|
| |
| |
| |
Charles Beltjens,
de romanticus
In het landelijke Limburg van de negentiende eeuw was Sittard voor de bewoners van de Maasdorpen een metropool, het centrum van kultuur, handel en nijverheid. Vergeleken met zijn huidige positie van snel uitgegroeide en zich nog steeds uitbreidende gemeente, was het echter een dorp met enkele duizenden inwoners, waar iedereen iedereen kende en waar het konformisme als een door de traditie geheiligde levenswet gold. In het trage ritme van het kleinburgerlijk bestaan waren de kermissen en het karnaval de telkens terugkerende hoogtepunten, en de processie naar Kevelaer was vrijwel de enige
| |
| |
‘kosmopolitische’ ervaring, die de brave en nijvere burgerij kende. In deze kleine, besloten gemeenschap moet de negentiende-eeuwse Sittardenaar Charles Beltjens - de dichter, de romanticus - door zijn uitzonderlijke aard en aanleg wel een veelbesproken en in verschillende opzichten allesbehalve gewaardeerde figuur zijn geweest. Er zullen nog maar heel weinig Sittardenaars in leven zijn, die een persoonlijke herinnering bewaren aan deze man, die tijdens zijn leven de lof oogstte van Victor Hugo, Frédéric Mistral en andere groten van de Franse romantiek. Deze weinigen, evenals anderen, die ons in onze jeugdjaren spraken over Karel Beltjens - zoals hij in zijn geboortestad werd genoemd - herinneren zich de dichter als een forse, gezette man, over wiens brede schouders lange haren golfden en wiens markant gelaat en peinzende blik een in zichzelf gekeerde geest weerspiegelden. Het zelfde vertellen ons ook de foto's, die nog bestaan van deze eenzame mens, die in de kring van zijn stadgenoten geen geestverwanten vond en dan voor zijn vertier maar wat meekletste in het oude cafeetje van ‘Vatter Schiffelers’, waar de kleinsteedse politikasters zich elke avond kwamen opwinden over de gemeentepolitiek en de laatste schandaaltjes.
Wie was deze Charles Beltjens, wiens graf in de vergetelheid geraakte en wiens naam rijkelijk laat aan 'n laan in een van Sittards nieuwe stadswijken werd gegeven? Volgens zijn Sittardse tijdgenoten een vreemdsoortige, een raadselachtige figuur, die Franse gedichten schreef en daar wel eens een prijs mee won; een prijs overigens, die het in de belangstelling van zijn medeburgers niet kon halen bij de prijzen, waarmee de harmonie en de gymnastiekvereniging de roem van Sittard bevorderden. Vooral één zaak moet men in die tijd van steigerende redemptoristen wel uitermate bedenkelijk hebben gevonden: Charles Beltjens deed zich jarenlang voor als een verbitterde skepticus; als een opstandige tegen God, wiens bestaan hij weliswaar betwijfelde, maar tegen wie hij zich niettemin sub conditione in vlammende dichterlijke aanklachten richtte als tegen de veroorzaker van alle aardse ellende en zeer in het bijzonder van zijn eigen smartelijke levensweg. Tóch was Charles Beltjens een godsdienstig opgevoed mens. Hij stamde uit een oprecht gelovige Limburgse familie en de ironie van het lot wil, dat hij opgroeide en een groot deel van zijn leven sleet in het winkelhuis, thans Limbrichterstraat 24, in welks etalage de suikerzoete devotiebeelden van Christus, Maria, Sint Jozef en andere vertegenwoordigers van het hemelse hof een beroep deden op de vroomheid en de portemonnee van de voorbijgangers. In dat huis werd hij op 2 mei 1832 geboren als derde kind van de uit Roermond afkomstige Frans Anton Hubert Beltjens en Maria Ida Leloup, die uit een Luikse familie
| |
| |
van zilversmeden stamde. In het Sittardse gemeentehuis werd hij door schepen Jan Clemens in de registers van de burgerlijke stand ingeschreven onder de namen Karel Michel Hubert. Van de veertien kinderen, die uit het huwelijk Beltjens-Leloup voortkwamen, stierven er acht beneden de leeftijd van twee jaar, wat in die dagen niet ongewoon was. Van de anderen - vijf zoons en een dochter - vestigde Frans Beltjens zich in 1868 te Brussel. De vier broers, die vele jaren in Sittard samenwoonden - met hun zuster Johanna als zorgzame huishoudster - werden in de wandeling ‘de vier heemskinderen’ genoemd.
Over de kinderjaren van Charles is niets bijzonders te vertellen. Hij zal met zijn kameraadjes de lagere school hebben bezocht. Op vrije middagen en onder de vakanties zal het jeugdige volkje op de Kollenberg of in de ‘Baenje’ zijn speelterrein hebben gevonden, en in de wintermaanden zal ook hij wel ‘sjölke’ hebben gesprongen ‘oppe wiejer van ooze wal’. Eerst in 1842 - zo vernemen wij - plaatste zijn vader hem op het ‘kollege’ van Henssen, een soort inrichting van voortgezet onderwijs, waar de eerste beginselen van het latijn werden onderwezen. Daar men in Charles een toekomstige priester meende te bespeuren, verhuisde hij een jaar later naar Rolduc. Tot 1849 zou hij in deze geheel op het Franse kultuurgebied georiënteerde omgeving blijven, en uit die tijd ook dateren de eerste, nog tamelijk stuntelige, maar toch van een dichterlijke aanleg getuigende verzen, die hij min of meer lukraak opschreef in een ouderwetse poëziealbum, die zich op het ogenblik nog in het Sittardse gemeentearchief bevindt. Uit deze eerste dichtproeven blijkt duidelijk, dat Charles Beltjens al op jeugdige leeftijd een kind van zijn eeuw was. Van nature idealistisch en vurig aangelegd, maar tóch met als onafscheidelijke karakterkomponent de in die tijd zo wijdverbreide neiging tot melancholische zelfbespiegeling, stond hij toen reeds tegenover het leven als tegenover een dreigend mysterie, dat hem met machteloosheid sloeg. Hij zocht met een benauwd hart naar een geestelijk steunpunt, dat hem een gevoel van geborgenheid zou kunnen geven temidden van de raadselen van het menselijk bestaan. En met de onbestemdheid van het jeugdige gevoelsleven meende hij dat steunpunt te vinden in een liefde, die vooralsnog zonder levend objekt bleef, maar waarvan hij het beeld zag in de vogel, die zijn jongen onder de vleugels neemt als hij boven zijn nest de aasgier ziet cirkelen:
‘Et je cherche partout cette âme, soeur jumelle,
Qui couvre mon destin de son ombre d'amour,
| |
| |
Comme l'oiseau qui mets ses petits sous son aile
Quand il voit tournoyer sur son nid le vautour.’
Dat Charles Beltjens, toen hij in 1849 Rolduc verliet, elke neiging tot het priesterschap - zo hij die al ooit kende - had afgeschreven, zal iedere lezer van deze eerste dichtproeven begrijpen.
Uit de Rolducse wereld van studie, dichten en dromen stapte Charles nu over naar Leuven, om daar in de zaak van een oom voor de handel te worden opgeleid. Een paar jaar bleef hij in de oude Belgische universiteitsstad en bezocht van daaruit ook Parijs. Toen hij naar Sittard terugkeerde, 21 jaar oud, naderde het grote keerpunt in zijn leven; een keerpunt, dat zowel op zijn persoonlijke levenshouding als op zijn dichterschap een onuitwisbaar stempel zou drukken.
Aan het Sittardse Marktplein, achter het pand nummer 28, bevindt zich een grote tuin, die tot de dag van vandaag zijn achttiende-eeuws karakter vrijwel onveranderd heeft behouden. Huis en tuin waren in het midden van de vorige eeuw eigendom van de in het Belgische Bree in 1799 geboren dokter Franciscus Cornelis de Borman, gehuwd met de zes jaar oudere Maria Engelen, die behoorde tot een min of meer legendarische, zeer gefortuneerde Sittardse familie, waaraan de herinnering nog voortleeft in de door haar voormalige eigendommen aangelegde Engelenkampstraat. Het gezin de Borman schijnt een merkwaardig gezin te zijn geweest, waar enerzijds het overdreven standsbewustzijn van die dagen leefde, maar waar men anderzijds toch bepaalde kwaliteiten van geest en hart in anderen wist te waarderen, ook al behoorden die anderen - want daar liep de maatschappelijke scheidslijn - niet tot de dames- of heren-, maar tot de vrouwen- of mannenkongregatie. Het huis van de dokter moet een soort kultuur-oase zijn geweest, waar men over beeldende kunst en literatuur sprak en samen musiceerde. Ook Charles Beltjens kreeg toegang tot deze selekte kring en moet daar, gezien zijn talentvolle persoonlijkheid, aanvankelijk een graag geziene gast zijn geweest, vooral omdat hij zich niet slechts aan de dichtkunst wijdde, maar ook als violist tot opmerkelijke prestaties in staat was. De jongste dochter Isabelle, die hij aldus geregeld ontmoette, werd al spoedig zijn hooggewaardeerde vriendin, en deze vriendschap groeide bij de romantische dichter in korte tijd uit tot de grote liefde, die tevens het bittere drama van zijn leven zou worden. Op het onbestemde verlangen van zijn jeugd vond hij het levende antwoord in haar, die van nu af geheel en al bezit nam van zijn dichterlijke dromen; die het romantisch
| |
| |
geïdealizeerde wezen werd, tot wie hij zich aangetrokken gevoelde met alle vezels van zijn getourmenteerd bestaan. Haar aanwezigheid staat achter alle verzen en de vreugde om deze beantwoorde liefde kristallizeerde zich in zijn beste dichtwerk, ‘Aurore’, waarin hij het natuurgebeuren van de ontwakende dag ziet als een inspirerend beeld van de vreugde, die het leven hem schenkt: ‘Il fait beau dans mon coeur comme dans la nature’. ‘Aurore’ zou het enige gedicht van Charles Beltjens zijn, waarover de glans van de zon ligt.
Vrijwel elke dag ontmoette hij zijn geliefde in de grote, plechtstatige tuin, waar zij hem opwachtte aan het poortje, dat via de Wal toegang bood. Wij weten niet of dokter de Borman in het begin zijn vaderlijke goedkeuring gaf, dan wel de verhouding niet serieus nam. In zijn latere brieven aan Isabelle, waarvan er enkele in het Sittardse gemeentearchief worden bewaard, blijkt Charles Beltjens zelf het zogenaamde ‘standsverschil’ als doorslaggevend motief voor de fel afwijzende houding van de dokter aanwezig te achten. Zeker is dat op een gegeven ogenblik - noch de juiste toedracht, noch de juiste datum is bekend - de dichter als een gedesillusioneerde, als een geestelijk gebroken man de wijk nam naar Brussel, om eerst in 1872 naar Sittard terug te keren. Wie deze tragische geschiedenis niet kent en tevens geen of weinig gevoel heeft voor de levenssfeer van die tijd, zal misschien geneigd zijn Beltjens' van het zwartste pessimisme doortrokken oeuvre zonder meer onder te brengen bij de teatraal-sombere produkten, die zovele romantici ons hebben nagelaten. Toch is, naar ik meen, de smart, die deze dichter uitzingt, soms uitschreeuwt, een echte, diep-innerlijk ervaren smart, ook al was hij in zijn uitingsmogelijkheden gebonden aan het levensgevoel en de literaire stromingen van een tijd, die nu eenmaal de onze niet is.
In Brussel heeft Charles Beltjens zich afgewend van de katolieke kerk, waarin hij was opgevoed. God werd voor hem een ‘Dieu sourd-muet chez qui vainement nous frappons’, het leven een spookachtige speling van ondoorzichtige krachten en de dood de enige verlossing uit deze ‘Y-grec inexplicable’. Zijn ‘Nox’ - een lang gedicht met, naast zwakke, ook zeer mooie verzen - wordt geheel beheerst door dit uitzichtloze noodlotsbesef:
‘Maintenant que je touche au sommet de la vie,
qui dans l'or du matin m'apparaissait si beau,
de cette cime a pas si pénible gravie
je n'aspire à plus rien qu'à descendre au tombeau.
| |
| |
De tous mes voeux déçus c'est le seul qui me reste;
c'est le seul qui sera par le sort écouté!
O Sphinx, j'ai deviné ton enigme funeste
et je sais ton secret, triste Nécessité!
Je ne crois plus à rien qu'à vous, sombres fantômes,
Fatalité, Hasard au sceptre souverain,
c'est vous seul qui réglez la danse des atomes
sur le rhythme éternel de vos lyres d'airain.
Rien n'est vrai, rien n'est faux; sous ta roue, o Fortune,
le lâche et le martyr sont broyés tour à tour.
Dans la mer des humains tu fais comme la lune
le flux et le reflux sans haine et sans amour.’
Reeds in een vroeger werk, ‘Le Condor Captif’, vinden wij het zelfde sombere levensgevoel, zij het ook in minder extreme vorm. Het is een dichterlijke reflektie op het lot van de gevangen kondor, die hij in de Jardin des Plantes zag en die, als hij bij de aankomst van een schip uit Zuid-Amerika de lucht van zijn geboortegrond ruikt, wanhoopskreten uitstoot en zijn majestueuze vleugels uitslaat tegen de onverbiddelijke tralies van zijn kooi. Ook hier weer is deze vogel een symbool van het verloren paradijs; van het verloren menselijk geluk:
‘Dans nos âmes qu'emplit ta voix sombre et plaintive,
dans nos coeurs par ton bec et tes ongles tordus,
c'est toi qui veux rouvrir ta grande aile captive,
o souvenir! Oiseau des paradis perdus!’
Ook na de terugkeer in zijn geboortestad bleef Charles Beltjens de muze trouw. Voor zijn stadgenoten echter was en bleef hij innerlijk een vreemde, die door de leerlingen van het Jezuïetenkollege ‘Rinaldo Rinaldini’ werd genoemd en over wiens tragisch lot zelfs spotdichten in de karnavalskrant verschenen.
De laatste jaren van zijn leven brachten hem naast de geestelijke troosteloosheid, die zijn deel was, ook nog het fysieke lijden van een kwaal, die zijn gezondheid langzaam sloopte. Maar toch zou hij voor zijn dood bij God de rust vinden, die hij zo hartstochtelijk maar vergeefs aan aardse bronnen zocht.
| |
| |
Hij maakte kennis met pater Jonckbloet, een leraar aan het Jezuïetenkollege, die toentertijd als literair criticus naam genoot. Deze priester werd zijn persoonlijke vriend, en het is vooral aan deze vriendschap te danken, dat de dichter, die op 20 juni 1890 overleed, een paar maanden voor zijn dood terugkeerde tot de kerk, die hij verlaten had.
Welke waarde moeten wij nu aan Charles Beltjens' oeuvre toekennen? Als wij sommige van zijn tijdgenoten moeten geloven, behoorde deze Limburgse romanticus tot de groten van die dagen. Frédéric Mistral sprak met betrekking tot hem van ‘la grandeur du style et la magnificence des images’ en van ‘la profondeur des pensées’, die hij in Beltjens' verzen bewonderde, ‘et l'on sent frissonner - zo voegde hij daaraan toe - dans ces stances superbes Ie souffle du Livre de Job’. In verschillende Franse literatuurgeschiedenissen en bloemlezingen, die in de laatste decennia van de vorige eeuw verschenen, werd Charles Beltjens op één lijn gesteld met Racine, Victor Hugo en andere groten uit de Franse letterkunde. Zijn werk verwierf verscheidene bekroningen, en in de befaamde literaire salons van de Franse hoofdstad was toentertijd de naam van Charles Beltjens even bekend - zij het ook op andere wijze - als in de Sittardse gelagkamer van ‘Vatter Schiffelers’.
Nu zijn er tal van letterkundige critici, die nauwelijks een goed woord over hebben voor de negentiende-eeuwse stroming van de romantiek. En inderdaad, in veel, heel veel produkten van die tijd is de valsheid, de gekunsteldheid, de onechtheid van de voorgewende gevoelens evident. Maar toch werd, alle gevoelsaberraties ten spijt, in de romantiek een vorm, al was het ook een beperkt-eigentijdse, gegeven aan de universeel-menselijke smart en ontgoocheling, die het tot volwassenheid gekomen kind ervaart als het zijn kinderlijke illusies ziet stukbreken tegen de muur van wat wij de nuchtere werkelijkheid plegen te noemen, terwijl anderzijds toch het verlangen levend blijft naar een geluk, dat telkens naar een verdere horizon terugwijkt. Deze existentiële ervaring van onze betrekkelijkheid, die de gelovige mens voor het Absolute, voor God als tegenpool plaatst, manifesteert zich zelfs in de ‘onechtheid’ van veel romantiek-literatuur als een machteloze poging om een uitingsmogelijkheid te vinden voor dat diepste menselijk levensgevoel, waarvan slechts begenadigde kunstenaars het zuivere klankbord kunnen zijn. Dat Charles Beltjens, ondanks de kritiek, waartoe ook zijn werk aanleiding geeft, au fond zulk een begenadigde kunstenaar was, lijkt mij onbetwistbaar. De verscheurende smart, de innerlijke gespletenheid, de felle verbittering en later de rust van het verzoend aanvaarden van zijn lot waren bij hem geen modieus
| |
| |
koketteren met een levenswerkelijkheid, die de zijne niet was, integendeel! Wat bij vele romantici onecht en vals was, werd bij hem door eigen tragische ervaring gedragen. Het leven heeft deze fijngevoelige, kunstzinnige mens geslagen en getrapt. Door geheel zijn werk heen trilt de klacht van een gewonde ziel, die zich gevoelde - om het met de woorden van Job te zeggen - als ‘de man, wiens pad in de duisternis ligt; wien God elke uitweg heeft afgesneden’. Maar gelukkig kon ook hij, aan het einde van zijn levensweg gekomen, met Job zeggen: ‘Ik weet dat mijn Verlosser leeft... Ja, ik zal Hem aanschouwen. Mijn ogen zullen Hem zien, maar niet meer als vijand.’ Hij kon toen, na de betrekkelijkheid en de vergankelijkheid van alle aardse geluksdromen bitter te hebben ervaren, in volle overgave dichten:
‘Le monde peut mentir; les cieux restent fidèles.
Four nos ailes toujours ils garderont des nids.
Toujours pour notre soif ils auront des fontaines;
Pour nos coeurs des amours et des printemps plus doux.
Les clartés de Là-Haut sont des clartés certaines
Et l'espace et le temps ne peuvent rien sur nous.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd