De Socratische school of Wijsgeerte voor de negentiende eeuw (3de verbeterde uitgave)

[p. III]

De encyclopedie.
Proeve van wijsgeerige navorsching omtrent 's menschen zielsvermogens en hunne overeenstemming.
Ter beantwoording der vraag ‘Welke is de verwantschap, welk het onderling verband aller kunsten en wetenschappen?’
Nosce temet ipsum.
Eerste stuk.

[p. V]

Voorrede voor de tweede uitgave.

Toen eene nieuwe uitgave van dit werk mijns hooggeschatten vaders noodig was, werd ik door den uitgever verzocht, hem in deze onderneming behulpzaam te zijn. Gaarne voldeed ik aan dit verzoek, en vond gelegendheid uit de nagelatene aanteekeningen datgene bij te brengen en ter verbetering van den tekst aan te wenden, wat mij het noodigst voorkwam. Ik heb derhalve het werk aan eene zoo naauwkeurig mogelijke herziening onderworpen. Verder ten einde, volgens den mij bekenden en meermalen herhaalden wensch van mijnen vader, door een beknopt overzigt het helder en volledig inzigt in den aard, gang en strekking der Encyclopedie te bevorderen, heb ik getracht, naar aanleiding van de inhoudsopgave der wijsgeerige taalnavorschingen achter het derde deel, een dergelijk overzigt voor elk afzonderlijk deel te bewerken, en mij hierin binnen de vereischte grenzen te bepalen. Evenwel bleek het mij, hiermede aan het verlangen van dien trouwen leidsman en raadgever mijner jeugd nog niet geheel voldaan te hebben. Want met weemoed mij met het onderzoeken van den voorraad zijner overgeblevene papieren bezig houdende, bemerkte ik, hoe 't zijn voornemen geweest was, het vierde deel der Socratische school, zijne gedachten over metaphysica behelzende, van eene korte beschouwing te doen voorafgaan, welke strekken moest om de Encyclopedie, geheel analytisch ontworpen en ontwikkeld, meer synthetisch voor te dragen. Ook dezen uitdrukkelijken wil voelde ik mij verpligt en geneigd getrouw op te volgen.

Men zal van mij niet verwachten, dat ik hier over den geest en de strekking van dit werk zal spreken, daar de schrijver dit reeds opzette-

[p. VI]

lijk in de opdragt en inleiding gedaan heeft. Doch niet ongepast mag 't heeten, zoo ik ter bevordering van het verstandig lezen en onpartijdig beoordeelen dat standpunt doe kiezen, hetwelk, naar de getuigenis van den schrijver zelven, de Duitsche vertaler juist heeft aangewezen. Dat gedeelte derhalve van zijne voorrede wil ik in het Nederduitsch doen volgen, hetwelk de openbare goedkeuring van den schrijver wegdroeg:

‘Van heusde is met eene bijzondere geestdrift bezield voor de echte en van alle nieuw Pythagorische en nieuw-Platonische inmengselen gezuiverde Socratisch-Platonische wijsgeerte, en is overtuigd, dat de daarin overal gelijkmatig doorstralende hoogzedekundige wijze van beschouwing, als mede de methode van onderzoek naar het ware, welke die wijsgeerte zoo zeer kenmerkt en aanbeveelt, vereenigd met het goede en bruikbare, dat de speculative wijsgeeren van latere eeuwen tot op onzen tijd hebben aan 't licht gebragt, maar ook tevens vereenigd met de verhevene leer van het zuivere Christendom, zoo wel voor menschen als voor staten, in deze onze negentiende eeuw, even onontbeerlijk als heilzaam zijn zou. Dit denkbeeld, het trouwe denkbeeld zijns levens, hetwelk ook nog met bijzonderen nadruk in de wijsgeerige schriften van onzen krause wordt voorgestaan, gaf van heusde aanleiding, Plato's wijsgeerte in zijne voortreffelijk bewerkte Initia philosophiae Platonicae te ontwikkelen en er den bijval en de belangstelling zijner landgenooten voor te winnen. Hetzelfde denkbeeld spoorde hem tevens in 't vervolg aan tot de bewerking van de Socratische school of Wijsgeerte voor de negentiende eeuw, welke hij in 1834 te Utrecht is begonnen uit te geven.

Ik heb het ondernomen, dit laatste werk, dat den schrijver in allen opzigte tot roem verstrekt, te vertalen, ten einde er onze Duitsche literatuur mede te verrijken. Doch men vergist zich, wanneer men meenen mogt, dat de eenige aanleiding daartoe bij mij geweest is, hetzij de naam van van heusde, dien het werk draagt, hetzij de wensch van v. cousin, dat het door middel eener Duitsche vertaling ook voor de Franschen mogt toegankelijk gemaakt worden. Ook niet dadelijk nog heeft de gedachte of wensch van van heusde, dat de Socratisch-Platonische wijsgeerte de algemeene en alleenheerschende voor onze eeuw mogt worden, mijne keus - in weêrwil van mijne gereedelijke erkenning der aantrekkelijkheid en hoogzedelijke strekking van die wijsgeerte - kunnen bepalen. Immers het ligt buiten 't bereik van den mensch, eenig stelsel van wijsgeerte algemeen gezag en invloed voor deze of gene eeuw of ook voor alle eeuwen te doen verkrijgen, terwijl, wat er in zulk stelsel waar, schoon, goed en voor het menschelijk geslacht heilzaam voorhanden is, door den onzigtbaar wakenden geest des Allerhoogsten, welke het menschdom een' steeds toenemenden graad van volmaaktheid doet bereiken, voor vernietiging beveiligd wordt. Wat mij dus hoofdzakelijk tot het opvatten dezer taak bewoog, was de bedenking, dat dit werk, gelijk het uit een grondig en voor jeugdige, onbevangene gemoederen aantrekkelijk onderzoek van Plato's wijsgeerige schriften is voortgevloeid, zoodanig eene Encyclopedie der kunsten en wetenschappen bevat, welke men te vergeefs in onze zoo rijke Duitsche

[p. VII]

literatuur zou zoeken, en die te gelijk zoo uitnemend ingerigt is, dat de met geestdrift vervulde beoefenaar der kunsten en wetenschappen deze volgens hare natuur en strekking en in 't licht van haar inwendig onderling verband leert beschouwen. Hierop toch komt het bij de beoefening van kunsten en wetenschappen eigenlijk aan. De overtuiging derhalve, dat deze Encyclopedie boven alle andere werken van dien aard, ook de belangrijkste, die onze literatuur heeft opgeleverd, niet uitgezonderd, voor alle ware vereerders van kunsten en wetenschappen, vooral voor de kweekelingen van onze hoogescholen een waar en doelmatig en hoogstaangenaam onderwijs aanbiedt, en dat alle leeraren, hetzij aan de hoogescholen, hetzij aan de gymnasiën van ons vaderland geplaatst, zoodra zij dit werk behoorlijk onderzocht en den inhoud rijpelijk overdacht zullen hebben, het met mij omtrent de waarde daarvan eens zijn zullen; ziedaar wat mij tot volharding in mijn voornemen aanzette. Wat onze Encyclopediën betreft, zij vervallen in een van beide uitersten; zij zijn of al te breedvoerig of te zeer aan de banden van een of ander systeem gelegd. Deze Encyclopedie heeft, wel is waar, tot grondslag harer beschouwingen de wijsgeerte van Plato, maar zoo ver is het er af, dat zij er uitsluitend op rust, dat de beoefening van Plato's wijsgeerige schriften wel verre van door het bezigen daarvan nutteloos te zijn geworden, op nieuw er door aangewakkerd en vruchtbaar gemaakt wordt, daar het opzettelijke doel van den schrijver overal doorstraalt, om naar de oorspronkelijke bron aller kunsten en wetenschappen, den menschelijken geest zelven, terug te gaan. En hierom juist kennen wij aan deze Encyclopedie den voorrang toe: want zoo eerst en zoo alleen is 't mogelijk, het inwendig onderling verband van kunsten en wetenschappen in volle klaarheid te vatten, en met dat doorzigt in haar geheel organisme door te dringen, welk doel de schranderste Encyclopedisten en denkers hebben zoeken te bereiken. Dat daardoor tevens het hooge gewigt van kunsten en wetenschappen en hare waarde voor den mensch zoo wel, als voor het menschdom in 't algemeen, helder voor den dag komt, wie kan er aan twijfelen?’

Beminnelijk beeld! bestendig leeft gij voort in onze harten, en dankbaar erkennen wij de edele pogingen, die uwen werkzamen geest in steeds toenemende mate en voortgaande ontwikkeling bezig hielden. De verhevene wijsgeer der oudheid, die uwe geheele ziel innam en u voortleidde tot de kennis van den mensch en van zijnen voortreffelijken aanleg, hij, de begaafde gunsteling der Muzen, ontvlamde u door zijne taal en bragt u met u zelven in overeenstemming. Maar, waar die stem ophield te spreken, daar klonk u die hoogere stem van den heilgezant in 't harte; verhoogd werd uw gevoel en uw geest werd op nieuw verlevendigd. Van daar het doel van uw leven om tot die hoogste beschaving, die op de behartiging onzer dierbaarste en duurzaamste belangen gegrond is, door voorbeeld en gesprekken, door hulp en aanmoediging, de jeugd, die u voor den geest zweefde, op te leiden. Beminnelijk beeld! uwe trekken verkondigden den ernst uwer overtuiging, de welmeenendheid van uwen raad, den ijver en de hartelijkheid om dien ingang te doen vinden in het onbevangen gemoed uwer jeugdige hoorders. Ons zijt gij ontvallen; en

[p. VIII]

het gemis van een' trouwhartig vriend, van een' deelnemend vader wordt niet vergoed, kan door geen aardsch geluk opgewogen worden. Maar wat ons overblijft - de levendige herinnering aan uwen omgang, de welberadene keuze, die wij, op uw voorbeeld, in onze harten hebben gevestigd, het goede vertrouwen, waarmede wij, u nastarende, onzen levensweg voortzetten - dat alles zal ons niet begeven. Blijf de gids van ons leven, ook na uw verscheiden, en uwe nagedachtenis, door zoo vele uwer vertrouwdste vrienden gehuldigd, wekke ons op om, bezield met die beginselen, die gij schreeft in onze harten, standvastig te blijven in onze keuze.

Utrecht, Maart 1840.
J.A.C. van Heusde.