Verzorgd Nederlands

[p. 11]

Verantwoording

Degene die voor taalhygiëne ijvert, heeft de wind niet mee: sinds het eind van de vorige eeuw, toen Taal en Letteren¹ de strijd opende voor een natuurlijke taal, is de normatieve taalbeoefening teruggedrongen naar het bekrompen terrein van de schoolmeester: de wetenschap werd kopschuw voor normen, ze zocht haar taak in de descriptie. De structurele taalwetenschap, die sinds De Saussures Cours de linguistique générale (1916) snel veel aanhangers vond, beschreef het systeem van de taal naar de gegevens die ze aantrof bij sprekers en schrijvers; ze had een heilige eerbied voor ‘merkwaardige constructies’, maar het rode potlood kwam in haar arsenaal niet voor².

De transformationeel-generatieve grammatica werkt wel met het onderscheid ‘grammaticaal en ongrammaticaal’, maar voorlopig lijkt het er niet op, dat de volgelingen van Chomsky een duidelijke invloed uitoefenen op de verbetering van het taalgebruik³.

Ondertussen heeft zich aan de universiteiten en andere instituten voor de opleiding van leraren een nieuw vak ontwikkeld: Taalbeheersing^3a. Daarin worden de problemen van de informatieoverdracht bestudeerd. Dit boek bevat weinig van al deze theorie; het geeft op een simpele manier wat praktische aanwijzingen voor de (toekomstige) leraar die concrete hulp wil bieden aan zijn leerlingen. Men kan het dus een ouderwets boek noemen. Het is ook voortgekomen uit een mentaliteit die eveneens ouderwets wordt genoemd: uit de overtuiging dat er normen zijn van verantwoord taalgebruik, die aan de jonge generatie moeten worden doorgegeven.

Het lijkt me niet twijfelachtig hoe de houding van de moedertaalleraar dient te zijn: hij moet (weer) taalpedagoog zijn; hij moet niet alleen de feitelijke gegevens van de taalstructuur constateren, maar hij moet de moed hebben om aan taalopbouw te doen. Het Algemeen-Beschaafd Nederlands, ofindien men liever wil: het Verzorgd Nederlands⁴ moet het voorwerp van zijn dagelijkse bemoeienis zijn. Daarbij heeft hij het recht en de plicht, op een wijze manier conservatief te zijn⁵. Hij moet een zwaar tegenwicht vormen tegen de grillen van de mode, en met overtuiging onze taal verdedigen tegen de invloed van ondermijnende krachten. Zijn wetenschappelijke vorming zal hem daarbij vrijwaren voor despotisme en bekrompenheid.

De norm voor Verzorgd Nederlands, zal hij niet zoeken bij de ‘normatieve grammatica’ uit het verleden, evenmin bij de grote massa van de Neder-

1 F. Buitenrust Hettema, J.H. van den Bosch, R.A. Kollewijn e.a. Een overzicht van de geschiedenis der taalwetenschap is te vinden in: C.G.N. de Vooys, Geschiedenis van de Nederlandse taal, Groningen 1952⁵; A.G. van Hamel, Geschiedenis der taalwetenschap, Den Haag 1945; C.P.F. Lecoutere-L. Grootaers, Inleiding tot de taalkunde en tot de geschiedenis van het Nederlands, Groningen 1948⁶; A.W. de Groot, Inleiding tot de algemene taalwetenschap, Groningen 1962. Voor de geschiedenis van het onderwijs raadplege men: H.J. de Vos, Moedertaalonderwijs in de Nederlanden, 2 dln., Turnhout 1939; A.G.I. Erftemeijer, Stijloefeningen op de middelbare school, diss. Nijmegen 1958.

2 H. Schultink, Statische of dynamische taalbeschrijving, Den Haag 1963.

3 F.G. Droste, Algemene taalwetenschap en transformationele grammatica, Leuven 1972, pag. 93 e.v.; H. Hulshof, Taalsysteem en taalbouwsels, Zeist 1971, pag. 101 e.v.

3a Zie Spektator 3 (1973-1974), pag. 413 e.v.

4 G. Kloeke, Gezag en norm bij het gebruik van Verzorgd Nederlands, Amsterdam 1951.

5 J. Leenen, Het goed recht van taalbemoeiing, Nu Nog 10 (1962) pag. 2 e.v.; C.A. Zaalberg, De taalleraar als taalpoliticus, Groningen 1960, pag. 11; A. Bosker, Het gebruik van het imperfectum en het perfectum in het Nederlands, het Duits, het Frans, en het Engels, pag. 11: ‘De spraakkunst constateert niet alleen, zij selecteert meteen. Zij is niet alleen descriptief, zij normaliseert ook, door alleen de taal te registreren van hen die er zich op toeleggen juist te spreken en goed te schrijven’. Dezelfde gedachte bij B.C. Damsteegt, In de doolhof van het Nederlands, Zwolle 1960⁶, 1965⁷, pag. 5 e.v.; C.A. Zaalberg, Beraden taalijver, Jaarboek van de Maatsch. der Ned. Letterk. te Leiden, 1963-1964, Leiden 1964. Zie vooral H.F.A. van der Lubbe, Woordvolgorde in het Nederlands, Assen 1958, Hst. 1. Object en methode van onderzoek. Bij de behandeling van het begrip ‘het huidige Algemene Nederlands’ maakt hij onderscheid tussen juist en onjuist (pag. 25); hij erkent het gezag van de deskundige taalgebruiker en zelfs tot op zekere hoogte dat van ‘de school’.

[p. 12]

lands-sprekenden, maar bij de taalpraktijk van de tijdgenoten die hun taal bewust hanteren en hun stijl met liefde verzorgen.

Dat deze norm relatief en subjectief is, zal geen zinnig mens ontkennen. Daar volgt meteen uit, dat geen enkele taaldidacticus absolute normen mag hanteren; alle uitspraken in dit boek omtrent goed of verkeerd zijn dan ook niet absoluut bedoeld.

Bovenstaande uiteenzetting kan aanleiding zijn tot misverstand. Er zou uit gelezen kunnen worden, dat taalbeheersing bestaat in het vermijden van fouten en het onderhouden van voorschriften; dat het de taak van de leraar is, fouten op te ruimen en regels in te heien. Dat is natuurlijk niet waar. Het vermijden van fouten is nog slechts het negatieve element in de taalbeheersing. (Maar de afbraak van obstakels is de noodzakelijke activiteit, voorafgaande aan de opbouw!) En bij de beoordeling van taaluitingen moeten we de levende taal als norm aanvaarden, niet het verstarde voorschrift. (Maar de achteloze conversatietaal mag niet het model zijn bij schriftelijke uitingen: wie naar taalcultuur streeft, schrijft niet precies zoals hij praat; hij eerbiedigt het stilistisch verschil tussen geschreven en gesproken taal!⁶)

De didactiek van het taalonderwijs heeft als doel: actieve en passieve (produktieve en receptieve) taalbeheersing. De cultivering van het normbesef wordt het beste verwezenlijkt door jarenlange confrontatie met voorbeeldig Nederlands (tekstbehandeling) en door de voortdurende oefening in mondeling en schriftelijk taalgebruik. De leraar dient daarnaast echter systematisch onderricht te geven in de verschillende aspecten van de taalbeheersing. De aanvulling van de woordenschat mag niet aan het toeval worden overgelaten⁷. De grammatica is een onmisbaar fundament voor het verstaan en (in mindere mate) voor het gebruik van gecompliceerde syntagma's. Door de studie van bijzondere constructies verwerven onze leerlingen de vaardigheid die ze nodig hebben in de doolhof van gecompliceerde teksten. Bovendien brengt de taaltheorie hen tot bewuster begrip van een tekst die ze zonder theorie slechts oppervlakkig zouden verwerken⁸.

Maar naast al deze opbouwende activiteiten blijft de bestrijding van veel voorkomende fouten een onmisbare bezigheid. Daarbij zijn de leerlingen niet geholpen met vage kritiek van de leraar; effectiever is een vast systeem: een cursus waarin frequente figuren (beknopte bijzin, samentrekking, tangconstructie, bepalingen van oorzaak of reden enz.) in hun correcte en in hun verkeerde vorm duidelijk worden behandeld⁹. Als ze zo'n cursus tot hun beschikking hebben, wordt de correctie van schriftelijk werk eenvoudiger en nuttiger: de leraar kan de fouten etiketteren, zodat iedere leerling een scherp beeld krijgt van zijn steeds terugkerende tekortkomingen. Opmerkingen aangaande de compositie worden onder het werk geschreven; bijzondere taal- en stijlfouten

6 G.A. van Es, Spanning tussen voorschrift en werkelijkheid, gepubliceerd in Verzorgd Nederlands, vier voordrachten, gehouden op de Taaldag 1955, Genootschap ‘Onze Taal’; C.F.P. Stutterheim, Taalbeschrijving en Taalwaardering, 's-Hertogenbosch 1958.

7 A.G.I. Erftemeijer, Stijloefening op de middelbare school, diss. Nijmegen 1958; J. Jansonius, Over de vorming van de neerlandicus, Lev. Talen 1967, pag. 628 e.v.

8 C.F.P. Stutterheim, Taalbeschouwing en taalbeheersing, Amsterdam 1954.

9 Voor schoolgebruik is van mijn hand verschenen: Apparaat voor correctie van spelfouten en taalfouten, Malmberg.

[p. 13]

worden ter plaatse gesignaleerd: in de tekst en in margine. Van het grootste belang is, dat dit laatste duidelijk en concreet gebeurt; het beste is een vast systeem van namen en tekens¹⁰.

Het apparaat van taal- en stijlfouten moet bevatten: 1. spelling; 2. woordkeus en zinsbouw. Deze verdeling dient zo consequent mogelijk te worden aangehouden opdat een rubricering van de dagelijks terugkerende fouten mogelijk is.

Het hier aangeboden boek bevat de afdeling woordkeus en zinsbouw; omdat bij enkele onderwerpen (contaminatie, pleonasme, barbarisme) beide onderdelen voorkomen, is een strakke verdeling in twee hoofdstukken niet mogelijk gebleken.

10 F.J.P. Peeters, Hulp van correctietekens voor schriftelijk werk, Lev. Talen 1954, pag. 533 e.v.; zie ook Didactische handleiding voor de leraar in de moedertaal, Amsterdam-Purmerend-Groningen. Een code van cijfers en letters: C.J. en H. Elsinga, Wegwijzer naar opstel, brieven, parafrase, samenvatting, Versluys, Amsterdam-Antwerpen.