De briefwisseling van P.C. Hooft. Deel 2

Tweede deel

Regelnummers proza verbergen

[p. 981]

Bijlage 619. Socrates, van de Godtheit, tegens Aristodemus, bij Xenophon in 't eerste boek der gedenkwaerde dingen.

1 Voor eerst zal ik verhaelen, 't geen ik hem eens heb hooren 2 redeneren van Godt, tegens Aristodemus gebijnaemt de Kleene. 3 Want hebbende verstaen, dat deze, nocht offer aen de goden, nocht 4 gebeden deed, nocht zich met wichelaerije beholp, jae den spot⁴ 5 dreef met alle die zulx pleeghden: zegt mij, zeid hij, Aristodemus, 6 zijn 'er eenighe menschen, over de welke ghij, van hunner wijsheit 7 weghe, u verwondert hebt? Als hij dat toestondt; zegt ons, zejde 8 Socrates, hunne naemen. Zeker, antwoorde die, in 't dichten van 9 heldenlof, heb ik mij ten hooghsten over Homerus verwondert; in 10 Dithijrambische veirsen, over Melanippides; in treurspel, over 11 Sophocles; In beeldthouwerij, over Polijcletus; in schilderij, over 12 Zeuxis. Wie, zejde Socrates, dunken u meer verwonderinx waer- 13 digh, de geenen die beelden zonder vernuft en beweeghenis maken, 14 oft de geenen, die dieren met vernuft en kraftelheit scheppen. Veel 15 meer verwonder ik mij over de stichters der dieren, indien die niet 16 bij geval, maer met zekeren raedt gemaekt zijn. Welke werken 17 acht ghij bij geval, oft door raedt gewrocht te wezen: de geene, die 18 men niet gissen kan, ujt wat oorzaek zij gemaekt zijn, oft de geene 19 die men klaerlijk bemerkt tot eenigh nut verordent te zijn? Zeker 20 ujt raedt moeten hunnen oorspronk hebben, de geene, die om nuts 21 wille gemaekt worden. En dunkt u dan niet, dat de geen, die de 22 menschen in 't begin geschaepen heeft, hun om der nuttigheit wille 23 bijgevoeght heeft, 't middel om door de zinnen ijder ding te 24 begrijpen: te weten de ooghen om te zien 't geen dat zienlijk is; de 25 ooren om te hooren 't geen gehoort kan worden? Zeker, de reuken 26 wat zouden zij ons te pas komen, waeren ons geen neusgaeten 27 verleent geweest? Wat hadden wij kunnen vernemen van zoet, van 28 zujr, ende van alle die aengenaemheden, die men door den mondt 29 geniet, zoo de tonge aen ons niet geschaepen waer, die de proefster 30 van al ditte is. Daerenboven, dunkt u ook niet, dat dit voor een 31 werk der voorzienigheit te houden zij, dat zij 't gezicht, dewijl het 32 teder is, met de ooghschelen als deuren, gevest heeft, die opgaen 33 als 't van doen is te zien; ende slujten als hun vaek bekrujpt? Jae 34 tegens de schaedelijkheit van den windt, zoo heeft de natujre daer 35⁺ de braeuwen, als zeeven, bijgevoeght, ende de zelve gedekt met de 36 wenkbraeuwen, die boven de ooghen zijn, als luifen: op dat zelfs

4 I 4, 2 vertaalt H.: nocht gebeden deed; de Griekse woorden ουτ' ευχομενον blijven in meer dan één editie weg.

+ cilia

[p. 982]

37 het sweet van 't hooft afvloeijende hen niet quetsen soude. Dat ook 38 het gehoor alle stemmen ontfangt, en nochtans nemmermeer 39 vervult wort: dat de voorste tanden aen alle dieren gegeven zijn, 40⁺ als om te hakken, de kiezen daerentegen om te kleinzen, 't geen zij 41 van de voorste ontfangen hebben; dat zij den mondt, door den 42 welken ten dieren ingaet al 't geen daer zij lust toe hebben, dicht bij 43 de ooghen en neusgaeten geplaetst heeft: ende, dewijl 't geen hun 44 afgaet onaengenaem is, dat zij de geuten van 't zelve, afgekeert 45 heeft, op dat het op t veerste van de zinnen wierde ujtgedreven. 46 Twijfelt ghij dan, oft deze dingen zoo voorzichtelijk aengestelt, bij 47 geval gewrocht zijn oft met voordachten raedt? Geenszins zeker, 48 zeid hij, maer als ik dit alzoo betracht, zoo dunkt mij, dat 'er de 49 konstigheit van eenighen wijzen werkmeester, ende zeer geneghen 50 tot de dieren, aen te speuren is. Voorts dat zij hun ingëent heeft de 51 begeerte om vruchten te teelen, ende aen de wijven de begeerte om 52 die op te voeden, aen d'opgevoede een overgroote geneghenheit, 53 om te leeven, en een' overgroote vreeze voor den doodt: dit, 54 voorwaer schijnt overeen te komen, met de konstwerken van den 55 geene, die met zekeren raedt verordent heeft, dat 'er dieren zouden 56 zijn. Maer ghij, waent ghij niet, dat ghij zelf eenighe voorzichtig- 57 heit hebt? Vraeght mij, ende ik zal antwoorden. Meent ghij, dat 58 nerghens anders eenighe voorzichtigheit is? Voorneemelijk naer- 59 dien ghij weet, dat ghij in 't lichaem een kleen deel der aerde hebt, 60 daer dezelve groot is: dat ghij weinigh vochtigheits hebt, daer de 61 vochtigheit veel is: desgelijx van d'andre bezondre dingen, die 62 groot zijn, nae dat ghij daer een kleen deel af ontfangen hadt, zoo 63⁺ is ten laetsten uw lichaem t'zaemen gevlijdt. 'T vernuft nu, dat 64 nerghens alleen is, waent ghij daer, op eenighe maniere, geluklijk 65 aen geraekt te zijn? Ende meent ghij, deze treflijke zaken, die zonder 66 eindt van getal zijn, door eenighe dwaesheit, tot deze orde gebraght 67 te wezen? Jae voorwaer, zeide Aristodemus. Want ik en zie de 68 stichters niet, gelijk ik de werkmeesters zie van de dingen, die hier 69 gemaekt worden. Maer ghij ziet ook uwen eighen geest niet, 70 dewelke meester in 't lichaem is. Ende derhalven, indien ghij 't zoo 71 wilt, ghij mooght zeggen, dat ghij niets ujt uw oordeel en doet, 72 maer alles bij geval. Toen Aristodemus: ik, mijne Socrates, zeid' 73 hij, en versmaede de godtheit niet; maer houde de zelve voor te 74 heerlijk, om mijns diensts te behoeven. Immers, zejde Socrates, hoe 75 zij heerlijker is, ende zich nochtans verwaerdight zorghe voor u te 76 draeghen, zoo veel te meer wil zij van u geëert zijn. Dan, zejde 77 Aristodemus, ik wil dat ghij weet, dat ik de goden niet verzujmen 78 zoude, zoo ik meende, dat zij de menschelijke zaken gaede sloeghen.

+ maeltanden

+ compactum

[p. 983]

79 Acht ghij dan niet, dat zij onze zaeken gaede slaen, daer zij, voor 80 eerst, gewilt hebben, dat onder d'andre dieren, de mensch alleen 81 rechtop gestrekt zoude zijn (ende de recht opgestrekte forme heeft 82 dit, dat het gezicht daer af verder gaet, ende dat de zaeken om 83 hooghe beter gezien worden, ende dat wij min beschaedight 84 worden) ende daer bij ook 't gezicht, het gehoor, den mondt 85 gevoeght hebben. Daernae, aen de reste, die lanx der aerde krujpt, 86 hebben zij voeten gegeven, die hun alleenlijk dienen, om voort te 87 gaen: maer den mensche hebben zij ook handen bijgevoeght, die 88 veele dingen ujtrichten, waer door wij zaeligher, dan d'andre zijn. 89 De tonge nu, (daer alle dieren der eene hebben) die hebben zij, in 90 den mensche alleen, zoodaenigh geschaepen, dat zij door 't trekken 91⁺ van den mondt, nu dus, dan zoo, de stemme schijnt te vormen, ende 92 alles betekent, wat ons onderling lust te betekenen. Dat zij nu de 93 wellusten van 't vermengen, aen d'andre dieren zulx gegunt 94 hebben, dat zij hen aen zekeren tijdt van 't jaer gebonden hebben, 95 daer zij ons, tot den ouderdom toe, dezelve gestaedelijk bijzetten, 96 wat een ding is 't? Nochtans en is het Gode niet genoegh geweest, 97 zorgh voor ons lichaem te draeghen: maer, 't welk 't meest is, hij 98 heeft ook den allerujtneemensten geest, aen de natujre der 99 menschen gegeven. Want, wat geest van eenigh ander dier heeft 100 eerst begrepen, van de goden, dat zij het zijn, die deze overtreflijke,¹⁰⁰ 101 en verre allerschoonste dingen gebouwt hebben? Wat ander 102 geslacht ook, behalven de menschen is 'er, dat de goden eert? Wat 103 ander geest overtreft den menschelijken, in 't verhoeden van den 104 honger, de dorst, de koude, de hitte: oft in 't genezen der ziekten, 105 oft in 't oeffenen des lichaems, oft in eenighe treflijker geleertheit 106 te bekomen, oft in 't onthouden, met de gedachten, van 't geen hij 107 gehoort, oft gezien, oft geleert heeft? Want en is het u niet klaer en 108 kenlijk, dat de menschen, onder d'andre dieren, als zekere goden 109 leven, gaende, van natujre zelf, zoo met lichaem, als met geest, 110 d'andre teboven. Want, zoo hij 't lijf van eenen os had, 't vernuft 111 daerentegen, van eenen mensche, hij en zoude niet hebben kunnen 112 doen wat hij gewilt had: de geene ook, die wel handen hebben, 113 maer geen vernuft, overtreffen d'andre niet. Ende ghij, die van 114 bejds het alderdierbaerste bekoomen hebt, acht ghij dat de goden 115 geen' zorghe voor u draeghen? Maer wat zullen zij moeten doen, 116 op dat ghij denkt dat zij acht op u neemen? Als zij zeinden, zejde 117 Aristodemus, gelijk ghij zegt dat zij zeinden, raedslujden, tot de 118 dingen die men te doen oft te laeten heeft. Maer als zij aen 119 d'Atheniensen, zejde Socrates daer op, hunnen raedt bij wichelarije¹¹⁹ 120 verzoekende, antwoorden, meent ghij niet dat alsdan ook aen u

+ articulet

100 I 4, 13 dat zij het zijn, die ... Beter vertaalt men οτι εισιν met: dat zij existeren.

119 I 4, 15 d' Atheniensen: schijnt op een Latijnse vertaling als tussenbron te wijzen, evenals, misschien, de Latijnse woorden in margine.

[p. 984]

121 geantwoort wort? Meent ghij dat niet, dat zij aen d'andre Grieken, 122 aen 't gansch menschlijk geslacht wondertekenen toezeinden, waer 123 door zij ijets te kennen geven? Waent ghij dat de goden, den 124 menschen het gevoelen ingeprent zouden hebben, dat zij loonen en 125 straffen kunnen, 't en waer zij 't in der daedt konden? Ende waent 126 ghij, dat de menschen, eeuwelijk bedroghen blijvende, hier af niet 127 gewaer zouden geworden zijn? En ziet ghij niet, dat de geene, die, 128 onder de menschelijke zaeken ujtmunten in outheit en wijsheit, te 129 weeten steden ende volken, den godsdienst zeer toegedaen zijn; 130 ende dat de voorzichtighste ouderdoomen der menschen, zich de 131 godlijke zaeken meest ter harte trekken? Leert, zeid' hij, o goede 132 man, dat ook uw vernuft, terwijl 't in 't lichaem is, het lichaem, nae 133 zijn goeddunken, regeert. Waerover te achten staet, dat ook die 134 wijsheit, de welke in dit heelal is, alles der voeghe regeert, gelijk 135 haer aengenaem is: niet, dat uw oogh veele stadiën verre reiken kan, 136 ende dat gods oogh niet alles teffens aenschouwen kan: nochte, dat 137 uw geest zoo wel de dingen, die hier, als die in AEgypten en Sicilien 138 gebeuren, overdenken kan; ende dat gods wijsheit niet alles teffens 139 met haere zorghe kan omhelzen. Voorwaer, gelijk ghij verneemt, 140 eerende de menschen, wie u wederom willen eeren; ende als ghij 141 hen beweldaedight, wie u wederom beweldaedighen willen; als 142 ghij bij andren te raede gaet, verneemt, wie voorzightigh zijn: op 143 de zelve wijze, hebt ghij ook, met het eeren der goden te verzoeken, 144 oft zij u eenighen raedt willen geeven, noopende de dingen, die 145 duister zijn voorde menschen. Ende zult ghij alsdan verstaen, de 146 Godtheit zoo groot en treflijx te wezen, dat zij teffens alles ziet, 147 ende alles hoort, ende overal tegenwoordigh is, ende voor alles 148 zorghe draeght. - Als Socrates dit zejde, zoo docht mij niet alleen 149⁺ ende zijnen medeomgangeren, dat hij maakte, dat zij, waer hen de¹⁴⁹ 150 menschen aenschouwden, zich van ongodlijkheit, onrechtvaerdig- 151 heit, schandelijkheit, onthouden moesten, maer ook, waer dat zij 152 zich in eenzaemheit bevonden: gemerkt zij te achten hadden, dat 153 nemmermeer ijets van hun doen den goden verborghen kon zijn.

De vertaling is uit Xenophon, Memorabilia I 4, 2-19.

+ familiaribus

149 I 4, 19 ende zijnen mede omgangeren heeft in het Griekse zinsverband een andere plaats.

Origineel. UBA II C 14 blz. 685-690. Op blz. 692 schreef Hooft: Socrates, vande Godthejt, teghens Aristodemus.