|
| |
Het XLII. hooftstvk.
Wijze raet en oprechtigheit van Pericles. Paleotus beschrijving van een Raetsman, die niet eigenzinnig wezen moet. Treffelijke redenen van d'Onderkoning en Kancelier van Schotlant, tot rust van 't Rijk. Den Raetsman moet eige belang in de Raet ter zijde stellen; voorbeelden daer af in Alfonsus, Cicero, Camillus, Aristides en Themistocles. De vinders van wreetheit en gewelt worden eerst met hun vonden gestraft; voorbeelden in verscheiden personen, als de Cardinael van Balue, Petrus Portius, Majon Admirael van Sicilien, Perillus met zijn stier, Aruntius met zijn koper paert, Heliogabalus tegen Severus, Romainsche vrouwen, heur mannen vergiftende, Gryphus moeder, Prusias, Alexander de zeste, Marius een der dartig tyrannen, en in zeker zwaer stuk geschuts.
DIonisius Halicarnasseus voert wijselijk T. Romilius in, deze woorden sprekende: Een gemene Staet word zeer wel bestiert, als zy, in de dingen, die ter werrelt voorvallen, zich naer vereisch der zaken schikt: en de geen is de beste raetsman, die, niet door zijn bezondere vyantschap gedreven, en door gunst verrukt, maer door de gemene nuttigheit bewogen, zijn gevoelen van de zaken, die voorvallen, zegt. Degenen beraden zich wijsselijk voor 't aenstaende, die de voorbeelden der dingen, die | |
| |
namaels gebeuren zullen, van de voorgaenden vergadert. Zodanig was, naer Thucydides verhael, de wijze Pericles, die den Atheners ried niet t'oorlogen, zo zy de krachten van de Lacedemoniers, en van hun bontgenoten breken en verstrojen wilden; en hen vermaende zich met hun handel ter zee te vernoegen, en niet te trachten landen met'et zwaert te winnen; en zeide dat dit de middel, om hun Staet te verzekeren, was. Maer zy deden recht anders: en wat de zaken aengaet, die buiten d'oorlog schenen, yder onder hen verhandelde die naer dat hy door zijn gierigheit of eerzucht daer toe gedreven was, tot verderf van zich zelf, en van de zijnen. Zo't wel gelukte, 't was tot voordeel en eer van de bezonderen, zo qualijk, tot schade van 't gemeen, 't welk men in d'oorlog bedraeide. Eindelijk, terwijl zy onder malkander oneenig waren, en twisten om wie t'huis de meester zou zijn, wierden zy ruwelijk in Sicilien gehandelt, daer zy byna hun heel heir, met een grote toestel ten oorlog, verloren. Hier uit rezen beroerten onder hen. Zy wierden van hun bontgenoten verlaten; en de Sicilianen voegden zich hier by: in voegen dat zy, in hun stat met hun twisten en oneenigheden voortvarende, ten einde van drie jaren, na deze neêrlaeg, hun staet en vryheit verloren. Wat Pericles aengaet, hy, als een goed en getrou Raetsman, gelijk hy was, bleef vast by zijn gevoelen, tot zijn leste adem toe. Terwijl hy op zijn dootbed lag, en heel machteloos, ja byna verbijstert was, kouten zijn vrienden, rontom zijn bed staende, van de verwinningen, en welspreekentheit van Pericles, de welsprekentste man die ooit in Grieken was. Hy, hen hem om deze gaef prijzen en hoogverheffen horende, opende, zo half doot als hy was, d'ogen, en, een weinig op zijn elleboog steunende, om gemakkelijker te spreken, zeide tot hen; dat hy zich verwonderde van dat zy zijn gelukkige uitgangen in d'oorlog, en zijn behendigheit in 't spreken (gaven, van de welken 't geval zich 't meeste deel toeëigenen kon) zo verhieven, in plaets dat zy meer behoorden t'achten, dat, gedurende al de tijt van zijn bediening in Athenen, niemant ooit een roukleed om hem gedragen had.
| |
| |
Paleotus beschrijft d'eigenschappen van een goed Raedsheer in deze woorden: De vrientschap, welwilligheit, en liefde zijn drie woorden, die al 't geen, dat tegen 't goede strijt, en de glans van een zuiver geweten bezwalkt, uitsluiten, en beletten dat iemant ooit voorstelt eenig schadelijk gevoelen, dat de Staet onteeren kan, of dat enigsins oneerlijk of ongerechtig is, op hoop van bemint, verheven, en vergroot te worden; 't zy men, uit vrees van gevaer, zich beschutten wil, of 't zy enige andere schijn van bezondere gunst, en van te grote liefde tot zich zelven, aen zodanig een raedsman d'ogen verblind. Hier uit sproot dat eertijts t'Athenen, als men de Raet vergaderen zou, een afroeper luide uitriep, Dat de geen, die een quade en ongetrouwe raet voor de gemeente voorstelde, met al zijn gezin, een quaed einde mogt nemen. Dit is 't geen, 't welk van Paleotus gezegt word. Zeker d'ervarentheit toont ook klaer genoech het groot gevaer, en de vreemde ongelukken, die uit quade raden voortgekomen zijn. 't Is niet nieus, dat men menschen vind, die, andersins geleert, verstandig, gaeu en geslepen in de zaken zijnde, door eerzucht en verwaentheit gedreven, de toom zodanig aen hun onzuivere en bezondere neigingen losgeeven, dat hun werken en raden, met duistere en nijpende woorden bedekt, om te bedriegen en te verstrikken, eer strekken om de genen, die zy door schalkheit verdrukken willen, en die zy pogen te hinderen, tegen te spreken, dan om 't geen, dat zy voor t gemene nut op 't hart hebben, opentlijk en oprechtelijk te verklaren. Men mag dieshalven tot zodanige menschen zeggen: De genen, die duisterlijk spreken en onderwijzen, zijn nijdig, of willen bedriegen; en alle verwarde redenen zijn getuigen van een verwarde ziel. Zodanige lieden staen hardnekkelijk op hun redenen en handel, niet om dat zy hen op waerheit gegront, of voor 't gemeen nut achten, maer om dat al hun vernoeging bestaet in de genen, die van strijdig gevoelen zijn, hardnekkig tegen te spreken: in voegen dat zy, een hart hebbende, dat vol twistige verwaentheit, en ledig van liefde tot waerheit is, hun gevoelen, met valsche | |
| |
schijn verciert, onbeschaemdelijk voorspreeken, en de genen, die niet van hun gevoelen zijn, en hun botte moedwil verachten, verwaendelijk en hatelijk bespotten. D'ongeleerden betonen zich niet alleen zodanig, maer ook boven al d'anderen de verwaenden, die, de gaef van wijsheit en kennis, aen hen verleent, misbruikende, zich verongelijkt achten, als men hun gevoelen niet toestemt. De wijze bestierder Pericles brantmerkt levendig zodanige tegenstrevers, tot de welken hy in Thucydides spreekt: De geen, die een zaek wel verstaet en begrijpt, en 't geen, dat hy 'er af denkt, niet opentlijk zegt, is als of hy niets daer af wist. Maer de geen die 't beide heeft, zal nochtans niets, dat deucht, zeggen, zo hy de welstant van de Staet niet bemint. Van de zodanigen schrijft Cicero deze woorden: Daer is geen groter en schadeliker pest voor 't menschelijk geslacht, dan van de genen, die, als zy groffelijk bedriegen, zich zo dragen, dat zy oprechte lieden geacht willen zin. Of gelijk Seneca zegt: Oratio vultus animi est: si circumtonsa est, & fucata, & manufacta, oftendit illum quoque non esse sincerum, & habere aliquid fracti: De spraek is 't aengezicht van 't gemoed: zo zy dus effen, geveinst en beschaeft is, betoont zy dat de spreker ook niet oprecht is, en iets bedorven heeft. Een ander Wijze heeft zeer wel gezegt, dat de zonden, met deucht vermomt, een ongeneesselik vergift zyn. Hier op ziet dit oud en gedenkwaerdig zinrijk gedicht:
O Consultores! rectos assumite mores:
Publica privatis proponite commoda gratis:
Ne damnet vestras animas divina potestas.
Dat is:
Raetsheeren! gaet toch met oprechte zeên ten raet:
Stelt 't algemene nut verr' boven eigen baet:
Om niet te zyn verdoemt door 't goddelijk vermogen.
Wy hebben van al dit bovenverhaelde een gedenkwaerdig voorbeelt in de Historie van Schotlant, door Buchanan beschreven. Toen d'Onderkoning en de Kancelier, aen de welk de behouding van 't Rijk hing, (vermits Koning Jacobus de | |
| |
tweede noch te jong was) met malkander in gesprek waren getreden, om in de beroerten, twisten en rottingen te verzien, en, de bezondere vyantschap, die tusschen hen geweest had, afleggende, de middelen, tot behouding van 't Rijk strekkende, overwogen, stelden zy veel schone redenen voor, die waerdig zijn vertoont te worden. D'onderkoning sprak dan tot de Kancelier in dezer voegen: Ik acht niet dat 'et heden nodig is 't geen, dat aen yder genoech bekent is, door een lang vertoog te beklagen, of het quaet, 't welk de tweedracht in een Staet meebrengt, en 't goet, 't welk uit d'eendracht spruit, te vertonen. Och dat wy eer door de voorbeelden van anderen, dan door d'ervarentheit in ons zelven, kennis hier af hadden. Ik zal nu 't geen, 't welk de welstant van geheel Schotlant, en noch meer onze twee, dan al d'anderen betreft, verhalen. Hoewel ons verschil niet uit eerzucht of gierigheit spruit, maer hier uit, dat ik, in de bediening van de Staet, voor de welke wy gelijke zorg dragen, niet van een zelve gevoelen met u ben; zo moeten wy nochtans wel naeu toezien, dat onze tweedracht niet het Koninkrijk, en ons daer by, verdelgt. Want groten en kleinen zien op ons. De bozen verhopen in onzer beider doot een toelating tot alle quaet, en d'eerzuchtigen verwachten daer door staten en rijkdom, en middelen om groot te worden. Wy worden heftig benijd, gelijk nootzakelijk den genen gebeurt, die van nieus tot de hoogste staten verheven zijn. Gelijk onze vyanden ons geluk ongeduldig dragen, en onze voorspoet lasteren, zo verblijden zy zich in ons ongeluk, en verhopen en wenschen onze ondergang. 't Is dieshalven zo veel te nodiger dat wy in onze zekerheit, die aen de behouding van 't Rijk verknocht is, verzorgen, en, tot onze grote eer, wraek van onze vyanden nemen. D'enige middel, om daer toe te geraken, is, dat ze bezondere twisten onder de voeten treden, en onze gedachten, raden en besluiten tot het algemeen nut aenwenden, en gedenken dat 'et leven van de Koning aen ons in bewaring gegeven, en de welstant van 't rijk aen ons bevolen is, om rekening | |
| |
daer af te geven. Derhalven, dewijl wy te voren, ontijdelijk, en tegen alle plicht, getwist hebben om wie van ons beide de grootste achting hebben, en meest ontzien zijn zou, zo laet ons voortaen krijgel zijn om malkander in matigheit en oprechtigheit t'overtreffen. Dan en niet eer zullen wy maken dat 'et volk, dat ons dwarsselings aenziet, en ons voor d'oorzaek onzer elenden acht, ons beminnen en eren zal; dat d'adel, uit oorzaek van onze twisten tot een verwoede ongebondenheit begeven, tot zedigheit gebracht zal worden, en dat de grote Heren, die onze zwakheit verachten, maer ons ontzien zullen, als wy vereenigt zijn, zich in hun palen zullen houden. Wat my aengaet, ik geef u gaerne de bewaring van de jonge Koning, van de welk de vader, in zijn leven, 't beleit aen u gaf. Want ik, in my zelf naeu overwegende wat zodanig een ampt is, acht my, door dat aen u over te geven, niet ontëert, maer verlicht. Zo gy my in 't bezonder enig ongelijk aengedaen hebt, ik vergeef 't gewillig, om de liefde van 't gemene nut. Zo ik u verongelijkt heb, ik zal u voldoen naer dat eerlijke en oprechte lieden oordelen zullen, en zal voortaen bevorderen dat mijn voordeel of schade geensins aen 't gemene nut schadelijk zullen zijn. Zo gy met my van een zin zijt, wy zullen voortaen in rust leven, en den nakomelingen een aengenamer geheugenis van ons nalaten. Maer zo gy andere gedachten hebt, zo roepik al de genen, die leven, en leven zullen tot getuigen van dat 'et aen my niet gehapert heeft dat de qualen, die ons tegenwoordig plagen, niet genezen, of ten deel verzacht zijn. Des Kanceliers antwoort was dusdanig: Dewijl ik tegen wil in deze twist geraekt ben, zo verblijd ik my van dat ik van een eerlijke verzoening hoor spreken: en gelijk ik de wapenen niet aengetast heb, dan na dat ik door ongelijk daer toe uitgeëischt ben; zo zal ik in tegendeel, dewijl ik door zedigheit opgewekt ben, betonen dat ik geen besluit, 't welk schadelijk tot de gemene welstant is, genomen heb. Ik zie dat ons verschil oorzaek is van dat de vromen aen 't gewelt der bozen ten roof zijn gestelt, d'oproerigen | |
| |
't hooft opsteeken, en naer schadelijke nieuwigheit trachten, Schotlant ten roof staet, de koninklijke waerdigheit vernedert word, dat 'et leven van de Vorst onzeker, en zijn achtbaerheit van de verachtten zelf veracht is, en dat wy, 't gemeen verradende, geen meer verzekering in onze bezondere zaken hebben. D'oproerige en ongeruste geesten doen ondertusschen hun voordeel met onze schade, en de vyanden, ons, zo wel d'een als d'ander hatende, verheugen zich in onze twisten, en menen dat al 't geen, 't welk d'een van ons verliezen zal, zo groot een roof voor hen zal zijn. Ik zal dieshalven d'oorzaken onzer vyantschap niet verder verhalen, om d'oude wonden, in plaets van daer alleen aen te raken, niet open te krabben; en betuig daerom dat ik al mijn verlies en schade aen 't vaderlant quijtscheld, en dat ik nooit iets in hoger achting gehad heb, of hebben zal, dan de welstant der Schotten. De Heren, die by dit gesprek waren, prezen d'Onderkoning en Kancelier in hun goede genegentheit, en verkozen, met hun beider bewilliging, middelaers om hun verschillen te middelen: invoegen dat deze twee grote heren, te zamen verzoent zijnde, tot grote blyschap van allen, en nieuwe grontvesten van vrientschap gelegt hebbende, eendrachtelijk de bediening van 't rijk aentasten.
Deze raden, die 't gemene nut en voordeel betreffen, en alle haet en bezondere twisten dempen, zijn hooglijk te prijzen. De Koning Alfonsus van Arragon zeide dieshalven, dat hy, zo hy ten tijden der oude Romeinen geleeft had, een tempel voor Jupiter, d'Aflegger bygenaemt, getimmert zou hebben, in de welk al de Raetsheeren gehouden geweest zouden hebben de haet, vrientschap, en alle bezondere neigingen, eer zy in de Raet traden, af te leggen. Deze wijze Koning had van Cicero geleert, dat de geen, die een ongelijk verdraegt, geheel ander lof verdient dan dien, die zich daer af wreken wil, en dat de genen,die 't ongelijk, dat men hen gedaen heeft, wreken willen, slaven van hun driften, en tot het gemene nut ondienstig zijn. Dat meer is, 't is 't ampt van een groot en wijs man, 't onge- | |
| |
lijk, dat hem in 't bezonder aengedaen is, tot voordeel van allen te vergeven. Camillus word met recht van T. Livius geprezen, om dat hy (zo grootmoedig was hy) liever aen zijn vaderlant, dan aen 't ongelijk dat hem aengedaen was, gedenken wilde. Hy wierd dieshalven ook de tweede Romulus of stichter van Romen genoemt. 't Voorbeelt der twee treffelijke mannen, Aristides en Themistocles, tegen malkander twistig zijnde, is ook aenmerkelijk. Want zy, uit Athenen gaende, om in gezantschap te trekken, of om 't heir te beleiden, lieten hun twisten op de grenzen van Attica, om die, in hun weêrkeering, zoo 't hen goet docht, weêr te nemen.
Gellius verhaelt, in zijn Attische nachten, een Historie van d'ongetrouheit der Hetrussche Wighelaers; uit oorzaek van 't welk de kinderen, heel Romen deur, een straetgezang zongen, daer af d'inhout was, dat een quade raet den gever schadelijk is. Hier op ziet ook, zo het schijnt, de Poëet Ausonius, die in zijn Trochaïschen, by Terentius spreekwoort ('t welk zegt, Tute hoc intristi, quod tibi exedendum est, dat is, gy zijt dit ingegaen, gy moet 'et ook uitdrinken) een ander spreekwoort voegt, 't welk glans aen dit geeft, en zegt: Vetus verbum jubet, compedes, quas ipse fecit, ipsus ut gestet faber; dat is, 't oud spreekwoort gebied, dat de smit zelf de boejen draegt, die hy zelf gemaekt heeft. 't Geen dat wy van de quade raet bygebracht hebben, is uit Hesiodus, in zijn werk, Werken en dagen genoemt, genomen. Wy hebben ontellijke proeven hier af, in verscheide oude en nieuwe voorbeelden. Wat de nieuwen aengaet, ik zal die niet te voorschijn brengen, om dat zodanig een verhael al te hatelijk zou zijn. 't Geen, 't welk Philips de Commines van de Cardinael Balue verhaelt, is gedenkwaerdig. Hy was d'uitvoerder der wrede raden van koning Louys d'elfde, en had schrikkelijke gevangenissen, die men noch te Parijs ziet, bedacht: te weten zekere kouwen, van yzer en hout gemaekt, met yzere platen bedekt, acht voeten breet, en vijf of zes vocten hoog zijnde. Hy deê ook zware yzere boejen maken, om de benen der gevangenen daer in te sluiten, en | |
| |
aen dezen hing een yzere gesp voor de voeten, en aen 't einde van deze een zware kloot. Deze vinder wierd eerst daer in besloten, en had tijts genoech, om daer te leren zingen; want hy bleef'er veertien jaren in. De Koning zelf had geen groter ruimte; want hy, schoon meester zijnde, leefde in groter vrees, dan de genen, die hy eertijts in wrede gevangenis had gehouden, als of hy zelf aen handen en voeten geboeit was. Hy besloot zich in een kasteel, met zo veel wachters omringt, zegt Philippes de Comines, die een ooggetuig daer af heeft geweest, dat 'et onmogelijk was een gevangen naeuwer te besluiten, dan hy zich zelf besluiten deê.
Wy konnen by zodanige Historien 't geen voegen, 't welk Froissard en de Heer van Haillan, in 't leven van Karel de zeste schrijven van de vergiftigde appel, voor de zoon van de Koning bereid, aen de welk zy spelende gegeven, en door de zoon van de geen, die hem vergiftigt had, geëten wierd. Petrus Portius Vincentijn, een hooftman van Kaizer Karel zijnde, poogde met verraet een sterke vesting in Piemont, Barges genoemt, den Franschen af te winnen; maer hy verloor daer meer dan veertig van zijn beste krijgslieden, en wierd 'er zo zwarelijk gewont, dat hy, door de genen verstrikt, die hy meende te verstrikken, de geest op de plaets gaf. Gewelt en onrecht, zegt een oud Poëet, achterhaelt en betrapt gewonelijk de geen, die zulks eerst voortgebracht heeft. Ik acht dat men onder de Historien, die hier om aenmerkelijk zijn, geen treffelijker voorbeelt sedert enige hondert jaren vinden zal, dan dat van Majon, Admirael van Sicilien, ten tijt van koning Willem, omtrent in 't jaer 1164. Deze man, zoon van een olieverkoper, klom tot zo hoog een achting, dat hy, 't Admiraelschap verkregen hebbende, al de zaken van 't Rijk handelde, de grote Heren dode, vrouwen en jonkvrouwen schond, en de genen, die hy wilde, verhief. Hy bestond eindelijk zich zelf Koning te maken, en deê oneindelijke moeite, om dit voorneemen uit te voeren. Maer toen hy, zo hem docht, op 't hoogst van 't rat was, en daer een nagel | |
| |
meende in te slaen, nam 't een schielijke keer; want hy wierd door een Heer van 't Rijk, Mattheus Bonel genoemt, aen de welk hy zijn dochter ten huwelijk belooft had, gedoot. De Lezers konnen by deze Historie voegen, 't gedenkwaerdig voorbeelt van Eutropius, kamerling van de Keizer Arcadius, die van Chrysostomus, in zijn vertoog van d'armoede en rijkdom, levendig overgehaelt word. De vinders van quade vonden, en Raetsheeren van gruwelijke wreetheden hebben weleer een quaet einde genomen. Perillus d'Athener, voor de Tyran Phalaris een kopere stier gegoten hebbende, daer zulk een vond dat de misdadigen, die men daer in besloot, de hitte van 't vuur, dat men daer onder ontstak, gevoelende, schenen te brullen gelijk een stier, als zy riepen, en geen menschelijke stem uitgaven. Hy, vergelding van zijn arbeit eisschende, wierd d'eerste in deze stier geworpen, om de proef van zijn vond te tonen. Aruncius Paterculus, die een koper paert bedacht had, om de menschen te pijnigen, ontfing gelijke vergelding. Dit spreekwoort is dieshalven zeer aenmerkelijk, dat de geen, die een gracht voor anderen graeft, zelf eerst daer in valt. Degenen, die moeite ploegen, en onrecht zajen, majen ook zulx, zegt Eliphas, in 't Boek van Job. Wy hebben hier af een gedenkwaerdig voorbeelt in de tyran Maxentius, van de welke Eusebius schrijft, dat hy, een gracht gegraven hebbende, daer in viel, dat zijn poging hem overstolpte, en dat zijn boosheit hem plette. Elius Lampridius, van de lagen sprekende, die door Heliogabalus voor de Vorst Alexander, sedert Severus genoemt, gespannen wierden, zegt: De bozen gedyen niet in hun aenslagen tegen d'onschuldigen. Want hy vont geen middel om te weeg te brengen dat iemant Alexander wilde doden. In tegendeel, de schichten, die Heliogabalus tegen d'anderen bereide, wierden tegen hem gespitst: in voegen dat hy door de lagen, die hy tegen de vromen spande, gedoot wierd. Wy hebben hier af een aenmerkelijk voorbeeld in Titus Livius, en Valerius Maximus, zeggende dat veel vrouwen van Romen vergift toemaekten, daer af veel zo- | |
| |
danig, als van een gemene ziekte storven, zonder dat men bespeuren kon van waer dit quaet wees. Doch de waerheit hier af wierd eindelijk door een dienstmeit ontdekt, die vertoonde dat de Romeinsche vrouwen dit vergift toegemaekt hadden. Men ontboot en ondervraegde heur. Zy beweeren dat dit heilzame geneesmiddelen zijn. Men beval heur dat in te nemen, gelijk zy terstont deden; in voegen dat al de genen, die 'er af proefden, vergingen. Men zocht en ving dieshalven d'anderen, daer af hondert en seventig ter doot verwezen wierden.
De Historieschrijver Justinus verhaelt byna een zelve geschiedenis: Gryphus, Koning van Egipten, had naeuwelijks zijn vaderlijk Koninkrijk weergekregen, en was ter naeuwer noot de gevarelijkheden van buiten ontworstelt, toen hy byna in de strikken van zijn moeder verstrikt was. Deze vrou, door heerszucht haer gemael Demetrius aen de vyanden verraden en gelevert, en een van haer zonen doen doden hebbende, en ziende dat Gryphus, verwinner zijnde, haer hoogheit bezwalkte, gaf hem, toen hy eens verhit van de jacht quam, een vergiftigde drank. Gryphus, te voren van 't bedrog verwittigt, en zich veinzende een heusche zoon te betonen, bad haer, dat zy eerst drinken zou. Hy parste haer hard, vermits zy 't weigerde, en ontdekte eindelijk aen haer 't geen, dat hy 'er af wist, bekeef haer ruwelijk, en zeide dat 'er voor haer, om zich van deze smet te zuiveren, geen andere middel was, dan deze drank uit te drinken. Deze rampzalige Koningin, door haer eigen misdrijf gedrukt, wierd terstont door 't vergift, daer meê zy haer zoon meende te doden, en dat zy zelve indronk, overstelpt. Laodice, zuster en gemalin van deze zo vermaerde Koning Mithridates, ging de zelve gang. Want zy, haer overspelen met bloetmoort bedekken willende, bereide vergift voor haer man en broeder, die, haer voornemen van een kamerdochter verstaen hebbende, recht daer over deê. Uit dit verhaelde ziet men de waerheit der gemene spreuk: Het quaet loont zijn meester.
UIT.
|
|
Auteursrechtvrij