverreeden, dat hy zyn' volk vertrekken deede. Zynde, hierop, scherpelyk geantwoordt; quam's middaghs, de Markgraaf Vitelli, met een briefken van de handt des Landtvooghds, by 't welke aan Perenot belast

+ 1574.

+ Moedwilligheeden door hen aangerecht.

[p. 366]

⁺werd, zyn' benden ter stadt uit te schikken. Ende, noopende den voorslagh van 't bevechten der muitelingen, zeide Vitelli, dat zy 's Koninx beste soldaaten waaren, en gespaart dienden. Welk bevel onweêrspreeklyk gevonden; zoo gingen de Waalen buiten leegheren, tot Eekere en Wilmerdonk. De muiters, ontslaaghen van deeze zorghe, hieven de hoornen bet op; stelden wachten aan alle poorten; en maakten der Majestraat de sleutels afhandigh. Ende wies, der maate, de dartelheit, dat, die zich eerst, met bier en halvleesch, genoeghden, nu om wyn en wildbraadt riepen: en bengels tussen ploegh en spâe opgewieght, geenen mondt, dan aan pappen van hoenderspieren, oft wittekost, steeken wilden. Jaa men vond'er, die, gedient, van alles, dat te kryghen was, onbekoomlyke dingen eischten, graavende naa stof tot steurnis, op dat men, om die te stillen, in d'oneer van eighe wyven en dochteren verwillighde: hoewel de treflyksten de hunne, in de kloosters, verzonden hadden. 'T ravotten en tieren duurde van aavont tot morghen. Een Spaansch Jesuyt, van grooten aanzien, onderwond zich de rabauwen hieroover te bestraffen; ende hief, op de markt, aan, te preeken; stellende hun hunne baldaadigheeden voor ooghen, en wytende de moorden der kinderen, waarvan, zoo veele vrouwen, t'ontyde verscheiden waaren. Hier stak meenigh de spot meê, den meesten hoop de walgh af. Zy vraaghden, oft hy geldt had; fraaye woorden en vermaaning en waaren, dat pas, hun gaading niet; stopten voorts, met trommelen en schreeuwen, zich de ooren, hem den mondt. Midlerwyle ging men vast oover en weeder, oft'er eenighe voet van verdragh te treffen waare; ende deed hun ook de Landtvooghdt vertoonen, dat de moedwil te hoogh liep, tot afzight van zyn' achtbaarheit, en de Majesteit des Koninx. Zy zouden zich zeedigher aanstellen, en de nachtrust ongemoeit laaten. Hy kreegh t'antwoordt, dat de soldtmaaning in recht en reede gegrondt was. Zy zouden, naa de betaaling, tot allen dienst gereedt blyken; ende voortaan in der nacht geen ongemak maaken. Ten vierden daaghe naa den inval, werden zy op de markt ontbooden; daar hun de Keurooverste, te vooren slecht rotgezel, maar wel ter taal, en van goede bescheidenheit, voorhield den ooverlast der burgherye gedaan, met het versmaaden van 't voorgezette voedsel, en de brooddronkenschap der geenen, die hunnen waardt de taafelwet stelden. Toen riepen z' in 't hondert, men zoude zulke gasten straffen, en door de spietsen doen huppelen. Dan, op vermaan tot schriftelyke inleevering hunnes verzoeks, eischten zy, niet alleen, 't geen den leevenden verscheenen was, maar daarenbooven der dooden soldy, gemaakt aan hunne spitsbroeders by uitersten wille: alles tot den laatsten penning toe. Chiappin Vitelli, leggende zyn' vlyt, en gunst by hen, aan deeze handeling te kost, bood tien maanden in gelde, vyf aan wolle, lyne, en zyde laakenen: de rest zoude daarnaa op twee daaghen betaalt worden. 'T welk hun oovergedraaghen zynde, door hunne gemaghtighden, uit yder vendel twee; koomen zy weeder ter zaamening, voor 't Raadthuis: daar de Keurooverste, doende zich ter venster, en zyn woordt met groote deftigheit, hen in 't uiterste ongelyk stelde, zoo zy dit bodt verwierpen. Men viel hem, in zyn reede, met schreeuwen, dat, woorden niet, maar 't volle geldt moest'er weezen. Als de buy wat bestilde, hergreep hy de aanspraak, en zeid' hun ongezouten, dat zy de vesten vyandtlyker wyze verweldight, des Koninx steêvooghdt onwaardelyk verjaaght, en al te zaamen straf van Majesteitschenderye verdient hadden. Al 't welke verby gezien, men hun dervoeghe te gemoet quam, dat zy, op gebooge knien, en met gevouwen' handen, Godt behoorden te danken, voor de genaade, die hun geschiede. Dat zy dit echter zoo veel achtten, als den windt, die daar

+ 1574.

[p. 367]

⁺woey: maar moghten zich verzeekeren, dat zy geen recht ontwossen waaren; nochte, zoo zy hardnekkigh bleeven, de streng ste straffen ontgaan zouden. Voor hem, dien ze tot het opperbewindt gedwongen hadden, en op 't stadthuis als gevangen hielden; hy verfoeide den naam van een hooft der oproerighen, ende zoude zich vorder hoeden, van yet in 't minste ter gunst van zoo een' hoop muitmaakers te spreeken. Was 't hun te veel, hem ontslagh van zyn ampt te verleenen, dat men hem dan, bad hy, daatlyk een loodt door 't lyf joeghe. Al om niet: de kreet gaat weêr op: geldt, en dat ten volle. Dit duurde, tot dat hun de keel heesch werd, en de nacht toelook. Toen op een nieuw aan 't hollen, gas in, gas uit, als een deel bezeetelingen, oft geesten van der helle. En zy keeren niet alleen tot de voorighe ranken, maar gaan hoe langer hoe groover toe, met dondren op de deuren; rukken alle belsnoeren aan einden; schieten met scherp door de vensters, onder 't ouwde geschrey, uit fielen, her uit. Waar zeedigheit, oft achterzorgh yemandt yetwes intoomde, zy dwongen hem de sleur te volghen, om yeder eeven diep in de misdaadt te dompelen, en eenen gemeenen kerfstok te maaken: zoo dat m' 'er ten leste niet eenen vond oft hy zagh, zoo hem docht, zyn vuyl met dat van zynen makker te uiten, en de schuldt van zynen halze teschuiven, als waar z' 'er op gedrongen geweest. Den ganschen vrydagh oover, bleef de breede Raadt vergaadert, om vier tonnen schats by een te schraapen: waarvoor, de Landtvooghdt brieven verleed, beloovende die somme, binnen zes maanden weeder te berde te brengen, met zes en een oordt ten hondert tot fret, onder verbandt der Koninklyke inkoomsten hier te Lande, geen' uitgezondert. De rest zoud hy zelf verschaffen, hebbende reeds zyn' kleinoodje, buffetvaaten, en zilverwerk, van Brussel doen koomen, om alles te verpanden. Van 't opbrengen der penningen werd nocht geestlyk, noch weirlyk verschoont, en zy queeten zich veelal vlytelyk, om zulker gasten ontslaaghen te zyn, die der gemeente, oover de zesduizent gulden 's daaghs kostten, en zoo wel de kleenste als den grootste, tot Burghermeester, Schout en Bisschop toe, te last laaghen. Daar werd gereekent, dat men, met geen tienhondertduizent gulden, toe moght, om met hun te vereffenen. Zy hadden, by eenen brief, hunnen Keurooverste, zoo hy te veel zuchts t'hunner weederparthye liet blyken, gedreight ter venster uit te werpen. Echter vertoond' hy zich daar, des andren daaghs, als zy by tromslagh ter markt herdaaght waaren; ende bestond hen anderwerfs te beleezen, eeven vruchtbaarlyk als voorheene. Daarnaa stak de burghvooghdt Don Sanchio 't hooft ter puy uit, verzoekende, dat zy de vyf maanden aan laakenen, ten pryze die in alle winkels loop had, de rest aan gelde aanveirden wilden. Toen begosten'er zommighen te luisteren en hunne meêgezellen te verspreeken. 'T welk gespeurt by den Keurooverste; gaat hy hun' ingeboore grootsheit aan, met vraaghen; oft het hun aan rustigheit gebrak, om, in der noodt, met zoo gering een schenkaadje, zyn' Majesteit te verplichten, die hen zoo lang gevoedt had, en in grooter waarde hield', stellende al haar betrouwen op hen. Zommighen morden noch; maar de meeste meenighte gekittelt van deeze en diergelyke loftuiteryen, verklaarde, gemeener stemme hun genoeghen daar aan: niet dat zy met d' aangeboode stoffen verkuist waaren, maar om den Koning vrundschap te doen, en hunne milddaadigheit te toonen. Toen klom Pater Fregoso, Jesuyt en hun landsman, op een winkelkist, en wreef hun den stank hunner lasterstukken door de neuz, met uitmeeten van de schande den Spaanschen naame gedaan: vermaande hen ernstelyk, alle ter biecht, en ten aavontmaal te koomen, en te vreede te zyn met het eeten en drinken, dat de burghers zouden aanrechten. Daarnaa deeden zy met de trom omslaan,

+ 1574.

[p. 368]

⁺dat yder, in 't herberghen, zich te reeghelen hadde, naa brief kens by de Foriers te teekenen. Sint droeghen ze zich wat manierlyker, tot den achtsten van Bloeimaandt toe; ten welken daaghe, hun de Landtvooghdt deed voorhouden, dat men hem aan den toezeg der volle betaalinge zoo stips niet binden moest, maar eenigh gedult neemen, tot geleeghener tydt. Daar had men't. Zy op de beên, met d'ouwde poppen en 't vuur in 't hooft, aan't hervatten van allerley wangelaat. Daarenbooven, uit zorghe dat de gemeene soldaat, door zyn' ooverhoofden moghte bekeert worden, gebooden zy, by uitroep, de gansche stadt deur, dat alle kornellen, hopluiden, en bevelhebbers, zich, binnen twee uuren, wegh hadden te pakken (uitgezeit de vendrighs, die hunne reekeningen moesten instellen) oft door de spietsen te springen. En zy hadden 't, booven al, op Juliaan Romero, gelaaden, dien zy t'zyner herberghe uit vorderden, en te lyf wilden; baarende groot geweldt, met schieten op de deur. Romero, in vreez van oovermaghtight te worden, vlood op het dak van den huize; ende hield zich daar, tot dat hun' afgemende heevigheit hem gunde te daadingen, en toeliet met noch tien oft twaalf Hopluiden uit te gaan, op voorwaarde van strax, en zonder spysnutting, naa buyten te ryden. Daarby bleef het, voor dat etmaal. Maar 's nachts naa den neeghenden in Bloeimaandt, raakten zy weeder in roere, mits 't uitbersten van de muitery op de burgh. Daar eischt men de sleutels van Don Sanchio, en wyst hem't gat der poorte. Daar zeit hy neen toe, en dat m' 'er hem leevendigh niet uit kryghen zal; die gezwooren had, het slot te bewaaren, tot den uitersten aadem toe. Zy, wanhoopende van yets met dreighementen, op hem te winnen, en niet oovergeeven genoegh zynde, om'er de handen aan te slaan, loozen hunne verbolghenheit op zynen steedehouder Martin del Hoyo, en doen den zelven ritsen. Voort, stellen orde onder zich, met opwerpen van eenen Keurooverste, en eenen hooghsarjant. Deeze twee, des volghenden morghens ter t'zaamenspraak geroepen, by Chiappin Vitelli, op de brug, werden van eenen Vendrigh, Francisco Salvatierra, doorsteeken, en in de graft gesmeeten, terwyl Vitelli voor heen en binnen trad. De muitmeesters dit verneemende, weeken ter burgh uit, en d'andren lieten zich stillen, met belofte van eeven diep betaalt te worden, als die van der stadt. Maar deeze, ontsteeken door 't stuk van Salvatierra, stuiven op, en willen hem geleevert hebben, om'er hunnen moedt aan te koelen. En de vendrigh was veegh, hadd' hy niet meer veiligheits, in schuilhoeken, dan in den voorstandt des Landtvooghds, gevonden. Hem gaat naa, zoo stout en vermeetel een' man geweest te zyn, dat hy zich niet ontzagh, op zyn' boxen, geborduurt te draaghen deeze woorden: Castigador de los Flamencos: straffer der Nederlanderen. Toen begon men de laakenen uit te deelen; ende zocht Don Louis, by gedrukte vertooghschriften, hun te doen begrypen, dat, met hun verblyfbinnen Antwerpen, zy 't hanteeren der borze, den gank des wissels, en hun eighe betaaling verhinderden. En hy mengde, aanwyzende zyne behoeftigheit, smeeken met dreighen, om hen voorshands, met noch acht, oft uiterlyk tien maanden, te mooghen payen: vergat ook niet, eenigh zaat van tweedraght, onder hen uit te strooyen. Hieroover ontstelt, verzaamelen zy 's middernachts op de markt; zetten den Keurooverste af, en voeren eenen nieuwen in. Met den daaghe daaraan, twaalfden der maandt, stichtenze, van kisten, een outaar, voor 't stadthuis; ende, teeghens 't klaar verbodt der Roomsche kerke, doen daar, onder den blaauwen heemel, een' misse aanrechten: zweeren daarnaa, elkanderen getrouw, en den Keurooverste gehoorzaam te zullen zyn; goede waake te houden; twist en bedrogh te weeren; en van hun voorneemen niet te wyken, eer men hun glad af betaalt hadde. 'T welk toe-

+ 1574.

[p. 369]

gegaan ⁺met schyn van groote deft-en pleghtigheit, by geschrifte vervaat, en aan 't Raadthuis geplakt werd. Zy deeden daar ook een' galgh planten; ende hielden recht, in der maniere, als dit exempel uitwyst. De Keurooverste, stellende hun eenen gevangen voor, die in de beroerte der nacht een paar slaaplaakens gestoolen had, vraaghde, wat de heeren soldaaten verstonden by den zelven verbeurt te zyn. Zy antwoorden gelykelyk, dat men hem ophangen zoude. Als de Keurooverste bybraght, dat hem de misdaadt te kleen, en 't wippen met de koorde genoegh docht, riepen, dat men zoo deede. En zeeker, dit lof is men der Spaansche hooghhartigheit en der scherpheit van hun rechtspleeghen schuldigh, dat (wonder in zoo raauw een gezelschap, en zoo lang eenen tydt) een burgher niet, door dieste verkort werd. Seedert scheenen zy eenighzins uitgeholt te hebben, ende lieten zich endtlyk tot volle bedaaring brengen, eensdeels ⁺door gelttasting, eensdeels door behendigheit en belofte van vergiffenis: de welke de Landtvooghdt op Pinxterdagh, met een' staatlyke misse, in de hooftkerk, bevestighde. Ten zelven daaghe, stelden zy, t' zyner eere, een' prachtighe feest toe, op de Meerbrugh. Meest al 't geene zy hem, tot zoo maghtigh een' verachtering van 's Koninx zaaken, hadden afgeparst, werd daar, door allerley vonden van quisting, gespilt. En men zagh'er zeldzaame vremdigheeden; quanten in zyde, zilver' en goude laaken gekleedt, die, 's daaghs te vooren, vunstigh, berooit, en met byhangende slorpen, liepen. Andren, maakende de trommen tot dobbeltaafels, zetten 't loon van veele maanden hongers, kommers, zweets, en bloeds, eeven als een' enkele daghhuur, en oft'er diergelyke 's andren morghens weeder ingaan zouw, op de worp van eenen teirling: ende waaren, in een ommezien, zoo kaal, als te vooren. Die meer schalkheits oft naadachts hadden, naamen verlof aan zich zelve, en glipten deur, ter sluik, naa Italië, oft Spanje, om den buit te raade te houden, en, op hun gemak, te nuttighen. Den tweeden Keurooverste hadden zy, nu, met stokslaaghen, wel schendighlyk, afgedankt; en eenen derden in de plaatse gestelt. Deez en de Sarjant, hebbende, zoo zy stal hielden, misschien geen leedt te verbeiden van den Landtvooghdt, mistrouwden den zoen en vlooden naa Italië; daar zy betrapt werden, en op de galey gesmeeten. In de berning der ontsteltenis tot Antwerpen, had men de vloot, sterk ontrent dertigh, zoo groote als kleene scheepen, uit zorghe dat d'oproerighen zich daarmeê geryven moghten, een stuk van de stadt af doen zakken. 'T welk verstaan by de Zeeuwen; naamen zy voor, daar een'torn op te doen, en den juisten tydt waar, ⁺als de Spanjaardts in 't weidst hunner praal en triomfe zwommen, die zy teffens oover de getroffe verzoening, en de Mooker zeeghe, bedreeven. Zynde, te dien einde, met taamelyk tal van smak-en raazeilen, de Honte, en voorts de Scheld opgevaaren, zeindt d'Ammiraal Louis Boisot eenighe van de veirdighste voor uit, om te bezightighen. Deeze, vindende twee smakken op de wacht, vallen aan, neemen, en brengen ze neederwaarts. Als nu de gevangenen verklaarden, dat hun gros voor de schans van Oordam, tussen Kallo en Lillo, lagh; bedenkt men zich niet lang; zet 'er naa toe; ende gekoomen tussen Lillo en Liefkenshoek, ziet het, spreilinx en wydt verdeelt, geankert. Maar, toen zy, op een derdendeel myls naa, daar by waaren, ontviel den Zeeuwen de windt. Dit drong hen t'ooverweeghen, oft zy niet best te rug zouden keeren. Dan het schielyk verryzen der koelte, uit den Weste, scheidde dien raadt, en deed den eersten stadt grypen. Die van des Koninx vloot, speurende dat men hen meinde, koozen terstondt de vlucht, en stuurden't naa Antwerpen toe. Niettemin des Prinsen scheepen, korts onder gezuivert van ruighte en aan-

+ 1574.

+ De muitery gestilt.

+ De Zeeuwen leggen op d'Antwerpsche vloote toe.

[p. 370]

groey, ⁺ook beeter op 't zeilen gebouwt, achterhaalden 'er een deel, in ⁺'t lange rak verby Kallo; beschootenze heftelyk, en kreeghen twee marsvoerders van hondert vyftigh last', en een kleen Engelsch raazeil. Drie smakken onvlot geraakt, aan de Brabandtsche zyde, en 't vierde aan de Vlaamsche, werden verkracht, en aan koolen geleit. 'T meerdeel zette, met de roeiboots, ter slinke, een hoop volx aan landt, en deed zich de stroom op lynen, met zwaare moeite en arbeidt, dien ze hunner behoudenis danken moghten. De donder van 't geschut, was binnen Antwerpen de boode van 't gevecht, en d'eerste tewaapenklank in de ooren der Spanjaarden. De welke, dus gesteurt in 't verweenste huns braaveerens, daatlyk op moesten, zoo gepronkt en uitgestreeken als zy waaren, om, met die kostele gewaaden, door dik, door dun, te slobben, tot onderstandt der lydende vloote. Ende gink men hen planten, beneeden den dyk, aan den Brabandtschen kant, in de modder, en 't waater; van waar zy zeeker, met roers en mosketten vinnighlyk vuur gaaven, op de Zeeuwen; die hun geen antwoordt schuldigh bleeven. Boisot beval de twee groote verwonne scheepen, op 't een der welke d'Onderammiraal, Heer Adolf van Haamsteede, gevangen was, aan Hopluiden Joost de Moor, en Marten Droogh; en alle naarstigheit te doen, om ze tot Vlissinge te kryghen. Dit had geen' geringe zwaarigheit in, mits men voorby Oordam laveeren moest; 't welk, nu gestoffeert met een hoop moskettiers, booven zyn groove stukken, zich ten uiterste pynde, dien hoon te verhoeden. En in der daadt, het topzeil van 't geene, daar de Moor den last af had, werd op de mars neergevelt; een' metaale bus, die booven lagh, oover dwers getroffen, en verminkt. Echter redd' hy zich daar deur. Maar 't ander werd lek geschooten, en gedwongen, voor windt, naa Boisot, aan ginszyde van Kallo te keeren. Daar leidde men in beraadt, oft het in den grondt te hakken, oft aan brandt te steeken stonde: gemerkt de tydt geen sukklen leed, tot dat de vyandt kraft van schut op de dyken braghte, om hen ganschlyk te vernielen. Doch endtlyk werd best geacht, het zelve achter aan te laaten volghen, en daar meê deur te slippen, terwyl al d'andre scheepen gezaamentlyk het blokhuis beschieten zouden. Deeze toeleg gelukte: doende 't eenpaarigh beuken, zonder rust, de borstweeren verstuiven; zulx die van binnen, ongraêgh om 't hooft booven den wal te steeken, niet eene scheut meer slaakten. By welke geleeghenheit, ook het kleen Engelsch schip daar verby geholpen werd. Men vindt'er, voorneemelyk onder de Roomsgezinden zelf, die dit verlies ongelyk zwaarder maaken: roepende d'een' van zestien, d'ander van in de twintigh scheepen, verbrandt oft weghgesleept. Zoo keerden de Zeeuwen naa Walchere, met d'ooverhandt, en treflyken buit van geschut, neevens 't huisraadt en zilverwerk des Heeren van Haamsteede; die 't zelve, om een' onzeekere schaade, en 't plonderen der muitelingen te myden, meest al t'scheepe gelaaden had. Zyn persoon werd, naa Delft en den Prinse, gevoert; en benoodight t'oopenbaaren, 't geen hem bekent was van 't voorhebben des Landtvooghdts. Deez beeldde zich in, dat dit bestaan der Zeeuwen alzoo niet kon afgeloopen zyn, zonder verstandt tussen hen en eenighe zyner kryshoofden. En daar waaren'er, die quaadt oogh op den Onderammiraal hadden. Doch, naa aanteekening zyner goederen, werd hy van ontrouw zuiver geoordeelt: geenszins van groove slofheit. En men meinde, dat hy t'zyner weederparthye lichtlyk ontleidt kon hebben, waar hy in geenen gebreeke van voorzight, en behoorlyke waake geweest. Lang duurde zyn' gevankenis; die by verding geëindight werd, als Zierikzee weeder oover ging. Ter zelfste tydt, was men doende, tot Sant Andries in Biscaye, en in andere Spaansche haavenen,

+ 1574.

+ Die wort schendigh getroffen.

[p. t.o. 371]

[p. 371]

⁺met toerusten van een maghtigh waaterheir. Om het veilighlyk oover te ⁺brengen, huurde men verscheiden' ervaare peilooten tot Amsterdam, en elders in Neêrlandt: ook in Engelandt; en verworf daar oorlof om met lyftoght, en haavening by noodt van onweeder te mooghen geryft worden. Waarin die Koningin bewillight zoude hebben, mits ontfangende gyzelaars t'haarder verzeekering, om de kosten van teeghenwaapening te spaaren. 'T scheen, dat men zich meester van Maaz' en Zuiderzee dacht te maaken, en aan Hollandt de keel toe te binden, om 't zelve, alzoo in onmaght leggende, tot beeter koop, te bekoomen. Want behalven deeze aanslaaghen te waater, had'er Don Louis noch drie te lande ophanden: en tot het beleidt verkooren, Don Francisco de Baldes, den Baroen van Chevreaux, en den Markgraaf Vitelli. Baldes, zelfs eer de muitery geslist werd, was gelast, zyn voorighe werk te hervatten, en Leyde op nieuw te prangen. Deeze tweede benaauwing hebben die van binnen, zich, genoeghzaam zelf op den hals gehaalt, en den vyandt daartoe bekoort, met hun' eighe verzuimelheit. Een wonderlyk ding, daar de stomme dieren, die wy voor onvernuftigh en reedeloos schelden, zich weeten te hoeden voor 't geen hun eens oevel bekoomen is; dat de menschlyke voorzienigheit zich niet hoedt van meermaals eener zelfste klippe op't lyf te zeilen. De Leyenaars, niet teeghenstaande de versheit der smarte; daar zy ook t'oover verwittight en gewaarschuwt waaren, hoe 't hun weederom gelden wilde, versloften niet alleen zich van nooddruft te verzorghen, maar ook het slechten van verscheide schansen, laast by Baldes, geruimt. 'T zy de regeerders zich diets maakten, dat de muitery den Spanjaardt te zeer beslommert hield; oft immers dat hy niet hen, maar elders zyn voordeel zoeken zouw. Byster dan, en (weenigh scheeld' het) ten alderzuurste, bequam hun 't verwaarloozen der geleeghenheit, die strax met het oopen gaan der stadt oopen stond; en noch in 't laast eenighe daaghen, die Baldes, met snoodt huishouden in 't sticht van Uitrecht, verquistte; oft mooghelyk aan 't wachten naa meer gereedschaps besteedde. Zyn' troepen hebbende 't platte land rondom uitgestroopt, boeren en burghers berooit gemaakt, en allemans jammeren ontsteeken, quaamen voor de poorten en voorsteeden van Uitrecht, en wilden daar in weezen. De wethouders, by orde des Graaven van la Roche, weigherden 't, voerende hem te gemoet, dat men eerst lastbrief van den Landtvooghdt zien moest. Baldes geherberght binnen Uitrecht, ⁺nam dit in spyt op, en een argherlyk stuk by der handt, zich onderwindende, der burgherwacht de Wittevrouwenpoort af te dringen, en 't krysvolk te doen instryken. Tot toezight op 't getal der soldaaten, die men deur liet om ter markt te gaan, was aldaar, gelyk aan d'andre poorten, een raadspersoon teeghenwoordigh. Deezen vervorderd' hy zich met een' kinnebakslagh te hoonen; beval eenen Spaanschen Hopman, die voor de poort lagh, binnen te trekken; liet daar eenighen van de bewaakers zyner herberghe, en keerde met de rest. Maar eer de Hopman wel kon gevolght worden, slooten de burghers de deuren, ten laaste't winket ook, en een deel Spanjaarden, tussen hamey en poort in: van waar zy, met ladders hun van buiten toegereikt te rug oover klommen. De sleutels werden den Graave geleevert; der burgheren daat by hem goedt gekent; d'andre poorten verzeekert; de regeerders booven ontbooden. Baldes, brandende van verbolghenheit, komt ten Raadthuize instuiven; vordert de burghers ter straffe, trotst Majestraat en Stadthouder; en vermeet zich ('t waar hun lief of leedt) zyn' benden, door de burgh, in stadt te brengen, en de burghermeestershuizen eerst te doen aanhouden. Eevenwel mits la Roche eenighe Duitsche vendelen t'zynen gebiede had, deed de

+ 1574.

+ Toerusting eener maghtighe vloote in Spanje.

+ Balddaadigheit van Baldes tot Uitrecht.

[p. 372]

⁺Spanjaardt niet dan windtbreeken, en vertrok eerstdaaghs met de zynen; die der burgherye toedreeven, borghen zoude geen quytschelden zyn. Zy dachten, haar, ten naasten winter, by te koomen, en dit uitsluiten te vergelden. Deeze dreighementen, die 'r dagh aan naamen, werden met daatlyke schennis, zoo veer hunne maght toereikte, verzeeghelt; wat dat hefbaar was, wegh gedraaghen; en brandt, buiten al' de vier voorsteeden, gesticht. 'T heir, tot by Amsterdam gekoomen, werd, neevens de toebehoeften, oover de Leydsche Meer, gevoert; sterk tussen zeeven en achtduizent vechters, zoo Duitschen en Waalen, als Spanjaards, geoeffent volk; en sloegh zich, ontrent een' uure des nachts voor ⁺ den zessentwintighsten in Bloeymaandt, needer, tot Leyderdorp. Ende gink men terstondt, met moskettiers, en andere schutten, de omleggende weeghen den steedelingen t'onbruik maaken. In Leyde was bewindsman uit 's Prinsen naam, Diederik van Bronkhorst, dien 't nocht aan ernst, nocht aan achtbaarheit manghelde; geen' bezetting van oorloghsvolk; maar slechts eenighe vrybuiters, en vyf vendelen, aangenoomen in krysdienst uit de Burghery, onder Hopluiden Jan van Duivenvoorde, Jan van der Does heer van Noordtwyk, Andries Schot, Bartholomeeus Haavixzoon, en Niclaas Dirxzoon van Montfoort. Oover deeze en andere weerbaare, doch onbesoldighde burghers, gebood, als kornel, Meester Andries Allartszoon. Deez', hebbende de aankoomst der Spanjaarden vernoomen, toogh, met vyventwintigh oft dertigh man', op kundschap uit; daar hy, neevens drie oft vier der zelve, 't leeven liet. Des morghens vroegh zagh men, van de vest af, Don Louis Gaëtan, met een troep volx verby trekken, dat hy eensdeels tot Zoeterwoude, eensdeels aan den Leydschen Dam plantte, in een der sterkten, die men verachteloost, en ten verdoene van den eersten inneemer gelaaten had. Met het ooverschot rukte hy naa den Haagh, daar niet dan Ruikhaaver, met zyn vendel, lagh: die hem nochtans, aan de Geestbrug, zoo lang met schermutsen t'antwoordt stond, dat de Haaghelingen tydt hadden, om ⁺'t meeste hunner haave, binnen Delft te vluchten. Des aavonds in 't vlek gekoomen, stoffeerd' hy 't hof met Spanjaarden, in hoope, dat zy daar ten minste een' loop zouden afstaan. De Roomsgezinden, zelfs vrouwen, daar gebleeven, opperden den Spanjaarden lyftoght, kruidt, loot, lonten aan; met oprechte oft uitwendige blydtschap, om te heusser gehandelt te worden. Tot styving van Baldes, quam Liques te lande van Haarlem, en ontbood Gaëtan t'zyner hulpe, om een' schans te bespringen, die de Prins tot Valkenburgh had opgeworpen. Wyd van begrip was dit werk, dan onvoltoyt, en bezet met vyf vendelen Engelschen van Kornel Eduart Chester; de welke, zonder den aanval te verbeiden, zich ⁺ steedewaarts aan begaaven. Onder die van binnen reez mompeling, hoe dit volk kouwlyk vervolght werd, en klakkelooze weere bood, zonder dat yemandt van hun viel, oft eenighen vyandt velde. 'T moght waarheit, oft dunken, oft endtlyk verdicht zyn, uit vreeze voor te meer sleets in de lyftoght; altoos zy moesten buiten blyven, hoe geirne ook de wethouders het anders gezien hadden. Wel werd' hun, voor eerst, voedsel aangebooden, en leeghering onder de wallen; van waar zy, op zeeker teeken ter zyde af te wyken hadden, terwyl men 't grof geschut zouw lossen, indien de Spaanschen zich zoo verre bloot gaaven. 'T welk verstaan by de Engelschen; trekken zy, met vlieghende vendels naa Liques toe; stippen de londtkool in 't zandt, en geeven zich oover. 'T zy dat hun 't bodt niet aanstond, oft dat zy van te vooren koop met hem geslooten hadden. Dit laatste nochtans heeft wel den minsten schyn: gemerkt zy, hoewel vrundtlyk ontfangen in 't begin, thans gevaar van doodtvonnis

+ 1574.

+ Baldes ten tweede voor Leyde.

+ De Haagh ingenoomen.

+ Schans te Valkenburgh verlaaten, van de Engelschen.

[p. 373]

liepen, en voor geluk reekenden, dat men hen, ontweert en uitgeschudt, eensdeels tot delvers beezighde; eensdeels, quansuis der Koninginne te gunst, door Vlaandere naa 't vaaderlandt keeren liet. Voor eenighe dertigh, die hun' eere liever hadden, dan den meesten hoop te volghen, ging de poort oopen. Andere vyf vendelen van 't zelfste regement bewaarden een' sterkte aan de Goudsche sluis, en het dorp Alfen. Bet betrachtten deez' hunnen plicht, en gaaven dapper te doen aan Don Martin de Ayala, die, met etlyke benden, dien wegh, voor de Spaansche ruitery, zocht te oopenen. Naa 't afslaan eevenwel, van drie heftighe ⁺ stormen, werden die van de Sluis benoodight den rug te keeren, en ontgosten, met de hunne ook de vlucht hunner landsluiden, die tot hun ontzet, van Alfen getooghen quaamen. Baldes, nu rondom meester, deed zyne werken daaghlyx toeneemen in zwaarte en getal; zulx dat hy eerlang tweeëntsestigh schansen, zoo kleene als groote, had; en de blokkeering op een knellend beleg uitquam. Waardoor hy zich beloofde, genoeghzaam zonder slagh oft stoot, zyn' wil van Leyde te kryghen. Ook was 't reedelyk bevest; en de smaak der Haarlemsche weere noch niet vergeeten. In stadt, werd, seedert de doodt van Meester Andries Allartszoon, 't bestier des kryshandels opgedraaghen aan Jonker Jacob vander Does; ende naa dat hy, ouderdooms halven, zocht verschoont te zyn, aan Jonker Jan van 't zelfste huis, Heere van Noortwyk; die 't aanveirdde. De Prins, noch onverwittight hoe 't tot Valkenburgh afgeloopen was, riedt, by brieven, den beleegherden, die Engelschen in te neemen; d'onnutte ⁺ monden uit te zetten; d'eetwaaren schaarselyk uit te reiken, en te rekken tot op drie maanden toe. Daarentussen stond hun geen moedt, hem en den Staaten geen tydt te verliezen, om middel t'hunner verlossing te bejaaghen. Indien z' ook zoo haast niet geviel, moesten daarom niet flaauwen in 't dulden van korten kommer, die tot ransoen eener eeuwighe slaavernye te strekken had. Zy zouden dan vlytelyk maat kaavelen; en ziende zoo lang te hardeeren, 't zelve by vuurteekens, op twee vervolghende nachten, te kennen geeven, om 't geheim in geen schrift te waaghen. Dit vuuren werd verworpen, van zorghe dat' er de vyandt bystren noodt, oft wankelmoedigheit uit spellen zouw. Op de lyftoght was reeds prys gestelt; zwaarder bieren, dan van vyventwintigh stuivers 't vat, verbooden; afgekundight, dat vrouwen, kinderen, en reizende vreemdelingen vertrekken moghten. Dit schreeven zy den Prinse; en dat zy, ⁺ hoewel op Chesters volk geen denken meer was, met hunne beëedighde burghers, de stadt hoopten te houden. Doch drie maanden wilden te lang vallen. Zy zouden niettemin, dienaangaande, naarder bescheidt laaten weeten. Bussekruidt diend' hun toegeschikt; en dat zyner Doorluchtigheit geliefde, met vaaderlyke vuurigheit, hunne behoudenis te behartighen; zonder nochtans booven oorbaar te haasten. Zy zonden hier neevens, eenighe afgeworpe brieven van den vyandt, waar by te speuren was, dat hy zich mistrouwde met aanvechting veel te bedryven. De Prins, eer hy deezen ontfing, schreef anderwerfs; beval hun eendraght, ⁺ lydzaamheit, spaarzaamheit in mondtkost: en vertoonde wat naam, wat gloory, te winnen waar, met het behouden eener plaatse, waaraan heel Hollands heil hing. Daarop keerde tot antwoordt, oft schoon hun kooren zoo verre niet toelangen moght, zoo hoopten zy echter de drie maanden te verduuren; in besluit van liever den buik te zien slanken door gebreklykheit, dan 't zwellen van den hals te gedooghen, door prang van 't Spaansche juk. De vyandt zelf zoude maagherlyk soppen moeten, zoo die van Delft, Rotterdam, en ter Goude, geen' eetwaaren ten plattenlandewaarts uitlieten; nocht hun de sleur hunner neeringe bet ter

+ Schans aan de Goudsche sluis en Alfen by de Spaanschen bemaghtight.

+ 's Prinsen schryven aan die van Leyde.

+ 't Antwoordt daarop.

+ Zyn anderde schryven. Hoe dat beantwoordt werdt.

[p. 374]

harte ging, dan 't verlichten der bondtgenooten, die hem van hunne poorten afkeerden. Eenighe uitwykelingen, die men te dier tydt glippers noemde, bestonden zich ten bewinde der dingen in te wikkelen, biedende aan Baldes den dienst hunner pennen, met kloeke hoope van de ⁺ Leyenaars te beleezen, door verheffing der Spaansche mooghenheit, en eener veilighe genaade. Hun werd niet geantwoordt, dan met deunen, en ydel papier, zoo 't scheen. Doch naader daarop lettende, vond men in 't midde een kreis, en daar binnen dit veirs met flaauwen inkt geschreeven:

Fistula dulce canit, volucrem dum decipit auceps.

De vooghlaar, op bedrieghen uit,
Den vooghel lokt met zoete fluit.

Zommighe uitgereizde burghers, dien 't padt naa huis, door 't schielyk beleg, was afgesneeden, pooghden dertigh schuiten met rog en tarwe, by nacht, van der Goude, naa Leyde te doen voeren. Maar 't scheen van den heemel beschooren, dat die stadt, door zorgheloosheit, in last koomen moest. De weghwyzer, een huisman, vooruit getrokken, om zeekere kaade door te steeken, ging, naa 't volbrengen van dit werk, daarneevens ⁺ leggen slaapen. Waaroover de schuitluiden, en soldaaten hun bygestelt, hem niet vindende, naa dat zy tot den dagh toe gedwaalt hadden, en dubbelheit op den boer begosten te vermoeden, naa ter Goude keerden. De beleegherden, hun te gemoete getooghen, waaren nochtans niet al vergeefs uit; dan bejeeghenden by Heymans brugh, twee scheepen van den vyandt, die zy bemaghtighden. 'T volk werd omgebraght; een deel eet- en kleedwaaren, met schut en krystuigh, uit de scheepen gelicht; het eene in den grondt geboort; het ander verbrandt. De Spanjaardts van Leyderdorp vervoeghden zich by de Zeylbrugh, om hun de roof t'ontjaaghen, oft, zoo dat niet gelukken wilde, eenigh vee wegh te dryven. Maar 't een en 't ander werd hun belet, door eenen harden uitval ter Hooghwoerdsche poorte: zulx beide, buit en beesten, onverkort in stadt raakten. Een ingebooren ooverlooper met naamen Peerken Quaatgelaat, werd op deezen toght gevangen, daatlyk gevierendeelt, en de stukken ter poorten uitgehangen. Men namp'er ook etlyke ruiters aan, om in 't schermutsen bet toe te zetten: doch zy deeden kleenen dienst, mits de naabyheit des vyands, die meester van veldt en weeghen was. Maar veele schuiten met lyftoght werden hem afgenoomen door de Leidsche vrybuiters, die, met geschut op plempen en schouwen, tot in de Meer toe voeren; en, by behulp der uitvallende burgheren, de weederreiz' wonnen. Een' zeldzaame zaak eevenwel, dat de beleggers de vaarten niet anders verzeekert hadden. Nietteeghenstaande de beezigheeden der oorlooghe, quam Baldes, gelyk de Spanjaardt minvalligh is, op een' Joffrouw in den Haaghe te verslingeren; bekoorde, en onderhield haar sint. Deeze speelsheit, doorgaands gewoon de zorghen uit te spannen, en de geleeghentheeden oover 't hooft te zien, gaf by geval hier oorzaak tot het teeghendeel. Want, met het vaaken verkeeren te dier plaatse, raakt' hy 't oogh te werpen op de schans te Maaslandsluis, die met eenigh volk van den Prinse bezet was, maar quaalyk houdbaar, en zonder grof geschut: hoewel die uitwaateringh, d'aanspoelende stroom, en 't naabuurschap van den Briel wel anders vereischt hadden. Hy zond'er Don Louis Gaëtan, met neeghen vendelen Spanjaarden, en eenighe Waalen: al de welke, in vieren gesplitst, ter weederzyden

+ Schryven der uitwykelingen, door die van Leyde bedeunt.

+ Verloore toeleg, om kooren in stadt te brengen. Uittoghten van de Leyenaars.

[p. 375]

lanx den dyk, van vooren uit de weiden, van achter te schuite met mosketten ten storm tooghen. Doch stieten zy 't hooft, voor dien tydt, en Gaëtan de lenden aan een loodt, dat hem luttel daaghen leeven liet. De Nassauschen, voorziende, dat zy 't, eer lang, te quaadt ⁺ moesten kryghen, scheepten 's nachts, naa den Briel, oover. Alzoo ging Maaslandsluis verlooren, en Vlaardinge volghde. De soldtburghers van Leyde, deeden temet een' uittoght, en leerden vast soldaten zyn. Verneemende dat Baldes, tot Lammen, een vierendeel uurs van de vesten, een blokhuis begon, aan een kruiswaater, dat zyn' takken naa de stadt, naa Leyderdorp, Zoeterwoude, en Delft uitstrekt, begaaven zy zich in zes plempen naa buiten, om dien neuzdwang voor te koomen. Maar zy werden ontfangen by drie vendelen knechten, en, met verlies van vier plempen en eenigh volk, steedewaarts gejaaght. Onder 't vendel des Heeren van Noortwyk, lagh een jongen van zestien jaaren, die in de wandeling Leeuwken geheeten werd; zeeker des naams wel waardigh. Want hy diende voor man, en strekte'er een' dubbelen; hebbende reeds, in 't voorigh beleg, verscheide proeven van een' rapsche koenheit gewracht. Nu spanden zyn' stoutheit en ongeluk t'zaamen aan, om hem te voeren in een' laaghe Spanjaarden, die, onverziens ⁺ uit het gras opstuivende, hem leevendigh in hun geweldt kreeghen. Uit deezen, en zeekren zynen meedegevangen, wrong Baldes veel kundschaps van den staat der stadt: 't zy dat het zoo veel lichter valt, de doodt, dan de pyn te braaveren; oft dat zelden de kloekmoedigheit, in die teedere jaaren, zoo hecht blykt, als de geene, die, begroeit zynde door rypheit van oordeel, haar kraft met reede verstaalt heeft. De verwondering zyner deughd, hadde zy te werken gevonden op luiden, daar rechte eer, en eedelheit van inborst aan gespeurt kan worden, waar maghtigh geweest, om hem ten minste 't leeven te doen schenken. Maar hy was gevallen in handen van loeren, die hem eerst neuz en ooren afsneeden, daarnaa by een teen' aan een staak ophingen. Hy, zoo rad als een waater, klaaverd' in deeze gestalte, by zyn eigen been op, en werd voort doorschooten. Die van binnen, nu oover de maandt beslooten geweest, en onzeeker hoe lang het duuren moghte, raamden naader orde op de eetwaaren. Men bevond honderd en tien last' koorens in stadt; veertienduizent eeters daartoe. Elken mensche werd ⁺'s daaghs een half pondt broodts toegeleit; 't welk den arbeidsman dikwyls niet dan een ontbyt strekte. Doch aan de waakers, mits hun morren, moest men een heel pondt toestaan. 'T moes werd ook raadighlyk uitgereykt; karnemelk alleen toegelaaten, op dat de booter ten oorbaar quaame. Maar op 't verbodt van zwaar bier brouwen werd te luttel gepast. Zy hadden, al geduurende d'eerste beleeghering, papieren geldt geslaaghen, en deeden 't nu weederom gang neemen, om, naa de verlossing, in zilver verwisselt te worden. Op tweederley stukken, de groote van achtentwintigh, de kleene van veertien stuivers, stond een Leeuw met een' speer, en een' hoedt daar op, in zyn' klaauwen; en dit omschrift: Haec libertatis ergo: dat is: dit om der vryheit wille. Aan d'andre zyde las men: Urbem Leidam servet Deus: God behoede de stadt Leyde. Andre werden gemunt op deeze woorden: Nummus obsessae urbis Lugduni, sub gubernatione Illustrissimi Principis Auraici, cusus: Penning, geslaaghen by de beleegherde stadt Leyde, onder't bestier des Doorluchtighsten Prinse van Oranje. Deeze hadden aan d'andre zyde stadts waapen, twee sleutels kruisselinx t'zaamengevoeght. Noch andre droeghen 't zelfste merk, en deeze woorden daar by: Pugno pro Patria: Ik vecht voor 't Vaaderlandt. De Spaanschen, om hun 't genot hunner kooltuinen te benee-

+ Maaslandtsluis en Vlaardinge by de Spaanschen ingenoomen.

+ Koenheit en ramp eens jongens van zestien jaaren.

+ Naarder orde op mondtkost in Leyde.

[p. 376]

men, bestonden, buiten de Reinsburgher poort, teeghens de steenstraat, ⁺ een schans op te werpen. Maar de beleegherden, berstende met groot gedruis ter stadt uit, ooverrompelden den vyandt, en deeden hem vlieden. Een burgher, geheeten Pauwels Pauwelszoon Vlieguit, was d'eerste met op den wal te vlieghen, en verdiende twaalf (and'ren zeggen maar zes) gulden daar toe gestelt. Zoo veel geldt een gering loon, als 't met den glans der eere verguldt wordt. Naamelyk, weenigh daaghen daarnaa, won een Philips Dirxzoon gelyken prys, met het beklimmen der schanse te Boshuizen: daar al, wat'er in was, doodt gesmeeten werd, oft half leevendigh begraaven, onder de geslechte wallen. Dan Hopman Bartholomeeus Haavikszoon, hier, van eenen koeghel getroffen, bestorf zyn quetsuure. De verbittering aangroeyende; werd ook zeekere som belooft, aan yeder, die 't hooft van eenen Spanjaardt in stadt brengen zouw. En het volk liep voortaan met zulke hitte ter schermutsing, dat men 't ten laatste by klokgeslagh verbieden moest. Ontrent het aantasten van Lumey en Entes hebben wy verhaalt, hoe de Graaf van Bossu den Delfschen Burghermeester Huig Janszoon van Groeneweeghen, uitvoerder van dat stuk, en Roomsgezindt, pooghde tot vankenis des Prinsen, en ooverzeinding zyner doorluchtigheit naa 't Spaansche leegher, te bekooren; hoe die toeleg in 't licht quam, en Groeneweeghen, om dat hy weigherde, door looze handeling, Bossu in een' laaghe te lokken, een' wyl in zyn' huis bewaart bleef. Baldes nu, bericht van zyn' gezindtheit, en mooghende daarenbooven vermoeden, dat hem dat leedt in den krop stak, ging hem met schryven en hooghe beloften aan, ten einde hy, by hulpe zyner geloofsverwanten, hem in der nacht een' poort ontsluiten wilde. 'T welk ⁺ Groeneweeghen, naa eenighen strydt in zyn gemoedt, den Prinse te kennen gaf. Ende trachtte zyn' Doorluchtigheit hem t'ooverreeden, dat hy 't belooven zoude, om de Spanjaardts op een' vleesbank te brengen. Dan de Burghermeester maakte zwaarigheit, met voorwenden, dat hy van zyn gewisse zoodaane dubbelheit niet verwerven kon; wel 't oopenbaar keeren en krenken des vyands. Als hy volstond in 't weigheren, zonder 's Prinsen steurnis te schroomen, werd eevenwel de handel, op zynen naame, zoo verre vervolght, dat uur en plaats beteikent, mynen met bussekruidt, en andere laaghen gereedt waaren. Maar men had quaalyk voorzien teeghens de nieuwsgierigheit van zommighe vrouwpersoonen: die als 't er gedyen zoude, zich niet onthouden konden, van 't hooft ter venster te brengen. Met een haaperden de valbruggen, door verbaastheit der geenen, die ze neêrlieten, en maakten eenigh gedruis. Al 't welk de Spaanschen, die wel drieduizent sterk waaren, deed achterwaarts denken en deizen; sneller, dan 't grof geschut van de vesten kon afgaan, om de laatsten t'achterhaalen. Hebbende de list eenen misgang gehadt, keerde zich Baldes tot het geweldt, om een' Prinsenschans, leggende op de Poldervaart, tussen de stadt en Ooverschie, te bemaghtighen: laatende zich voorstaan, dat, zoo hem dit gelukte, Delft, afgesneeden van Rotterdam, en Schiedam, niet veel meer aamtoghts, dan Leyde, behouden zouw. Hy besprong ze dan ten heftighste, aan alle zyden teffens. Niettemin, die van binnen, verwittight van zyn voorneemen, en daar teeghens gespitst, tastten der wyze van zich, dat 'er de Spaanschen, niet alleen bruggen, ladders en ander stormtuigh, maar, vervolght zynde, eerst door de schanselingen, thans by de Delvenaars, tot aan de Hoorenbrugge toe, wel vierhondert man' in de loop, lieten. Terwyl aldus het hart van Hollandt dreunde; stortte Chevreaux in 't Noorder gewest, met meerder maght dan te vooren. Uit de schans t'Ilpendam vertrokken de soldaaten te schuite; ge-

+ Twee schansen door Leyenaars veroovert.

+ Vergeefsche aanslagh op Delft.

[p. 377]

duurende d'aanvechting. De schanselingen tot Purmerlandt verwachtten den storm niet. Maar Purmerendt, hebbende den eersten aanstoot ⁺ afgestaan, werd verzeekert, met sterker bezetting, uit de buursteeden gelicht: hoewel 't bedenklyk viel de zelve t'ontblooten; zonderling Hoorn, daar, eeven als t'Enkhuizen, geen krysvolk altoos bleef. Dies ⁺ hortte 't Spaansch geluk hier: en waaren de Noordthollanders hem seedert te gaauw, kundigh des oords, en weetende met springstokken, galeykens, en schuiten, zich der maate te geneeren, dat de Baroen, eerlang, by de tweeduizent van de zynen, zoo hier, zoo daar, verslaaghen oft verzoopen liet: uitgezeit derdhalfhondert, die gevangen tot Hoorn gebraght werden. Den Zuider oordt quam Vitelli bestooken. De welke, vindende met een regement Spanjaarden; vyftien vendelen Waalen, en twaalf stukken geschuts, geen vatten aan Bommel, en immers zoo weenigh aan Gorkom, dat met ooverwaateren der landouwe lichtelyk t'ontzetten was, zyn' gal op Workom uitspoogh. Daar laaghen vyf ⁺ benden soldaaten in: maar zynde beschooten en aangevochten, ruimden, by eighen onthiet des Prinsen, d'onhoudbaare plaats; en begaaven zich in eenighe scheepen, recht te tyde daar aangekoomen: niet zonder verlies nochtans van hondert en vyftigh man' oft daar ontrent. Van daar rukte Vitelli voor Leerdam, op de Linge geleeghen; dat twee vendelen krysvolx in had. Deeze, naa dat al 't geschut des Markgraaven, van 's nachts te tween, tot aan den middagh gespeelt had, en 't rondeel van 't slot gevelt, gaaven 't steedeken oover; by verding, dat men hen, met pakkaadje ⁺ en geweer, doch doove lonten zouw laaten uitgaan: d'inwoonders aan lyf nocht goedt beschaadighen. Maar de burghery, op 't Stadthuis ontbooden, werd met de vreeze der doodt gepynigt, tot dat men 'er vond, die haaren predikant en schoolmeester ontdekten. De welke, neevens een Leeraar van buiten, die zich daar veiligher gewaant had, met de koorde zyn omgebraght. Asperen, noch zwakker plaats ⁺ ontfing hem op enkel besprek, dat de soldaaten vertrekken moghten. Naa zoo gering een verrichten, keerde Chiappin tot den Landtvooghdt. De Zwitsers werden afgedankt, de Spanjaardts ten deel in de kleene steeden van 't sticht Uitrecht geleit, ten deel, tot styving des leeghers voor Leyde, gezonden. Deerlyk, te deezer tijdt, was 't geleeghen ⁺ met 's Landts neeringe; de koophandel gezwicht, by verbodt ter weederzyden. Want de Prins, hoewel hy eenen yegelyke de vaart op Hollandt toeliet, leed niet, dat men, zonder verlofgeldt te betaalen, yets daaruit voerde; oft dat yemandt, van Ooste oft Weste koomende, zynen wegh naa de haavenen naame, die voor den Spanjaardt hielden. En Don Louis had lyfstraf gestelt, zoo op het zeinden van eenighe waaren naa Hollandt oft Zeelandt, als op het ooverbrengen der geenen, die in de zelve gewesten geteelt oft gewrocht zouden zyn. Ende, als die van Antwerpen vertoonden, dat te scherp een onderzoek, daarop, tot hinder van stads welvaart gedeegh, kreeghen zy tot antwoordt: dat d'onderhandeling voortaan heel af te snyden stond: hebbende zyn' Majesteit liever, dan die te gedooghen: dat niet alleen Antwerpe, maar heel Nederlandt, jaa Spanje verdorven wierd. 'T welk hun te harder viel, mits hy verscheiden vreemdelingen by vry geleide toeliet, zyn' eighe plakkaaten, op dat stuk t'oovertreeden. Eevenwel, hoe heftig hy de vyandschap inzette, zoo verzuimd' hy echter niet, de volken met aanbodt van genaade, en voorslagh van vreede, te wiegen. Den zesten van Zoomermaandt, werd, op naame zyner Majesteit, een vergiffenis afgeleezen, zonder zoo veelderley luiden en daaden uit te sluiten, als ten tyde des Hartoghen van Alva gedaan was. Men had slechts zijn' zonden te

+ Chevreaux in Waaterlandt.

+ Zyn' neederlaagh aldaar.

+ Vitelli dwingt Workom;

+ Ook Leerdam.

+ En Asperen.

+ Slapheit der neeringe, door verbodt van onderhandelinge.

[p. 378]

biechten; ontslagh daaraf te verzoeken; en met oprecht berouw tot den ⁺ schoot der Roomsche kerke te keeren. Zelfs d'aanhangers der weederspannighen zouden deeze gunste genieten, indien zy zich, binnen twee maanden, bezinden. Jaa den gheenen, die in rechte veroordeelt bleeken, had men te laaten volghen de goederen hun afgevonnist, zoo de zelve niet reeds, van 's Koninx weeghe waaren aangeslaaghen. Noch zouden d'aangetaste den ouwden eighenaar weeder ingeruimt worden, zoo hy beweeze, gestaadelyk als een Roomsch Christen geleeft te hebben. Ook werden, onder deeze genaade, alle staaten, burgheryen, en broederschappen begreepen: op den welstandt der welke de Koning had orde te stellen; die, gemeeten naar de reede en den noodt der dingen teffens, zyn liefde en geneeghenheit t'henwaarts betuighen zouw. Om al dit volkoomentlyk plaats te doen grypen, werd van den Paus een' bulle verworven, tot behoef der boetveirdighen. Maar, gelyk de meenighvuldighe uitzonderingen van de quytschelding, by den Hartogh verkundight, aangezien werden voor zoo veel' strikken, om d'onvoorzichtighen een' voor een' te belaaghen; alzoo namp men deeze voor een ruim net, om hen, in grooten getaale, schielyk te bespannen: 't zy dat de schriften, hierteeghens uitgegeeven in druk, by die van Hollandt en Zeelandt; oft de weldighe aanslaaghen der Spanjaarden dit achterdenken veroorzaakten; oft dat de Vorst, wen hy eens in den haat raakt, het nemmer te pas kan maaken. De Landtvooghdt, waanende de harten, hierdoor, tot eenighe gedweegheit bereidt ⁺ te vinden, droegh 's andren daaghs, den Staaten voor; hoe zy, in plaats van den tienden en twintighsten penning, twintigh tonnen gouds belooft hadden, zes achtervolghende jaaren lang; waarvan het vyfde liep, en de vier onbetaalt waaren: verzocht dat men 't geldt verschafte, en daarenbooven bondtschriften van den tweeden hondertsten penning, meede ingewillight te lichten, naa 't verloop der zes jaaren. Veele en prangende reedenen, hierteeghen, werden by de Staaten oovergeleidt: d'ondraghlyke tuchteloosheis, en ooverdaadt van 't oorloghsvolk, die den koophandel bekneepen hield, en deeze hooftzeenuwe van den staat verstuikte; 't verkorten hunner vrydoomen en gerechtigheeden; 't opbrengen van groove sommen, die niet altoos, oft tot 's Lands eighe verdrukking, gestrekt hadden; de armoê der uitgemerghelde gemeente. Eindtlyk, dat 'er geen naader raadt was, dan den Koning te berichten hoe 't 'er stond; op dat hy de herwaartsreiz aannaame, oft ten minste eenighen Vorst van zynen bloede ooverzonde. Maar, spoeyen moest men; oft zouw te spaade koomen, en alles verlooren vinden. 'T scheen nochtans dat de Staaten van geldt zouden gescheiden zyn, indien men 't zelve by inboorlingen hadde willen laaten handelen. Maar de baat van dat bewindt te missen, de Landtzaaten om betaaling naa te loopen, en, boovenal, de knieren van den krygh te laaten draayen door de geenen, die men met burghen en bezettingen nemmer genoegh gebreidelt achtte, was den Spanjaardt te veel geverght. En hy heeft daartoe seedert, hoe zeer hem ook de noodt parste, nooit ooren gehadt. Alzoo verliep de zoomer, zonder besluit op dit ⁺ stuk. De Staaten van Hollandt, waaren, dat pas, vast om gelyke boodtschap, tot Rotterdam vergaadert. Daar zagh men voor oorbaar in, het lichten van een' tonne schats, by vyfhondert gulden teffens, op toezeg van fret, en eenighe vrydoomen; voorts de harten t'ondertasten, met verzoek van zeeker maantgeldt, te betaalen by yder, naar zyn' goede geneeghenheit; tot onderhoudt der bezettingen, en zoo daar yet ooverschoot, tot werving van volk te velde. In 't maanen, niettemin, hield men den luiden voor, dat d'onwillighen zouden geschat worden, en bedwongen tot opbrengen. Ter zelve daghvaart vernamp men den voortgank der

+ Vergiffenis afgekundight.

+ Don Louis verzoekt geldt. Dat wil niet vlotten.

+ Vergaadering der Staaten van Hollandt tot Rotterdam.

[p. 379]

toerustinge in Spanje; en dat een groot getal, zoo van Hollandsche en Zeeuwsche, als Embder en Oostersche scheepen aldaar bekommert laaghen, om den Koning te dienen. Zelfs eenighe bootsluiden, die, hunne schippers aan landt laatende, uit het beslagh ontzeilt waaren, braghten hieraf de tyding. Dies werd orde gestelt, om daarteeghens te waapenen; ⁺ te waaken; en alle baaken, tonnen, en teekenen der diepten, in een' uure wegh te neemen. Waarmeê men zich verzeekerde, den vyandt buiten te houden, oft yslyk te doen sneuvelen op den drempel der invaart. Doch, als de vloot nu verzaamelt, en, booven 't schipsvolk, vyftienduizent soldaaten gemonstert waaren, verrookte dit bestek, door 't smelten des heirs aan den bloedtgang, die'er onder quam, en zelf ⁺ den Ammiraal Pedro Melenda meesleipte; eenen man van ontzighlyken naame, behaalt met het verdryven der Fransoizen uit Florida. Geduurende die van de Staaten tot Rotterdam; werd een' zaamening van de gemaghtighden der Hollandsche en Zeeuwsche kerken, tot Dordrecht, ⁺ gehouden; om reeghel en maate te raamen, waarnaa men de zelve eenpaarlyk te bestieren hadde. Al voor het ooverlyden van Noirkarmes, had Don Louis, door tussenarbeidt van den zelven, eenighe oopening van vreede begost, en daaraf aan den Prinse doen schryven, door den Heer van Aldegonde ⁺, dien toen t'Uitrecht gevangen zat. Maar naa de Mooker zeeghe, kreegh de Landtvooghdt eenen andren inval; zich laatende bedunken, dat de tydt aanwees, hoe men voortaan 's Koninx achtbaarheit moest doen gelden; dat ook de bewillighing zyner Majesteit in deezen geen' glimp van genaade kon hebben, 't en waar zy van de weederhoorighen eerst aangezocht wierde. Doch, sint de doodt van Noirkarmes, had hy den Graaf van la Roche, en nu, neevens dien, den Heer van Champaigney hiertoe te werke gestelt. Waardoor de zaak zoo verre gebraght werd, dat de Heer van Mathenes van Reviere, en de ^* Voorspraak meester Johan van Treslong, die uit Hollandt t'Uitrecht gevlucht waaren, tot Rotterdam, onder schyn van hunn' eighe dingen te beschikken, met de gemaghtighden der Staaten in besprek quaamen, en dit bescheidt op hunnen voorstel kreeghen. Zyner Majesteit zoude gelieven, de landen van 't uitheemsch krysvolk, oorzaak aller ellenden, t'ontleedighen; ende, noopende 't bevreedighen, en regeeren der zelve, zulx te voorzien, als de Raadt der Algemeine Staaten, wetlyk beroepen, meêbrengen moghte. Dat haar ten minste geviele, eer de gemeente bet verwilderde door den krygh, en de neeringh t'eenemaal gedempt wierde, plaats te geeven aan een' schorsing van waapenen, en 't vertrek der vreemde soldaaten ter weederzyden. Waar toe zy, van de hunne, allen plicht van getrouwe onderzaaten voldoen wilden. Eer zy vertrokken, zond Champaigney den Heer van Aldegonde, (mits dat deez zyn' weederkoomst door gyzelaars verzeekerde) aan den Prinse. 'T had den naam, dat hy ging om wissel van gevangenen te sluiten, en voorneemelyk de verlossing des Graaven van Bossu te vorderen. Maar 't pit van zynen last bestond in 't uitwerken deezer twee punten: dat 's Koninx achtbaarheit bewaart wierde, en geen vermaan gemaakt van den Godsdienst. Hy won zoo veel, dat de Staaten hem de meening, aan Mathenes en Treslong verklaart, by forme van smeekschrift, ooverleeverden. Hier meede toogh hy weeder naa zyn' gevankenis. Dan 't zelve, als te hoof quaalyk smaakende, werd, eer lang, te rug geveirdight, aan den Heere Junius Steêvooghdt tot Kampveer, door Champaigney; die, met het zeinden van Aldegonde, naa Hollandt, kleenen dank begaan had. Dit deed de draght van den payshandel op een' storting uitkoomen. De Stadthouder van Vrieslandt, Robles, loerende op eenighe der eylanden, oft kleene Noordthollandsche steeden, oover-

+ Tydinge van de Spaansche vloot, en orde daar teeghens.

+ Die toelegh verdwynt.

+ Kerklyke vergaadring tot Dordrecht.

+ Oopening van vreedehandel.

* Advocaat.

[p. 380]

dekte zeeven scheepen met turf, en stopte 't ruim met soldaaten. Die ⁺ van Enkhuizen, des verkundschapt, door eenen die in der nacht oover de vesten van Sneek gevallen was, waarschuwden hunne gebuuren, en manden etlyke zeilen met kryghs- en bootsluyden; die, te tydtlyk erkent by de turfscheepen, nochtans de zelve, ontrent Staaveren, aan landt joeghen, en, naa 't uitspringen des volx, wegh voerden. Maar de Prins van Oranje, gevoelende, tot in der ziele toe, den noodt der Leyenaaren; de welke, zoo ze niet beeter, dan die van Haarlem geredt wierd, geschaapen scheenen zyner fortuine, en voorts der gansche parthye den rug in te ryden; voerde zyn' gedachten om her, in 't wikken en ooverwentelen van 't eene middel naa 't andre, dat tot verlossing der beleegherden, en steun zyner achtbaarheit, dienen moghte. Speurende alle weeghen toegebolwerkt, bezind' hy eenen te maaken daar'er geen lagh; en de baaren der Noordtzee tot baaners van 't veldt te gebruiken. Een toeleg van windt; 't en waar de landtzaaten zich troosten wilden, zes oft zeeven tonnenschats, aan dyken, hoeven, en vruchten, teffens in 't waater te werpen, op een' onwisse hoope van daarmeê de slaaverny, die hen dreighde, en 't aankloppend bederf hunner bondtgenooten af te koopen. Doch daar lagh alreeds een' groote plek woest, oft in 's vyands geweldt, en diend' hem tot onderhoudt. Hy droegh het dan voor; en zyn' taalmaght en reedenen dreeven deur, dat (in betrachtingh van 't spreekwoordt; ⁺ beeter bedorven dan verlooren landt) het vonnis gevelt werd, en een ongemeete oord, akkers en weiden, te drenke verweezen. Voorts gaf men verlof, om by hoofdelyke zetting, hondert en twintig duizent gulden, in der haast, op fret te vorderen: die met zulk eenen yver verschaft werden, dat (zoo my gebleeken is) eenige van de treflykste vrouwen (daaronder de gemaalinne van Goodevaart Brasser Burghermeester tot Delft) al haar sieraadt van ringen en keetenen, als aan 's vaaderlands goeden Engel, ten offer braghten. Ende 't zelfste is haar, ten minste tot tweemaals, gebeurt. Noch werden, booven de loopende schattingen, vyfenveertighduizent kroonen ter maant ingewillight. Jonkers Daniel van Wyngaarde, en Willem van Palestein, aanveirden den last van het doorsteeken der dyken. Zelf de Prins, en eenighen der Staaten, met hunnen ^* Voorspraak Pauwels Buis, pasten by de werken te weezen; en in 't eerst van Oestmaandt, werd de Ysseldyk, ontrent Kappelle, daar zy een blokhuis hadden, tot zestien plaatsen, opgedolven. Tussen Rotterdam en Delfshaaven groef men van gelyke een loch, dat weldigh wydt gaapte, en een gruwzaam nat verzwolgh. Ook deeden d'opgezette sluizen, vooral tot Rotterdam, voorts tot Schiedam, en andere van 't Westlandt, die men in zyn bedwank had, geen' geringe tooghen. Zyne Doorluchtigheit, thans, hebbende den Ammiraal Boisot uit Zeelandt ontbooden, hield met hem in 't bezonder, by wylen met de Staaten, raadt, hoe men 't best aangaan zouw, om den toeleg te doen beklyven. De voet geraamt, en Boisot naa Walchere gekeert zynde; ging het, tot Rotterdam, Delft, en der Goude, op een kryoelen en woelen, met toerusten van galeyen, platboodemde scheepen, koorenschuiten, soldaaten, en waapenen. Niet eeven eendrachtelyk werd het ⁺ gemeene beste in Noordthollandt bevordert, daar men, hebbende van buitengeweldt nu luttel te lyden, inwendelyk ooverhoop geraakt was, door ongenucht, herreezen tussen Sonoy en de gemaghtighden der steeden. En 't geschil liep zoo hoogh, dat hy ontslagh van ampt aan den Prinse verzocht. Doch als zyn' Doorluchtigheit voorwendde, van den Graaf van den Bergh in zyn' plaatse te stellen, die van minder beleidt was, en geschaapen immers zoo kleen een' achting te hebben,

+ Robles leit op Noordthollandt toe: te vergeefs.

+ Vrankmoedigh besluit om Leyde t'ontzetten.

* Advocaat.

+ Twist tussen Sonoy en de Noordthollandsche steeden herreezen, en beslecht.

[p. 381]

vonden zy raadzaamst in 't eindt, zich met Sonoy te vergelyken. Tot Leyde (hoewel 't gebrek de taafelweelde genoegh verbood) werd bevoolen eenen biddagh met vasten oover te brengen; zonder nochtans te waanen, dat het een dienst waar om Godt te verplichten. Zynde 't kooren meest verteert; begost men zich met peen, kool, en groente te behelpen. ⁺ 'T welk de zelve zulx in pryze deed opslaan, dat de moestuinluiden, in kort, eenen rykdoom ooverwonnen. Daar waaren, ten aanvang des belegs, tneeghentigh paarden, en ontrent duizent stuks hoorenvee getelt; die onder vrye hoede van 't grof geschut, vast bleeven te weide gaan, en op zeeker geluit eener klokke, wisten steedewaarts te keeren. Als nu van dagh tot dagh, de mondtkost minderde, werden de paarden gestalt, op dat het gras, onder de melkbeesten, te ruimer omquaame. Thans begost men ook de koeyen te slachten. Dit, en 't achterblyven van zeekere boode aan den Prinse gezonden, braght de gemeent' aan 't morren. Om 't welk te stillen, andere luiden door onbekende weeghen afgeveirdight werden; die hunne behoude reize, met lossen van grof geschut tot Delft, gelyk zy belooft hadden, kundigh maakten. Daar op quaamen, den twaalfden van Oestmaandt, twee briefdraaghers in stadt; waar by zyn' Doorluchtigheit haar voorneemen en hoope verklaarde; met lof der beweezene standtvastigheit, en aanpryzen der volhardinge. Hier door gemoedight, en hebbende uit een' gevangen huisman verstaan, dat de schans aan de Poelbrug zwakkelyk gemant was, doet men alle klokken te waapen kleppen, en streeft, in maghtighen getaale, derwaarts; doch werd ⁺ te wakker ontfangen, om yet vorderlyx te verrichten. D'omstaande veldtvruchten, echter, zoo rondt en lankwerpigh kooren, als andere, werden gesneeden, en binnen gehaalt; zonder dat de vyandt, die 't aanzagh, zich des scheen te bekreunen. Oft het hem, zoo naa by de vesten, te heet was, oft niet der pyne waardt zoo gering een' invoer te beletten, oft aan tydtlyk onthiet en orde gebrak, zoud' ik niet kunnen zeggen. Den eenentwintighsten der gemelde maandt, schreeven de beleegherden ⁺ den Prinse; Hoe zy bevonden hunne reekening van drie maanden houdens (naamelyk de twee met broodt, de derde met armoê) juist uit te koomen: gemerkt de moutkoeken booven vier daaghen niet strekken moghten. En 't wonderde hun hooghlyk, dat zy, als gansch vergeeten, nooit schryven van de Staaten, hunne bondtgenooten, vernoomen hadden; daar 't nochtans tot groote verquikking hunner gemeente dienen kon. Eevenwel eer deeze brief afgink, ontfingen zy'er van zyne Doorluchtigheit eenen, die den inval en ryzing des waaters te kennen gaf. Neevens hunnen voorzeiden, zonden zy, 's andrendaaghs, antwoordt op deezen, en vertoonden den Prinse, welke dyken men, naar hun gevoelen, eerst hadde door te steeken. Maar de vrybuiters, die der steede dienden, quaamen, den zeevenentwintighsten, op 't Raadthuis, voedsel eischen, oft behoorlyk afscheidt, om eenigh heenkoomen te mooghen zoeken: alzoo zy liever hadden 't lyf teeghens den vyandt te waaghen, dan te vergaan van gebrek. Mits men hun 't eerste niet toezeggen kon, verworven zy 't ander; en vertrokken: niet zonder onbenoeghen der Ooverheit en gemeente. Doch die dit verhaalt, meldt niet, hoe hun de uittoght gelukte. Ten zelven daaghe schreeven de wethouders weeder aan zyne Doorluchtigheit; ook aan de Staaten; die hen, daarop, van 't bevlytighen der toerusting, en 't plichtbewys der gebuursteeden, bescheidentlyker verwittighden, by brief en booden. Tot teeken van de ooverkoomst der zelve, schoot men van de Hooghwoerdschepoort, naa 't leegher tot Leyderdorp; en vuurde op den kerktooren, met lantaarnen: waarentussen Burghermeester Pieter Adriaanszoon van der Werve, die onder al de Wethouders, in

+ Benauwtheit binnen Leyde.

+ Verlooren uitval teeghens de schans aan de Poelbrugh.

+ Noodt der stadt den Prinse aangeschreeven.

[p. 382]

standtvastigheit, yver, en nyverheit uitmuntte, om deeze hoope der naakende verlossinge, in de twyfelmoedighe harten bet op te blaazen, omging met de stadtsspeelluiden, en tot vier oorden de schalmeyen deed steeken: vroedighlyk te werk stellende de bekoorlykheit der zangkonst, die nemmer zoo tydigh is als in de stonde der versleeghenheit. De vyandt, niet weetende wat denken hieraf, deed zich voorts, in sterken getaale; doch niet dan windtbreeken, met schieten, by duister, teeghen de vesten. 'S nachts naa den dertighsten worp hy, by de galgh, een' sterke schans op, tot weering van 't geweldt, dat de beleegherden gewoon waaren te doen, uit zeeker wel bevest schip, om hunne schermutsingen te lande, uit het waater te styven. In deezen standt der dingen, werd schielyk ⁺ de Prins getroffen, en ter neêr geworpen, van een' ziekte, zoo heet en heftigh, dat zy, voor pest geoordeelt, zyn eighen hofgezin schuuw van hem maakte, en hy zelf hun beval voor smette zich te hoeden. De vinnigheit der quaale had weldighe hulp aan het hartzeer, uit inbeelding dat Leyde, op het gypen leggende, 't onzet niet afwachten zoude. En, door 't Landt, zworf nu gerucht, hoe zyn opstaan buiten hoope was: onder de Spaansgezinden, dat hy 't reeds had afgeleit. 'T welk, graatighlyk gelooft, aldaar met styve kaaken deed uitzetten; dat der eedverwanten toeleg, mits hem die zuil, jaa ziel begaf, in, en tot stof, storten moest, om van een' enkelen aadem der Koninglyke mooghenheit verblaazen te worden. Zeeker, Kornelis van Mierop, ontfanger der gemeene middelen van Hollandt; die, om eenighe booden der beleegherden by zyne Doorluchtigheit te brengen, tot Rotterdam gekoomen was, ontmoette (een vremdt ding) in haar' huizinge niemandt, die hem eenigh bescheidt wist te geeven. Zynde ten laatste ter slaapkaamer ingetreeden, vond hy den Prins te bed leggende, zonder bystandt van eenighen mensche; en bestond hem te vraaghen naa zyn' gesteltenis en dienaars. Die antwoordde, met flaauwer stemme, dat hy zeer krank was, en zyn volk van der handt had doen gaan. Hy stelde zich nochtans tot gehoorgeeven; en verstaande dat Leyde noch hield, dankte Godt met verfrooyden gheest; look ook van dien tydt, op; en kreegh allenskens kloekheit, om de toereedingh, meelydend' aan zyn quynen, met ernst en yver voort te dryven. Zoo haast de lucht hem draghlyk viel, vertoond' hy zich der gemeente. Waardoor de verslaaghe gemoeden, als uit een' zwymeling, ⁺ opstonden, en weeder tot zich zelve quaamen. De Zeeuwen, midlerwyle, deeden een landing in Vlaandere; ende vertoonende zich met vyfhondert knechten, binnen s'ooghs van Axele, hielden tweehondert ruyters wat achterlyker verborghen. Waarop, soldaaten en burghers zich luttel hoedende voor diergelyke treeken, en waanende 't voetvolk gemaklyk oover te mooghen, met grooter stoutheit dan voorzight, uitvielen. De Nassauschen, zich veinzende als oft zy 't te quaadt kreeghen, deizen schreede voor schreê, tot dat zy de Axelaars binnen de laaghe hadden. Toen bieden zy 't hooft weeder; ende koomen de paarden den steedelingen op rug en zyden spatten. Sint was 't doodtslaan, geen vechten; ende werden zy tot eenen toe neêrgehouwen: weigherende de verwinners alle genaade van vankenis, in weêrwraak van zeekere koopluiden ⁺ by d'Axelaars opgehangen. Het steedeken, hierdoor oopen staande, werd geplondert, en tot asch gemaakt. Ontrent den zelven tydt gingen tweehondertduizendt gulden, tot betaaling des krysvolx, van Antwerpen naa Holland, onder geleide van tweehondert Spanjaarden. Deeze verjoeghen hunne bevelhebbers, sampt de geenen die 't stuk laakten; deelden 't geld onder zich om, en veeghden'er meê naa Vrankryk toe. Doch zy werden meest al, by Mariëburgh, ingereeden van eenighe lichte paarden; en

+ Zwaare ziekte des zelven.

+ Toght der Zeeuwen in Vlaandere.

+ Axele verbrandt. 's Koninx geldt by eenighe Spaansche soldaaten gerooft.

[p. 383]

ten deele verslaaghen. Etlyke ontquaamen 't met hun aandeel oover de grenzen. Maar een' goede som der achterhaalde penningen werd, by de zelfste ruiters, buit gemaakt; zulx dat'er zeer luttel af ter handt quam. Ende dit liet men oover zich gaan, zonder des eenighe ervoelenis by oopenbaare straffe te toonen; wordende alles uit schaamte versust, en der vergeetenis bevoolen; te meer, viellicht om den Staaten, klachtigh oover 't quaade huishouden, den mondt niet wyder te oopenen. De Koning ook, om de gunst der ingezeetenen eenighszins te queeken, en tot bewys van erkentenis hunner diensten, bedacht verscheide Nederlandsche heeren, met vooghdyen van plaatzen, erflyke Jaargelden, en andere ⁺ vereeringen. Havrenwerd tot een Markgraafschap, Barlemondt tot een Graafschap opgerecht. Binnen Leyde stelde men, op den laatsten van Oestmaandt, zeeker besluit der vroedtschappe, van den achtentwintighsten, te werk. Uit kracht van dien moest elk by eede verklaaren, wat hem van spyze, booven nooddruft van veertien daaghen, oover schoot. Dat naamen de Regeerders aan, tot reedelyk geoordeelden pryze; en deeden 't den voorighen eighenaaren tot onderhoudt der behoeftighen, afhaalen en betaalen; uitgezondert het ongeslacht eetbaar gedierte, de paarden daaronder begreepen; 't welk aangeteekent werd, met de plaats daar men ⁺ 't vinden zouw, en vergoedt by verlyding van schultschrift voor de waarde. Wie bleek yet verhoolen gehouden te hebben, verbeurd' het, en droegh straf. Voort slachtte men van vier tot vier daaghen, vlees, en deelde aan hooft voor hooft, een half pondt 's daaghs voor zyn' geld, uit, elke soorte by looting: zonder dat yemandt yet aankoopen moght, eer 't ouwde vernuttight waar. De scheikaê tussen Ryn- en Delflandt werd nu, ter hooghte van tien oft elf palmen aangespoelt: en men dacht ze haast te kerven, om 't Zeesap den wegh naa Leyde te wyzen. Welke zorghe Baldes, tot raadspleeghing oover 't hooftpunt der zaake, dreef; en in bedenking deed stellen, oft het beleg t'achtervolghen stonde, oft op te breeken. De Spaansche Hopluiden, ingenoomen van langer handt met waan dat het waater hunne gekante weederparty was, hielden dat het niet laaten zouw den wensch der bondtgenooten in te volghen. Mathenes van Wibesma, daarenteeghen, en Jan de Heuter van Delft (want verscheiden' inboorlingen des Landts waaren tot Zoeterwoude te deezer zaamening beroepen) stelden vast, dat het de binnedyken nemmermeer ooverklimmen zouw: Maar dat ze, tot zommighe plaatsen, verzwaart en teeghens doorsneê bezet dienden. Dit gevoelen werd waarheitmaatighst geschat, en daatlyk naagekoomen: te meer, mits men zich voorstaan liet, dat de Leyenaar, door hongersnoodt, ten einde van aadem was. Ook hoeft het niemandt vreemdt te geeven, dat eenighe Spaansgezinden van deezen verstande waaren; dewyl 't onder de treflyksten der eedtverwanten, zelfs die tot het verdrenken van 't geweste gestemt hadden, aan geene verstanden ontbrak, die 't niet, dan voor een' boehaa, en kost en moeite en lyden verlooren oordeelden, zoo de Spanjaardt slechts geenen moedt verloor, en verbeidde wat'er afkoomen wilde. Derhalven hoorde men niet alleen het spotten des vyandts onder de muuren, maar uiterden zich ook van binnen etlyke Roomsgezinden met schempen; De Geusjens moghten nu op den tooren gaan, en der Maaze tegemoet zien, hoe zy haar' stroom tot hun ontzet, quam aanvoeren. Al 't welke de teedere ⁺gemoeden niet weenigh deed flaauwen, en eenighe ritzeling van tweedraght verwekte. Ten ingank van Herfstmaandt, quaamen tot Rotterdam, van Vlissinge en Zierixzee, de Ammiraalen Louis van Boisot, heer van Ruart; ende Adriaan Willemszoon, met zeeven kromsteevens, oover de hondert leepelstukken van kooper oft yzer, meenighte van bassen, zoo dubbele als en-

+ Vereeringhen gedaan aan eenighe Neederlandsche Heeren, door den Koning.

+ Bedryf in ende om Leyde.

+ Zeeuwen koomen oover, om 't ontzet van Leyde te vorderen.

[p. 384]

kele, en ander kleen geschut. Hen verzelschapten achthondert matroozen, rapsche gasten, kroes van opzight, en yslyk in 't oogh. Deezen was d'eene arm geknot; die den voet oft het been quyt, en kloste op stomp oft stelt; d'andre leeden doorhakt, doorboort, en de huit t'zaamengenaait met litteekens der uitgestaane stryden. Naa geen' minder woestheit zweemde zelfs hunne pronk, bestaande in 't draaghen van zilvere halve maanen op de hoeden, en deeze letteren daar by: Liever Turksch dan Pausch. Welke bysterheit men verbloemde, met voorwenden, dat de Turk niet, gelyk de Paus, kraft aan 't gewisse doet, en zyn woordt beeter houdt. Naamelyk hun heerschte tweederley haat in 't hart, teeghens de vertreeding der vaaderlandsche vryheit, en teeghens geloofsdwang. Ende, om in Turkye te gaan berichting haalen, hoe men de Christensche kinderen, ontnoomen aan de ouwders, met de leere des Alkorans zooght, zoo wyde liep hunne zorgh niet. Schor van spraak, styf in den bek waaren ze, en vemeetel genoegh, om uit te slaan dat zy nocht Landtvooghdt, nocht Paus, nocht Kaizar, nocht eighen Koning, meer dan den geringsten Spanjaardt, verschoonen zouden, indien yemandt der zelve hun aan boort quaam, om beide lyf en ziel in slaverny te brengen. Niet zoo reukeloos, echter, als rauw vond men dit volk, dat vlytelyk op orde en 't woordt zyner bevelhebberen paste: waaronder wel bescheyde en deftighe mannen waaren. Tot Delft, Rotterdam, en elders had men nu tweehondert platboodems veirdigh: yder der zelve een' oft twee metaale bussen voor op, zes bassen ter zyde, voorts knodzen en halve ⁺ spietsen, en van tien tot achtien roeyers. Dies werd het opdelven der binnedyken door de vrybuiters van der Goude, aan den Hildam, tot zeeven plaatsen, begonnen; met kleene vrucht; alzoo de Spaanschen 's andren daaghs de gaaten met hooy en hout weeder stopten. Om 't zelfste getyde, werd d'aanvechting door brieven hervat; niet alleen by Baldes en d'uitwykelingen, maar ook, ten aanzoeke der zelve, by den Graave van La Roche, dien men waande dat de Leyenaars bet betrouwen zouden. De welke, daarop, vry geleide voor eenighe gemaghtighden verzochten, om eeds ontslagh van Prins en Staaten te vorderen, en thans met den Graave in gesprek te treeden. Niet dat hun 't luisteren naa voorwaarden eenighszins ernst, maar hun wit was, onder dien dexele, de booden, zonder gevaar, uit en in te kryghen; en teffens den vyandt dit zandt in de ooghen te werpen, ten einde hy de zelve, door 't denken dat alle weeghen geslooten waaren, te min op de geene worpe, waaraf zy zich noch daaghelyx, met behendigheit dienden. ⁺ Doch Baldes, duidende 't handelen met La Roche t'zyner verkleening, weigherde yet wyders toe te staan, dan twee daaghen voor gaan en keeren, oft dat men luiden aan hem zelf in 't leegher schikte. Waaroover die van Uitrecht hem naamaals by den Landtvooghdt te last leiden, dat door zyn' ontydighe, nydighe grootsheit, en haat op den Graave, die de Spanjaards uit hunne stadt had helpen houden, de geleeghenheit, om Leyde te doen wenden, leelyk verwaarloost was. Jaa men wil, dat zelf Romero zich verluiden liet; Indien hem 't hoogh bestier waar bevoolen geweest, hy zoud' het zoo naauw met het punt der eere niet genoomen hebben; maar liever de gemaghtighden met den Graave te woorde laaten koomen, dan d'intreê des winters afgewacht, die 't verhindren van 't ontzet wel grootelyx in twyffel kon stellen. De gemelde brieven, echter, lieten niet d'oneenigheit in der stadt bet t'ontfonken, inzonderheit sint het ooverlyden van den bewintsman Bronkhorst, die maghtigh erducht geweest was, en met de strengheit zyner rechtspleeghing de quaadwillighen ingetoomt, en der muitzucht den mondt gesnoert had. Nu ontzaaghen zy zich

+ Doorsteken der binnendyken begost.

+ Handel met La Roche begonnen; door Baldes belet.

[p. 385]

niet te snorken, dat z' hun tong uit het huis van leening gelost hadden; en voerden vuilen klap van 't spoor by d'Ooverheit gehouden: Jaa dat 'er te veel moest gestoolen zyn by de geenen, die zich op geen' beloften van genaade verlaaten darden. Eevenwel heeft men gelooft, dat zeekere uitgeweekenen zich naaderhandt tot Amsterdam ontvallen lieten, hoe der Spanjaarden meining was, zoo zy der steede meester wierden, niet manlyx nocht vrouwlyx, dan alleen de jonge maaghden, tot aas hunner geilheit, te spaaren. De lastigheit der lyftoghtwerving, deed eenighe armen oorlof verzoeken, om zich naa buiten te begheeven. Deeze, ten getaale van veertien, zoo wyven als kinderen, met een' manspersoon, werden by den vyandt aangeranst; die hen, moedernaakt uitgeschudt, oft met de kleederen ten naavel toe gekort, den beleegherden weeder toezond. Hierentussen hadden d'Ooversten der vloote, neevens zeekere gemaghtighden der Ammiraliteyt kennis van de verheffing des waaters genoomen; en bevonden, dat het, op anderhalven voet naa, aan de kruin der Landtscheiding stond. Waaroover zy, ⁺ om de zelve door te steeken, tussen den tienden en elfden van Herfstmaandt, de Rot uitvoeren, met etlyke Hollandsche Hopluiden, ontrent dertigh galeyen, verscheide zoo lyftoghtscheepen als andere, twee vendelen graavers, en allerley noodigh gereedschap. De soldaaten waaren Fransoizen, onder La Garde Durant, en Catteville; die orde van den Prinse hadden, om zich een uur voor dagh, op de Landtscheiding tussen Zoetermeer en Wilsveen, ter weederzyden te beschansen. 'T welk ter yl volbraght, en de scheepen geleit zynde, daar zy yder schans met hun geschut bestryken konden; quaamen de Spanjaards, een half uur daarnaa, uit Zoetermeer naa den Scheidwegh ter schermutzingh trekken; en sterk ontrent vyf vendelen, naamen standt op 't Ambachtlandt, in 't hooghe veldt. Boisot ried, dat men hen bet onder liete koomen. Dan geen houden was'er aan de hitte der Fransoizen, en zommigher vrywillighen van 's Prinsen lyfwaght, die den vyandt te verre teeghens tooghen, om uit de scheepen naar wensch begunstight te worden. Zes galeyen, niettemin, kreeghen de Spanjaardts binnen scheuts, en klonken hun zoo wakker in de zyde, dat zy, in plaats van naaderen, tot tweemaals toe niet zonder schaade naa 't dorp moesten wyken. Meer afbreks leeden anderen, die, aan den aavont, zoo te voet als te paarde zich van Wilsveen en den Leydschen dam, voorts deeden. Naamelyk men joegh hen, door kraft van koeghels, te rug, en een stuk weeghs, naa, met de galeyen. Wat betrapt werd, smeet men doodt, zoo mannen als ⁺ paarden. Een Zeeuwsch maatroos, alhier, hebbende eenen halfleevenden Spanjaardt het hart uit den lyve gerukt, en de tanden daar in gezet; Bitter is 't, zeid' hy, en worp het voor de honden. Het werd nochtans ('t zy uit afkeer van zoo een' onmenschlykheit, oft uit graatigheit om wat vreemds te vertoonen) opgeraapt, en tot Delft van veele luiden gezien. In deeze zelfste daaghen, ooverviel Hopman Wolter Heegheman, met ontrent driehondert knechten van 't zyn' en zyns broeders vendel, Hinloopen in Vrieslandt. 'T welk verstaan by die van Enkhuizen, zonden zy twee geleydscheepen met eenighen voorraadt van oorlooghe derwaarts. Maar Heegheman, gemerkt Robles met zyn' Waalen in aantoght, en 't steedeken in der haast niet te sterken was, verliet het, geplondert en ten deele verbrandt. Het doorsnyden der Landtscheidinge vernaamen de Leyenaars uit verscheyde burgheren, die 't aanschouwt hadden; en aan den Prinse gezonden geweest zynde, met zyne en der Staaten troostbrieven in stadt keerden: daar men ze, tot verquikking der gemeente, deed afleezen. Op de zelve werd danklyk geantwoordt; ook aan Boisot in

+ Toght om de Landtscheiding door te steeken

+ Felle daadt van eenen Zeeuwschen matroos.

[p. 386]

cyfer geschreeven; Dat de noodt spoedigheit vereischte; en hun verlangde te weeten, waarnaar zy zich te schikken hadden. Men zoud' hen op geen' traagheit bevinden. Maar d'Ammiraal, waanende (gelyk de Prins, door luiden die zich voor landtkundigh in dien oordt uitgaaven, verstendight was) nu voort, zonder verlet, tot in de Zoetermeersche meer te kunnen vaaren, ontmoette den Groenewegh, die noch een' voet booven waater lagh, en volghends ook opgedolven, en eerst afgewalt diende. 'T welk geen' geringe moeite moest kosten, indien de Spanjaardts, by 't voorighe geleert, zich tydtlyk daarteeghen stelden. Dan (zoo luttel zorghe was'er in) men kreegh de ⁺ werken weerbaar, eer zy, hoewel niet booven een' mosketscheut van daar leggende, des gewaar werden. Doch de reize naa de gemelde Meer was hiermeê noch niet gewonnen; oopenbaarende zich een' tweede vergissing, mits de graften en uitgebaggerde turfdobben niet doorgingen: uitgezeit een' sloot, strekkende onder de Zoetermeersche brug heen, die in den voorwegh lagh. Op en aan deeze, oover en weeder, had de vyandt zich, en al de naaste huizen beschanst, en wel dertigh vendelen knechten geleeghert. De Prins, des verwittight, deed den ysbreeker van Delft afveirdighen, en vier halve kartouwen op twee koorenschuiten, beborstweert, tot veiligheit van de busschieters, met dikke planken, daar natte netten tussen gestampt waaren. Zynde, op den zeeventienden deeze schuiten in de vloot gekoomen; stelde Boisot zich in standt, om de Spanjaardts te doen vernesten. 'T zwaarste werk nam hy zelf aan, en toogh recht toe naa de brug, tot binnen roerscheuts: liet ter slinke, door een' andre braak, d'eene koorenschuit aanvoeren; ter rechte de tweede onder den Ammiraal van Sierixzee. Een deel der galeyen roeide, door een' andre graft, zoo dicht by den vyandt, dat zommighe bootsgezellen gequetst, vier oft vyf gevelt werden. Het baldren teeghens de brug en neevens staande huizen duurde van 's morghens tot den middagh, zonder dat de vyandt, hoe groot een volk hy ook spilde, gelaat maakte van op te breeken. Daarenbooven borst de eene koorenschuit door 't dreunen van 't afgaande schut; en d'andre dreighde 't zelfste. Al ditte deed Boisot tot aftoght verstaan: op den welken d'Ammiraal van ⁺ Sierixzee merkelyk beschaadight werd. Katteville, Durant, en Guilleresse, met zommighe soldaaten in schuitjens, hadden, onder scherm van eenighe turfhoopen, zich vervordert de schansen en huizen dapper te naaderen, op hoope van 'er den brandt in te brengen. Derhalven, geen' kennis hebbende van 't deizen der vloote, vonden zy zich schielyk, door driehondert schutten, besprongen. Daar raakte, mits 't woelen der haast' en verbaastheit, een van de schuitjes om te slaan: zulx Catteville en Guilleresse verdronken. Durant ontzwom 't, neevens etlyke anderen. Zuur zaght 't 'er althans uit, voor de Staatsche partye. Want, hoewel de Spaanschen het quaatst gehadt hadden, zy bleeven meesters der deurvaart. De windt was'er niet naa, om veel waaters by te brengen. Ook werd het, door list des vyandts, zydewaarts verleidt, en 't geene dat 'er ooverschoot, slankte zeer door 't verspreiden oover zoo wydtstrekkend een' boezem. Doch men herschepte eenighen troost, mits het 's anderen daaghs, wakker, uit den Noordtweste, begon op te koelen; en dat zeekere huisluiden van Zoetermeer, den Heere Pieter Wasteel, 's Prinsen raadsman, die 't stuk zeer bëyverde, aandienden, hoe men 't zonder teeghens de brug te hardebollen; wat laagher tussen Zoetermeer en Benthuizen heen, oover den Zegwaardtschen wegh, zouw kunnen neemen. Hier op werd het goeddunken zyner Doorluchtigheit verzocht, en beslooten die proeve te doen. Boisot, dan, voer derwaarts

+ De Groenewegh ingenoomen.

+ Arbeidt van 's Prinsen volk aan de Zoetermeersche brug.

[p. 387]

in der nacht, met acht galeyen, en ontrent tseeventigh soldaaten. De welke, opgetreeden, en aan tween verdeelt (hoewel 't daar zy staan moesten tot de knie toe diep was, en weldigh woey) aan 't schansen vielen; zich niet zoo vast toevertrouwende 't werk te volbrengen, oft zy hadden in den zin, naa de scheepen te wyken, zoo de vyandt met maght pooghde hun oover den hals te koomen. Doch hy nam zynen slagh niet beeter waar, dan te vooren; en verkeek nu deeze derde kans aan 't meerdeel ⁺ der vloote, dat, te dien eighen einde, by de brug en den voorwegh bleef leggen. Dat meer is; zich aldus verschalkt ziende, brak hy op, de Duitschen van Benthuizen noch dien zelven nacht, de Spanjaardts van Zoetermeer 's daaghs daaraan, en meesleepende hun geschut, tooghen innewaarts naa de Noordaasche huizen, Kerkwegh, en Weypoort, daar ze zich in veele wooningen bewalden. Daatlyk, naa dat de Duitsch zyn' hielen gelicht had, besloegh Hopman Ladriere de schans met vyftigh soldaaten. Voort stak men 't vuur in de huizen naa Zoetermeer strekkende; en werden in dat dorp drie vendelen knechten, onder Hopman Cret, geleydt. Deez braght, met zich, de Arke van Delft, een gebouw van twee scheepen t'zaamen geklampt, dicht geslooten, en beschermt teeghens een' mosketkoeghel. 'T voerde weldigh geschut; en werd met zeilen, riemen, nocht boomen, maar binnen, door draayen van raaderen, by twaalf mannen, gedreeven: vyftigh konden'er weer uit doen. Zyn' lompheit en diep gaan maakten in 't eerst zulke moeite op de reiz', dat men in beraadt stond van het te verbranden: doch ontlast zynde van vyftien oft twintigh bussen, leerd' het beeter vlooten. Thans keerden ook de twee koorenschuiten van Delft, daar ze beeter voorzien waaren, en gestyft met een' korst van huiden, ook aan de boegh yetwes afgenoomen. Midlerwyl ontbood Boisot de rest van 't heir, en gaf t'ooverweeghen, oft men noch wat te toeven had, oft voorts te rukken. Zyn verstandt was, naadien men den vyandt aan 't wyken had, hem naa te zetten, om te zien waar hy belandde; en zich in 't gezight der beleegherden te vertoonen. Dit smaakte: zulx gestemt werd, dat d'Ammiraal met twintigh galeyen voor uit zouw steeken; d'andere scheepen volghen. Als hy een' myl verby Benthuizen gekoomen was, begost men te duchten, dat zich de Spaanschen, ontrent de Weetering, die naa de Noordtaa loopt, moghten in eenighe huizen gesterkt hebben. Doch men vernam dit voordeel ook by hen verzuimt te zyn. Vorderende dan zyn' reize tot op een' mosketworp van de Noordtaa, speurd' hy twee oft driehondert Duitsche knechten, wel gewaapent, die, uit twee huizen, 't een der welke zy aan brandt staaken, de vlucht spoeiden, naa de beschansing der Spanjaarden aan d'andre zyde van 't kleene Noordtaasche meerken. Hy roeid' hen wakker naa, tot op een scheut weeghs van de Spanjaardts; die met hunne mosketten, uit deeze Noordtaasche huizen vinnighlyk vuur gaaven; doch een bars antwoordt kreeghen uit de galeyen, hebbende zich op het Meerken in slaghorde geleit. Dus hield men hier schutgeveirt, van 's middaghs tot 's avondts toe. De Duitschen, naa dat zy een' wyl achter twee hooiberghen, voor de groove koeghels, geschuilt hadden, weeken naa Zoeterwoude. De Spanjaardts, te waapen gewekt, ontrent middernacht, door eenighe schutten van Boisotgezonden, deeden'er vier oft vyf scheuten op, ⁺ tot bewys, dat zy noch plaats hielden; dan naamen thans de zelfste wyk, met stille trom: en mompten alzoo den Ammiraal, tot 's andren daags toe. Dus verlieten de beleggers dit meerken; welx mondt, indien zy 't bezint hadden, zoo licht om verzeekren geweest waar, als de brug op den voorwegh. Wel hadden zy de vaarte toegedamt die naa Zoeterwoude liep:

+ Zegwaartse wegh bemaghtight.

+ 'T Noordtaasche meerken verlaaten van de Spaanschen.

[p. 388]

't welk den toght vertraaghen, maar niet beletten kon. Hebbende 't gros van 't heir, met de kartouwen, den Ammiraal onderhaalt, en zich neevens hem geleidt op een' breede weetering, die naa Zweeten strekt; zoo dondert hy op, met zyn geschut om gehoort en gezien te worden van de beleegherden. Deeze, waaraf in zeeven daaghen, geen' tyding vernoomen was, gaaven, daarop, met het hunne, bescheidt van hunnen ⁺ moedt: hoewel 't 'er, zoo om de schaarsheit der lyftoght, als anderszins, quaalyk geschooren stond. Want d'andere spyzen waaren al heel verteert; de koeyen op weenigh naa, die, om de melk en den booter, tot behoef der kranken gespaart werden; en, men hield' er 't lyf meest by paardevleesch, omgedeelt in gelyk gewicht als 't ander. De vyandt stond geduurighlyk aan met uitlooven van gunstighe voorwaarden ter eene, dreighementen ter andere zyde; met stoffen, onder de wallen, op zyne maght, en d'onmooghelykheit der verlossinge. Prangende honger, wassende vreez, verstervende hoope, deeden 't zaat der weederstreeving zoo verre spruitelen, dat vyftien burghers, ten Stadthuize ⁺ ingetreeden, der Majestraat quaamen afvorderen, dat men hun voedsel aanweeze, oft middel, om het te kryghen: en darden'er wel by voeghen, dat zy uit den mondt van driehondert persoonen spraaken. Waarop, zelfs een van de Wethouders met hooghe woorden verklaarde, geen' schuldt aan 't vergaan der menschen te willen draaghen. Niettemin, deeze onlust werd gevoeghlyk gesleeten, door de hoofden van 't bewindt, die, teeghens het voorwenden der aangeboode genaade, der gemeente de dubbelheit van de Spaansche trouw, en d'exempelen hunner meineedigheit ernstelyk inscherpten. Maar allegangs ontstak 't misnoeghen weederom; en daar werden nu en dan heete handelingen gehouden. De welke, t'elken maale, aan d'Ooverheit gemeldt zynde, door zeekre vrouwe die 'er onder quam; zoo borrelden verscheide bekommeringen booven. Want de sluikzaameningen, liet men ze haaren tuil tuilen, scheenen geschaapen eenigh groot onheil uit te broeden. ⁺ Slappelyk te straffen, was 't werk ten halve doen, den wargeesten moedt geeven, en lichtelyk, door 't oopenbaaren, meer andre gaande maaken. Ellend' op ellende te klampen, met pleeghen van strengheit aan luiden, die uit mistroostigheit en bysternis van zinnen zondighden, viel hardt; ook bedenkelyk, dat men, mitsdien, een' gemeenen afkeer van de regeeringe, jaa eenighen maghtighen oproer verwekken moghte, en 't gewisse bederf ter poort in haalen. Alles ten rypste ooverreekent, werd voor het tydighste middel geoordeelt, de liefhebbers van den staat, als men voor daadtlykheit zorghde, onder verwe van ander wit, in waapenen te brengen, waar door 't hun gelukte, omzien in de aanslaaghers te baaren, en de buyen zonder uitbrek te doen oover dryven. 'T gebeurde teffens, als zeeker getal poorteren, waanende ⁺ den Burghermeester Pieter Adriaanszoon van der Werve, tot daadingen met den Spanjaardt te beweeghen, hem, by klagh- en drieswoorden hunnen noodt uitmaaten; dat deeze dapperdeftighe regeerder, en spieghel voor alle Hollandsche borsten, en anderen, die gelyke ampten betreeden, hun dit antwoordt toepastte. Ik, lieve meedeburghers, heb eenen eedt gedaan, en vertrouw den verleener van alle goede gaaven toe, dat hy my in standtvastigheit gesticht zal houden, om den zelven waardighlyk te betrachten. 'K weet dat my eens te sterven staat, en geen keur daaraan, als 't zoo weezen moet, oft ghy 't my, oft de vyandt doe. Leurigh en ooverigh waar het, yet anders, dan de gerechtigheit myner zaake, tot hartzalf te gebruiken. Dies, zoo ghy met myn' doodt beholpen zyt, slaat handt aan dit lichaam, snydt het aan stukken, en deelt ze

+ Staat der Stadt.

+ Smeulen van muiterye aldaar.

+ Markwaardighe voorzightigheit om de zelve onder te houden.

+ Ooverloflyke standtvastigheit des Burghermeesters van der Werve.

[p. 389]

om, zoo wydt als 't strekken magh. 'K ben 's getroost. Welke reedenen, aassemende een' vaaderlyke geneeghentheit, een verstaalde trouw op Godtzaaligheit gegrondt, een' rustigheit en verdraaghzaamheit om de tsaaghenis en 't ongedult zelf koen en lydzaam te maaken, hen tot in der ziele troffen: en zulx, dat zy, als oovertuight van tastbaar ongelyk, zonder eens meer te kikken, zich beschaamt, zynen gezichte onttrokken. Kraftelyk werkt, buiten twyffel, het voortreeden der ooverheit, werwaarts alle ooghen gewendt zyn, op den onderdaan; die naa dat zy zich manhaftelyk oft slappelyk draaght, de zelfste wyze op zynen wandel zet. Derhalven steegh de moedt zommigher burgheren ⁺ tot zulk een' steylte van vroomigheit, dat zy, om den vyandt vroedt te maaken, hoe hen de noodt noch niet neep, als hy waande, en om hem de klem hunner bestendigheit, wen 't daar toe quaame, in te prenten, hem deeze oft diergelyke woorden van de vesten toedreeven. Vermeetel is uw snorken van onze gebreklykheit, en ydelen toeverlaat op ontzet. Ghy scheldt ons voor honden- en katteneeters; eeven oft 'er eenighe smaadt heften konde op den geenen, die de meeste smaadigheit, om der eere wille versmaaden dar. Maar aan 't loeyen, briessen, en bassen; t'onzer wall' uitluidende, wordt ghy genoegh gewaar, dat'er noch gediert ooverschiet, om'er naar gewoont by te leeven, en zich, als 't naauwt, 'er meê te lyden. Onschiedt het ons daarenbooven met den tydt, zoo hebben wy echter elk twee armen, en zullen voor eerst den slinker aanspreeken om t'eeten; behoudende altoos den rechten, om den dwingelandt, en u zynen moordaadighen aanhang, van deeze muuren te keeren. Ten laatste, indien God's tooren, ontsteeken oover onze zonden, zoo verre komt uit te harden, dat hy, teeghens 't vertrouwen, 't welk wy op zyn' onbegrensde goedertierenheit stellen, ons uw geweldt te zwaar laat worden; willen wy, (zyt des zeeker) nocht zynen heilighen woorde daarom, nocht onzer vaaderlyke gerechtigheiden afgaan; maar liever onz' eighe stadt met vuur ten gronde toe uitroojen, en ons zelv' aan 't einde vechten, dan gedooghen dat ghy ze geniet, oft onze vryheit ooverleeveren. Want ons, gelyk den Machabeen, zouw niet zoo draghlyk vallen, jammer aan onzen volke en heilighdom te zien door 't heerschen uwer bloeddorstigheit oover onze lichaamen en gewissen; als met het geweer in de vuist te sterven, en een' staatlyke troep zielen, verfoeisters van zoo snood' een' slaavernye, aan haaren Schepper loflyk op te offeren. Zelfs de flaauwhartigher sexe, scheppende stoutheit uit schrik voor kraft aan haar' kuisheit, styfde haare bedtgenooten in dit manhaftigh opzet, en dreef hen tot het uitvaaren in deezer wyze. Jaa daar waaren 'er veele, die 't verdwynen van honger voor spel hielden, by 't verwachten der Spaansche wulpsheit en 't bezwalken haarder eere. Dat nu de vloot niet bet naaderde, quam by de schaarsheit des waaters toe, 't welk tot verscheide plaatsen maar neeghen duim' booven 't laaghste veldt stond, daar der de galeyen achtien oft twintigh van doen hadden. Terwyl men dan, zonder yets te bedryven, in de Noortaa etlyke daaghen sleet, verscheen de Prins, ter begeerte der Hopluiden ⁺ zelf in 't leegher; dat door zyn' ooverkoomst grootlyx verquikt en gemoedight werd. Ook toond' hy een goedt behaaghen oover de gestalte des zelven: raamde voorts orde om den Kerkwegh, daar men door moest, op te delven, en dertigh oft veertigh schuiten broodts ('t en waar de vloedt bet dienen wilde) sluipender wyze, in Leyde te brengen: waartoe zich Hopman Grenu erbood. Voorts beval zyn' Doorluchtigheit den volke hunnen plicht ernstelyk aan, en keerde weeder naa Delft. Hierentussen raakten twee booden met maghtigh gevaar uit

+ Dappere moedt by de burghers op de veste getoont.

+ De Prins vertoont zich in 't leegher.

[p. 390]

der stadt, om haare verleeghenheit den Ammiraal te erinneren, en te verneemen wat staat op zyn' hulpe te maaken waar. Zy braghten zommighe duiven meede; eene der welke, door Boisot, den beleegherden weeder toegheveirdight werd, met schryven vol goeder hoope, en vermaaning tot standtvastigheit: Dat zy zich ook te hoeden hadden, van eenighe scheepen, uit graatigheit naar lijftoght, binnen t'ontfangen, zonder wel verzeekert te zyn, dat'er geen bedrogh onder schuilde. Door deezen brief, oovergekoomen, neevens eenen aan den Heere van Noortwyk, op den achtentwintighsten der maandt, ende afgeleezen by klokgeslagh des anderen daaghs, werd de gemeente zeer verblydt, en gestyft in den boezem. Dan 't was maar dobbervreughdt, die t'elkenmaal weêr wegh dook, wen men 't oogh in den windt stak, en zagh hoe hy staan bleef, als gemetst in 't Noordooste: waardoor meer waaters verlooren dan gewonnen werd. Dit zelfste baarde zwaar bedenken, en schier d'uiterste wanhoop, in de vloot: zulx Boisot den Prinse liet weeten: dat, 't en waare de hemel zyn' handt boode, en met d'aanstaande springvloedt de zeegolven landewaarts in dreeve, hy tot spyzen der steede, voor dat pas, geenen moedt had, en ganschelyk vreesde, dat het daarnaa te laat by koomen zoude: gemerkt dien van binnen alleenlyk vleesch voor acht daaghen oover schoot. En, zeeker, elke dagh was'er een, in ⁺ 't ophoopen van d'ellende der burgheren, die met alle plaaghen, yder maghtigh om een' gemeente te verdelghen, oorlogh, scheuring, honger, pest, teffens verzocht werden, en daarentussen met d'aanvechting van 's vyands brieven, als met een' vyfde roede gegeesselt. Meenigh had'er in zeeven weeken, geen' mondt aan broodt gesteeken. Luiden van vermooghen aaten 't paarden- zoo graagh als voor oft naa het schaapenvleesch. Joffrouwen, ter zyde zettende de zinlykheit, die zy in haare speelhondekens plaghten te hebben, deeden ze slaghten en opdissen. Reekels en katten waaren wildtbraadt by den gemeenen man. Men vond'er, die zich beholpen met gekapte huiden, en wortelen in karnemelk gebrokt, schellen van drooghe schollen werden uit den drek opgeraapt, en daadtlyk geknouwt. Men zagh'er dat schaamele wyven, hurkende op de mesthoopen, met de huik oover 't hooft getrokken, de beenderen naavorschten, daar eenigh voedsel in scheen. Andre, te vooren van de honden geknaaght, werden van de jongens gezooghen. De zelve, quam 'er, ter plaatse daar men 't vlees uitdeelde, een stuxken te vallen, waaren terstondt daar achter, en sloeghen 't raauw te lyf. 'T geronne bloedt werd uit de stinkende gooten geschept, en ingegolpt. Voorts, gelyk armoê list zoekt, proefde men veelerhande kookaadjen, en mengde soort met soorte, om, door het eene, smaaklykheit in 't andre te brengen. Zommighen oorbaarden 't wyngaardtloof met zout en styfsel. De kiesheidt, eertyds dartel in 't wraaken en waardeeren der lekkernyen, oeffende nu deerlyk haar vernuft, in 't uitzonderen van allerley blaaderen; daar groot scheel tussen gevonden werd. Die van peerboomen dienden voor verscheide gerechten. Die van de koolen afgevallen, oft verworpen waaren, en de struiken der zelve, werden van straat, uit de vuilnis, opgeleezen. De kraamvrouwen moesten zich, met een vierendeel tweebaks in 't etmaal onderhouden: de zwangere waaren sluik van gebreklykheit, en de vrucht in den lichaame ten naaste by verteert. Veele jonge kinderkens werden met paardedarmen gespyst. Somtydts gaavender eenighe den geest, in 't trekken aan de leedighe borst. Jaa, tot meermaalen zyn beide, moeder, en kindt in haar armen, op straat doodt gevonden. Een pondt booters, als men 't bekoomen kon, gold'er vyftien, een pinte zoetemelx vier, een ey twee, een wortel eenen stui-

+ Byster jammer in der stadt.

[p. 391]

ver; een koolstruik eenen halven, een peer oft appel anderhalven. Voor eenen zak terwe werden hondert gulden gebooden. Teeghens den dorst was beeter raadt: bier op haaverdoppen gebrouwen, van eenen pennink de kan; oft op bedorven draf, oft op wynruit en alssem in plaats van hop; oft waater met eedik gekraftight, naa de wyze der ouwde Roomsche soldaaten. Dien 't zoo niet gebeuren moght, leerd' het puir drinken. Het woeden der sterfte, voorts, was zoo ongenaadigh, dat z'er aan den kant van zes duizent menschen verslond. Drie oft vier persoonen, by wylen, in een huis, die 's aavondts reedelyk te passe waaren, werden 's morghens doodt in 't bedde vernoomen. De leevenden hadden quaalyk kraght om de lyken ter aarde te brengen. Jaa de knien knikten hun onder den last van eighen lichaam, hoe schreepel en dor het ook zyn moghte: zulx zy ter naauwe noodt de schreeden zaaghen te spannen, om teeghens een' brug op te raaken. Die in 't eerst met hun tienen plaghten te waaken, waaren ten deele op vyf, vier en drie, gesleeten. Andren, van de wacht t'huis koomende, vonden hunne waardtste panden versmacht. Door al welke erbarmlykheeden gebeurde, dat zeekere poorters, in der nacht, eenen gestorvenen, voor de deur van zeekren standvastighen Burghermeester leyden, om hem stilzwyghends te verwyten, dat hy des oorzaak was, en raadt daar in te schaffen had. Terwyl de beleegherden aldus met de doodt worstelden, besteedden d'Ooversten van 's Prinsen heir al hun verstandt, aan 't uitspeuren van wyze en weeghen, om den toght eenighzins te vorderen. Op zeekeren nacht onderwonden zy zich, het uyt de Zoetermeersche meer, naa den Stompwykschen wegh toe te wenden. Maar, booven dat de Spaanschen het aldaar wel bezet hadden, zoo strekten ook al de slooten oover dwers. 'T welk oordeelen deed, dat men noodtlyk tusschen Zoeterwou en 't huis te Zweeten deur moest. Hierteeghens was ook voorzien by den vyandt, met sterker wachten dan elders. Ook hield hy vyf groote galeyen tot Leyderdorp, op den Ryn; en rustte noch daagelyx scheepen toe, veel meer dan hy, by gebrek van bootsvolk, mannen kon. Derhalven scheen het omgekoomen, en alle toeverlaat zoo wyd ontweeken, dat de beleggers zwetsten, Eerder zouw men de starren met de handt bereyken, dan de stadt uit de hunne breeken: als d'almaghtighe Godt (willende hunnen hoomoedt oover rugh werpen, en den benaauwden ⁺ toonen, dat geen' uitkoomst zoo ongezien is, oft hy weet 'er raadt toe) eeven met de springvloedt, eerst eenen storm uit den Noordweste deed opstaan, die de baaren ten land' injoegh; thans den windt acht volle streeken zuydewaart zwaayen, juyst naar wensch om 't waater den vlootelingen toe te mennen. Waardoor zy, in steede van neeghen duim', nu twee voet' en een derdendeel dieps quaamen te peilen, en de ruimt' hadden, om oover 't hooghe veldt, tot aan den Kerkwegh, te vlooten. Zy gaaven zich dan, tusschen den eersten en tweeden van Wynmaant, naa dat men den Stompwyker wegh met eenen loozen aanval gedreight had, in deezer orde op reiz, Boisot, by zich hebbende den Kornel La Garde, en twintigh galeyen, hield de flinke zyde, naa Zoeterwoude toe, daar de meeste weederstandt vermoedt werd. De Ammiraal van Sierixzee, met de heeren Cittadelle en Bultran, Hopluyden Pauwels, Durant, en andere, neevens den Onderammiraal met de heeren van Noyelles, Cornes, ⁺ en Bouchart, Hopluiden Herry en Grenu, aanvoerende gelyk getal van galeyen, naamen hunnen gank ter rechte, neevens Zweeten heen. Tusschen beyde deeze zwermen werd een' roerscheuts wydtte gelaaten: daar, ontrent twintigh schuiten, met delvers, zooden, takbosschen en schanskorven haar' plaats hadden. Philips van Asseliers, opperste bewindtman van 't geschut en de krysbehoefren, had last met de zwaar-

+ Op 't eindt der hoope zeindt Godt eenen storm van windt en waater tot ontzet.

+ De vloot vordert reize.

[p. 392]

ste stukken, en acht oft tien galeyen, de lyftoght te bewaaren, en op de Noordaa te halten, tot dat men van den Kerkwegh zouw verzeekert weezen. Alsdan had hy te volghen, en die van Zoeterwoude te groeten, met zaxkens, yeder van driehondert looden, venuftelyk gevlydt, om op de vlucht t'ontklitzen, en de wonden te spraayen. De vyandt had, voor den Kerkwegh, etlyke schuiten, wel voorzien van soldaaten, tot schildwacht uitleggen. Deeze, verneemende 't geruis der naaderende scheepen, riepen: Wie daar? Waarop d'anderen zweeghen, tot dat ze hen binnen scheuts kreeghen. Toen bernen zy af, en lichten hun zulx toe, dat de duistere lucht, bet bezwalkt door den rook, in arbeidt en zwanger scheen met een' ontydighen dagh. Waaroover de Spaanschen, naa kort antwoordt van eenighe hunne kleene stuxkens en mosketten, de schuiten ten beste, en zich, voet voor voet, al schietende ter aftoght gaaven, tot aan hunne wachthoopen, die ten weedereinden van den wegh bewalt laaghen. Ende hoewel zy van daar weeder sterker uitquaamen, baldrende fellyk op de Staarschen; zy vonden wien te spreeken, en raadzaamst, om 't haaghelschut der Zeeuwen t'ontgaan, naa hun voordeel te wyken: 't welk zonder groot verlies niet geschiedde. Een kleen getal, dat zich pynde de schermutzing ⁺ gaande te houden, werd in kort benoodight, naa 't zelfste heenkoomen om te zien; mits de Fransche Hopluiden uitgestapt, heftelyk op hen aandrongen. De zelve, in 't aftrekken, bestrooyden 't padt met voetangels, en vielen voort aan 't schansen: La Garde, Bultran, en Bochart ter laaghe, Ladriere en anderen ter hooghe handt. Midlerwyl daaverde Zoeterwouw van 't schieten der Zeeuwen; voorneemelyk op de huizen daar vuur oft licht gespeurt werd. Waardoor der zommighe aan brandt raakten. Eenighe werden by 't bootsgezelschap, en de Fransoizen, die gelandt waaren, ontsteeken. Naa 't vermeesteren van den Kerkwegh, 't welk booven zes man' niet gekost had, groef m' 'er drie gaaten in, en holp'er de galeyen deur: desgelyx de lyftoghtscheepen, die ontrent hondert, en daarentussen ontbooden waaren. Doch twee van deeze verdwaalden uit de gemeene vaart, raakten vast aan den grondt, en werden genoomen. Boisot, aanroeyende naa de Meerbrug, vond zeer schaars waater, daar hy 't minst gewaant had. Maar de Zeeuwen gezint liever de scheepen op schouder voort te draaghen, dan te verlaaten, sprongen oover boordt, en hieven ze, daar 't noodt deed, tot dat zy 't in den polder van Meerbrugh braghten. De Spaanschen, geleeghert in verscheide sterkten rondom de Zoeterwouder kerk, zaaghen, als 't opdaaghde, van achter naa hen toebernen, en de vloot haaren gank, niet op stadt aan, maar naa de Vrouwenbrug en de Paapenmeer zetten. Toen viel hun in, dat het op hen gemunt, en de meening was, hun alle uitvlucht af te snyden. Merkende teffens, hoe de vloedt in weenigh tydts een' heelen voet gehooght was, en laatende zich voorstaan dat niemandt wist, wat zy wyders in den zin had, verlooren zy niet alleen den moedt van 't ontzet te verhinderen; maar kreeghen zulk een' anxt voor verdrenken, dat Baldes daatlyk opbrak, en uit haast zyn geschut staan liet. Als de Opperhooftman de wyk ⁺ nam, volgd' hem Alonso Lopes Gallo, met zeeven vendelen, naa Voorschooten toe, langs eenen wegh, dien zy met rys gevestight hadden. Volle spaade werd dit van den Ammiraal gespeurt. Eenighe galeyen, niettemin, quaamen noch te tyde, om hun den wegh t'onderscheppen; en deeden 'er etlyken, door kraft van schieten, te rug keeren. Toen zagh men de Zeeuwen zich, in brandenden moede, te waater begeeven, en met hunne lange verroeste daggen, delven in de staart der gee-

+ De Kerkwegh vermeestert.

+ Schrik der Spanjaarden voor 't wassend waater.

[p. 393]

nen die naa Voorschooten, vlooden. Zommighen bestonden recht toe recht aan te loopen. Deeze bleeven langst onder weegh, en versmoort ⁺ in slooten en waateringen: Andre, om de felte van 't schut te schuwen, naamen de Stompwyker heirbaan, en hunnen draf naa den Leidschendam, en Voorburgh. Onder zulk een wanorde en gemeene versleeghenheit blonk treflyk de dapperheit uit van Hopman Pedro Ciacon. Deez zwaarlyk gequetst, in een' schuit getrokken, en voor half doodt gehouden, maar gissende op zyn gety, terwyl de voerders, zynshalven zorgheloos, met ophaalen van anderen beezigh waaren, beurde zich schielyk oover eindt, en greep een' bootshaak, waarmeê hy hen van achteren aanviel; der maate, dat 'er drie om hals, de reste oover boordt, en hy met schuit, lyftoght, en roof, daar in, by de zynen raakte. Daarteeghen kreeghen de vlootelingen verscheide schuiten met wynen, eetwaaren, en pakkaadje, den Veldtheer toebehoorende, en werden aan zyne zyde, in dat etmaal, ontrent tweehondert mannen gemist. Dit vlieden deed de schrik ooverwaajen, op de geenen die tot Leyderdorp, en Lammen geleeghert waaren. Die van Lammen stelden zich nochtans om weer te bieden; te meer, mits dat zy eenighe foldaaten, verloopen van Zoeterwoude, tot bystandt kreeghen. 'T welk gemerkt by Boisot; toogh hy, achter om, naa dat dorp; en de kerk in brandt gestelt hebbende, voorts lanx het bosken daar neevens leggende, tot dichte by den vyandt: en gaf'er dapper vuur op. Wee, niettemin, was hem inwendelyk te moede. Want een' duif, 's daaghs te vooren opgeschooten, om die van Leyde te verstendighen, dat zy, 's andren nachts dienden uit te vallen, en Lammen van d'eene zyde te bespringen, terwyl hy 't van d'andre doen zoude, was onder weeghe blyven sukkelen; zulx hy nocht het verordende teeken, nocht eenigh gewagh van hunnen kant verneemende, bedenken kreegh, dat de stadt zich moght' oovergegeeven hebben. Indien schoon niet, docht hem echter, dat 'er luttel bedreeven was, zoo lang als Lammen hield; daar hy, mits de verheevenheit des velds in dien oordt, noodtlyk lanx heene moest, niet zonder zwaar verlies verby kon: en naauwlyx verooveren aan wist. Deeze vesting, hoewel volle zwak voor 't grof geschut, lagh geschiktelyk in haar' strykweeren, wel voorzien van schanskorven en volke: 't welk daarenteeghen den Staatschen niet oover schoot. Want zoo zy (ongereekent de lyftoghtscheepen ) vyventwintighhondert soldaaten en matroozen t'zaamen moghten uitmaaken, 't was 't al. De vaart ook, hecht toegepaalt, kon niet geoopent worden, dan met maghtighen arbeidt, en op genaade van den koeghel. Dan de beleegherden, ziende den brandt uit de Zoeterwouder kerk opgaan, ontstaaken, daaraan, hunnen moedt, ende ontfonkt van vreughde, braghten de vendels op de muuren, en bondenze om hoogh aan de moolenroeden, tot bewys van 't steigheren hunner harten: nietteeghenstaande dat de vyandt den vlootelingen harde zuur, met schieten, bleef maaken, en zich 's naamiddaghs, ontrent driehondert man' sterk, op het vervallen huis te Kroonestein vertoonde. Aan alles wat weerloos was, verbood men de steêvesten, en stoffeerde ze met de rest in vollen geweere: zonder verschooning der geenen, die 's nachts te vooren gewaakt hadden. Ook werdt yeder gelast niet van zyn' hoefslagh te scheiden, oft hy wierd'er afgehaalt by die van den Gerechte. Teffens ging 't op een ruimen der graften en weeteringen, van scheepen en schuiten, die d'uit- en invaart verhinderen moghten. Hier wil men (hoewel het de heer van Noordtwyk ontkent) dat Burghermeesters, wyzende naa de vloot, den burgheren dus toespraaken. Ziet mannen; achter dat blokhuis is 't broodt;

+ Zy beginnen te vluchten.

[p. 394]

en 't houdt alleenlyk daar aan, dat het niet voorts komt. Dunkt u dat men 't daar laaten zal, en sterven van honger? waarop d'anderen zouden geroepen hebben: liever de schans, met naaghels en tanden aan stukken gekrabt, dan de lyftoght aldaar te zien stuiten. Boisot had nu zyn zwaarste schut, door Zoeterwouw, in de Paapemeer laaten voeren, om dat hy, zoo doende, Lammen altyds van die zyde naaderde, zonder de voorraadtscheepen, daar 't af krielde in Meerenburgh, bet te belemmeren. Zoo uit Lammen, inmiddels, als uit de schans van Jakob Janszoon op 't wedde, ging meenighte van scheuten; en eene onder andre, die den Ammiraal zeeven man' te gelyk wegh nam. Met den aavondt zond hy den bewindsman Asseliers, neevens Hopluiden Grenu en Herry, om kennis van de gestalte der plaatse te neemen. Zy keerden, met bescheit dat'er middel, doch haghlyk en moeilyk, zoude zyn, om aan eenen hoek daar de weeteringen zich mengden, twee halve kortouwen te planten. Dit schreef hy 's nachts den Prinse; mitsgaaders hoe zyn meening was, ten volghenden daaghe t'onderstaan, wat het geweldt op de gemelde vesting vermooghen zouw. Zoo 't stuitte, moest men gedult neemen, tot dat het opwaater toeliete, de scheepen ter zyde om te leiden. Deeze tyding drukte zyn' Doorluchtigheit met zorghe, dat men zwaarlyk genoeghzaame bresse zouw kunnen schieten; oft, immers met zoo weenigh soldaaten, den vyandt in zyn voordeel niet oovervechten. En zy twyfelde derhalven, oft met zoo veel t'zaamenhaalens, en toeslaghs noch der Godlyke genaade, de zaak ook yetwes gebaat zoude weezen. De Ammiraalen, niettemin, terwyl zy den geest op allerley ooverleg gespannen houden, kreeghen een' inval die niet slinx was: te weeten, oft men, zoo 't stormen niet gelukken wilde, ten Ooste, buiten musketscheut van Lammen, geen' graft zouw kunnen trekken, van 't moolenwaater af, tot aan stadt toe: gemerkt het landt aldaar tot zommighe plaatsen maar effen plas lagh. Zy schikten Hopman Joost de Moor naa Zoeterwoude, om dit ontwurp den anderen hoofden te vertoonen, en, zoo 't hun aanstond, duizent delvers, van den Prinse, tot meerder spoedt van 't werk, te verzoeken. Maar zoo de Staatschen begaan waaren, om eenigh oopen tot volvoering des aanslaghs te vinden; bet waaren 't de Spaanschen, om het aan hunnen vyandt te verschaffen. Waar uit men speuren kan, hoe licht het vaaken der eene parthye vallen zouw, der andere groot voordeel af te zien, indien zy bescheide kundschap van haar bedryf, en gemoedtheit bekoomen konden. Baldes verstaande, uit schryven met een duive onderschept, dat de beleegherden aangemaant werden om 't hunne daartoe te doen, als d'ontzetters die van Lammen zouden aangrypen, begon te duchten, dat de vlootelingen hem den toght tot onderstandt der schansse beletten zouden. Dies liet hy weeten, aan den Kornel Borgia, Ooverste aldaar, dat hy 't volk te raade te ⁺ houden had, en by tydts op vertrek te peinzen. De vervaarnis dan booven 't gevaar zynde; worpen zy 's nachts hun geschut in de Vliet, en naamen, achterlaatende veelerley mondkost, en andre goederen, de wyk. Op den zelven tydt geviel 't, dat de wal en borstweer der stadt, ter lengte van zessentwintigh roeden, tussen de Koepoort en den tooren van Borgonje instortte. 'T welk, waar het een' nacht oft twee te vooren gebeurt, als de beleggers, verkundschapt, door zeekere bagyne, dat'er slapper wacht dan zy bevonden, gehouden werd, pooghden de veste te bekruipen, zy voor een' wonderdaadt t'hunner gunste zouden gereekent hebben. Nu strekt' het eenen slagh des heemels, om de wykelingen bet te verbaazen, door inbeelding dat de Leyenaars uitvielen, in zinne van hun den wegh t'ondergaan, terwyl de vloot

+ De Spaanschen verlaaten Lammen.

[p. 395]

van d'andre zyde aanquam. Maar in der stadt had men geen lucht altoos van dit opbreeken; uitgezeit, dat'er eenigh gekrys, onder 't zinken van 't schut gehoort werd; en zeeker jongen, van den wal, by duister op de glimmende lonten acht sloegh, hoe zy altzaamen van de schans afkuyerden, zonder te keeren. 'T zelve knaapjen, gissende de waarheit hieruit, verworf oorlof, en zes gulden te loon, om de geleeghenheit te gaan bezightighen; in hoope, zoo 't daar anders stond, den Spaanschen diets te maaken, dat hy van honger verloopen was. Oovergekoomen, en niemandt in 't blokhuis verneemende, wenkte hy met zynen hoedt. Echter darden de steedelingen daarop noch niet vertrouwen, twyfelende oft het een loos teeken waar, dat hem de Spanjaarden doen deeden. Dan, als men eenen man, die hem volghde met een' springspiets, zynen wegh verby de schans zagh neemen, en tot de knien toe door 't waater den Ammiraal te gemoet loopen; greep'er de gemeene wensch ter weederzyden niet alleen hoope en verquikking, maar de verzeekering en kraft eener volle vreughd uit. Boisot nochtans, dien deeze tyding, terwyl de Kornellen en Hopluiden tot Zoeterwoude vast raadslaaghden, gebraght werd, nam ze niet lichtvaardelyk aan; maar houdende zich met het gros op zyn hoede, schikte twee galeyen voor heen; die de sterkte onbezet, en twee stukken schuts, gezonken vonden. Daar werden zy ontfangen door Hopman Gerrit van der Laan, die zich met zyne vrybuiters daatlyk uit der stadt naa Lammen gespoeit had, ter plaatse der afpaaling toe. Naa 't oopenen der zelve, maakte de vloot veirt, mennende Boisot den voor-, d'Ammiraal Adriaan Willemszoon den achtertoght: en quaamen alzoo opgetooghen in genoeghen en dankzegging, ⁺ des Zondaghs, derden van Wynmaandt, 's morghens ontrent acht uuren, ter stadt in vaaren. Uitgelaaten, en onuitspreeklyk was de blydschap, daar ze meê bewelkoomt werden van burghers en gezaghhebbers. Men scheen'er verreezen van der doodt; en met reppen en roeren zyn' achterstal van leevendigheit te willen inhaalen: zoo woeld' het en krioeld' het door straaten en steeghen: inzonderheit aan de Vlietbrug, daar de lyftoghtscheepen door de veste schooten. Het holgehongert volk, wyf, man, oudt, jonk, boordde bol en dik den oever, en ooverwelfde, zoo veel hun doenlyk viel, de vaart, met uitstrekken van schouderen, armen, en handen, om te bereyken, te vangen, te grabbelen, 't broodt, haaring, kaaze, en andre spyzen hun toegesteeken oft geworpen, door de bootsluiden. Zommighen liepen oft sprongen ten halze toe in 't waater; oft zwommen aan de scheepen. De zelve luiden, zoo nat en druipende als zy waaren, ook andren die yet gekreeghen hadden, schooiden'er meê steêwaarts in, verkundighende d'algemeene behoudenis. Alle buurten en wyken gewaaghden van den roep: Leyde, Leyde is ontzet. Goode lof in der eeuwigheit. Daarentussen zagh men'er meenighte, dien 't voedsel tot vergif gedeegh, mits de onmaat hunner gulzigheit: zulx dat zy, ook onder weegh met het eeten tussen de tanden, verstikt bleeven. Een oovererbarmlyk ding, naa 't ontworstelen van zoo veelerley ramp, in de haaven zyns heils te sneuvelen. Maar zoo luttel bedachtzaamheits vindt men, in alles, by den gemeenen man, om zyn eighe nut te weeten: 't en zy d'Ooverheit het bezorght en hem te vooren meet. De zelve derhalven, op dat zich voortaan niemandt lichtelyk veraasde, en de verwende maaghen allenskens haaren plicht moghten herleeren, raamde plaats en orde, om aan yeder meer niet teffens dan een half pondt broodts, een stuk kaaz' en een peekelhaaring uit te deelen. De Ammiraalen, opgetreeden, naamen hunnen gank,

+ Leyde ontzet en Boisot daar binnen.

[p. 396]

en gevolght van scheeps- en steêvolk, recht naa de kerke, om gemeener stemme den heere te danken, voor zoo veele en verscheiden' ooghschynlyke gunsten, d'een' achter d'andre hun als toegetelt, tot voltrekking van de verlossing der stadt. Daar smolten de gemoeden in hun' eighe vuurigheit, en was de beweeghnis zoo weldigh, dat de harten van vroolykheit, de ooghen van traanen ooverliepen, en de sleur van den zang der psalmen deeden haaperen. Thans maakte de vroedschap een raadtslot, van alles jaars dien dagh, met bidden en looven, samt ommegang in 't geweer, tot onversterflyke gedachtenis, te vieren. Welke dankbaarheit, des anderen daaghs, begenaadight werd, met het verwekken van eenen windt uit den Zuidtooste, die de golven 't landt deed ruimen, en daarnaa wat Noordelyk, om ze met een heftigh ⁺ onweêr zeewaart in te stouwen. Dies hinkte nu nerghens de Godlyke voorzorghe; en bleef zoo wel d'eene als d'andre parthye oovertuight in den geest, dat de Heer der Heirschaaren zyne wonderbaarlykheit, met dit werk, ten wereldschen toonneele had doen verschynen. Drie Amsterdamsche galeyen, die, van de zyde naa de Meer toe, zomtydts een' vlucht koeghels steedewaarts gezonden hadden, als zy 't ontzet van buiten vernaamen, en 't grof geschut van binnen hoorden opdonderen, weederstonden der vreeze niet langer, ende maakten zich deur. Met een verstooven de Spaanschen uit Leiderdorp, en de schansen daar ontrent, zonder eens 't vuur in de hutten te steeken. De Ammiraalen, dit verstaande, streefden hen een stuk weeghs naa. De bezettelingen der Kaaghe en oude weeteringe, verliepen de sterkten daar zy jaar en dagh geleeghen hadden. En 't hart ontzonk hun zulx, dat twee vendelen knechten, zich, zoo men zeit, door twaalf vooruitloopers van 's Prinsenvolk, lieten jaaghen. Zommighe vlooden, zonder verpoozen, tot t'Amsterdam voor de poort; en verschrikten 't met lieghen, dat al de Spaansche troepen opgeslaaghen en verdaan waaren. Haast eeven bang werd den geenen, die de Goudsche sluize bewaarden; ende voorts blokhuis by blokhuis ontleedight, uitgezeit een, op de Wadding geleeghen. Men vond, tot Leiderdorp in de herbergh van den Veldtheer, de Stadt en beleegering afgemaalt, ende by zyn' handt, als hy stond om op te breeken, daar onder geschreeven in kraamers Latyn: Vale Civitas, valete Castelli parvi; qui relecti estis propter aquam, & non propter vim inimicorum: Willende zeggen: Vaart wel Stadt, Vaart wel kleene Burghen; die verlaaten zyt om 't waater, ende niet om 't geweldt der vyanden. Aldus werd Leyde, daar het tussen een heir van ongeveirlyk tienduizent vechters beklemt lagh, hun als uit der vuist gewronghen, door den arm des Almaghtighen, met het vierendeel van zoo veel volx: 't welk t'zyner ooverkoomst geen' veertigh man' te kort reekende, en ontrent duizent van d'andre zyde, aan wondt oft waater had doen sterven. De Spaansche schryver Cabrera, niettemin, slaat al 't werk licht; bybrenghende dat het niet wonders was het aartryk, ontstoolen aan de zee, haar weederom in te ruimen. Maar d'Italiaan Campana ziet voor een' dappre frankheit aan, dat de Hollanders tot besluit quaamen, van zoo weldigh een' plek lands, met den waatere te verwoesten: daar de Koning zich ontzien had, Zuyd- en Noordhollandt, door 't oopenen der dyken, onder te zetten: 't welk hem voor een gereedt en onmisselyk middel, om d'ingezeetenen te kneuzen, in 't beghin der oorlooghe, zoude aangedient geweest zyn. Doch oft Philips deezen raadt, uit armhartigheit, oft uit barmhartigheit verworpen hebbe; oft uit vertrouwen van genoegh, zonder dat, tot zyn voorneemen te zullen raaken, oft wel uit zorghe, dat zulx den zynen tot

+ Des anderen daaghs keert de windt, en ontlast het landt van den waatere. De Spaanschen verlaaten al hunne schansen op een' naa.

[p. *42-*43]

[p. 397]

achterdeel strekken zouw, gemerkt de Nassauschen hun t'scheepe doorgaands te kloek vielen; dat laaten wy onbeslecht, en aan 't oordeel der ervaarenen bevoolen. Voorts in 't uitwinden van 't geschut, by de Spanjaards geplompt, vernamp men, dat der stukken een', hoewel gegooten tot 's Koninx koste in den jaare zessentsestigh, met den tytel Libertas geteekent was. 'T welk binnen gevoert den burgheren deed dunken, dat zy neevens het daatlyk, ook schriftelyk bewys van hunne gewonne vryheit hadden; ende dit geval tot waarborgh haarder gerechtigheit. De miede van 't ontzet, dat hem 's morghens noch zoo verre te zoeken docht, ontfing de Prins, ten zelven Zondaaghe, naa de maaltydt, in de Fransche preeke. De welke geëyndight zynde; deed hy den brief ten stoel' afleezen: van waar 't gerucht zich gezwindelyk oover heel Delft verspreidde, tot ongelooflyken ommeroer aller zinnen en zielen, ontslooten door de schok van zoo onverwacht en gevoelyk een' verheughenis. De kerken liepen vol, en dreunden van dank- en lofzangen. De klank der klokken, de klaarheit der zeeghevlammen, 't gekrys der jeughdt, verdrongen de lucht, en baanden zich 't padt ten heemel. By gelyke teekenen werd thans in de veerder plaatsen, dit heyl des ganschen Lands erkent. De Prins, des Dinxdaaghs tot Leyde gekoomen, ⁺ vernoeghde daar alles door minlyke aanspraak; hooghlyk verheffende de vroomheit en 't volharden der Ooverheit en burgherye, met verzeekering dat zulx, jeeghens hen, hunne kinderen, en kindskinderen, gedacht zoude worden. Om, buyten belasting der luyden van middel, de schaamele die in lange niet verdient, maar hun gereedtste verteert hadden, op der gang te brengen van zich voortaan te kunnen geneeren, vond zyn' Doorluchtigheit goedt, dat men in d'andere steeden, van deure tot deure verzaamelde, 't geen yder, uit meêdooghenis gezint waar te geeven. Ende zoo aan eetwaaren, als geldt, werden, tot Delft, op eenen dagh duizent gulden vergaadert. Welke mildt- en trouwhartigheit ook den knoop van 't Eedtgenoodtschap te meer deed knellen, en de leeden in liefde te zaamen bond. Men wil dat de Spaanschen, toen de Prins tot Rotterdam aan die zwaare krankheit lagh, zoo hittigh in 't geloof zyns ooverlydens gebeeten hadden, dat zy 't zich tot deezer tydt toe noch niet ontgeeven konden; maar dietsch maakten, het oorlogh werd met zyn lyk, en op blinden naame gevoert. Waaroover Juliaan Romero twee luiden van zynen landaardt, die zyn' Doorluchtigheit kenden, zouw onder haar verlofschrift tot Leyde gezonden hebben, om te bezien, oft zy in 't leeven was; en indien jaa, te belooven, dat men den Heer van Aldegonde dan in vryheit stellen wilde. Hoe verre dit aan te neemen zy, magh men twyfelen. Zeeker gaat, dat Marnix, op 't punt van uit te gaan, mits de maare van 's Prinsen doodt, weederhouden was; en kortelinx hiernaa ontslaakt werd; hebbende bykans een rondt jaar in hechtenis gezeeten. Zyn Doorluchtigheit, naa dat zy de schansen in de Kaagh, en aan de Goudschesluis bezightight had, ook orde gestelt op ⁺ 't sterken der zelve, en bezetten der steede met vyf vendelen knechten, toogh grootelyx bedankt, van daar naa der Goude. De hoofden van de verlossers werden, by de verlosten, met goude triomfpenningen beschonken: Boisot, daarenbooven met een' ketting; en thans met een' wightigher, van de Staaten. Zelfs de vooghelen, briefdraaghers, werden naa hunne doodt gedrooght, en op 't stadthuis ten toon gestelt, met uitgespreide vlerken, en met de schachten, daar 't papier in gesteeken had, aan de beenen: als oft de stadt niet min in hun, dan Roome in de ganzen, die 't Capitolië, met waaken behielden, verplicht geweest waar. De eyghenaars ook der zelve vereerde de Majestraat, met Stadts waa-

+ De Prins komt tot Leyde op alles orde geeven.

+ Aldegonde ontslaaghen uit der vankenis.

[p. 398]

pen, eenighe duiven daar by gevoeght, en den tytel van Duivenboode. Prins, Eedelen, en steeden, in erkentenis van de standtvastigheit der Leyenaaren, booden hun ontlasting van tollen voor etlyke jaaren; oft het oprechten eener hooghe schoole aldaar; wat hun van beide best aanstonde. Ende zy, inziende dat vrydoom van schattingen dikwyls uit noodt benippelt, oft vernietight word, ende in allen gevalle niet eeuwigh duuren zouw, naamen 't eerlyxste voor de keur. 'T welk hun, op den achtsten der naastvolghende Sprokkelmaant, bevestight werd; en, naa verdienste, bekoomen is: gemerkt de plaats, tot deezer uure toe treflyk gebloeit heeft; zoo in meenighte van binnen- en buitenlandsche jeughdt, als in vermaartheit van welbeweetenschapte voorgangers, en andre naamhaftighe personaadjen, derwaarts gegleeden uit letterlust, oft getroont door staatlyke belooningen, om de spoorbystre grondeerzucht tot ^* vraaghbaak, oft immers tot sieraadt en luister der Academië te dienen.

* Orakel.