|
| |
| |
| |
27. Max Pam W. F. Hermans over Zuid-Afrika
[Oorspronkelijk gepubliceerd in: nrc-Handelsblad, 8 april 1983]
Als een tandarts die een onverdoofde zenuw aanboort, heeft de schrijver W. F. Hermans in
Nederland weer eens een pijnlijke schrikreactie veroorzaakt. Dit keer werden geen
katholieken beledigd en trapte hij niet op H. A. Gomperts zoals een trambestuurder op zijn
bel, evenmin weigerde hij een literaire prijs of schreef hij een nieuw hoofdstuk in de Weinreb-affaire, de consternatie gold ditmaal zijn reis naar Zuid-Afrika. Op uitnodiging van de
uitgever Human en Rousseau, bij wie enkele van zijn romans - met Zuidafrikaanse annotaties
- zijn en worden gepubliceerd, hield Hermans in dit land een aantal lezingen over zijn werk.
De eerste berichten die in de Nederlandse kranten over de reis verschenen, wekten een gevoel
van bevreemding op bij degenen die dachten zijn geschriften te kennen. Zo zou Hermans niet
alleen verklaard hebben ‘dat in Nederland geen vermenging van rassen mag plaats
vinden’, maar ook ‘dat de Molukkers eigenlijk apart gezet moeten worden’. In Zuid-Afrika zelf zouden de opmerkingen van Hermans ook niet overal met instemming zijn
ontvangen. In die geest meldde het dagblad Trouw onder de kop Houding Hermans schokt
Zuidafrikaanse schrijvers reeds op 25 maart dat de auteur op de universiteit van Wes-Kaapland
door prof. Jakes Gerwel met weinig vreugde was verwelkomd. Een eigenaardig bericht, want
pas vier dagen later, op 29 maart, bezocht Hermans de universiteit, waar hij naar zijn zeggen
vriendschappelijk door prof. Gerwel werd bejegend.
Inmiddels is Hermans in zijn woonplaats Parijs teruggekeerd. Hermans spreekt op zijn
typische manier, meestal snel formulerend en soms geagiteerd over zo veel domheid in de
wereld.
- Ik heb het bezoek gebracht, ik heb er geen spijt van, ik ben er niet rijk aan geworden, maar
achter mijn rug ben ik door de Nederlandse kranten op een afschuwelijke manier belasterd. Er zijn
mij woorden | |
| |
in de mond gelegd, waarvan een ieder die mijn werk kent, weet dat ik ze
eenvoudig nooit gezegd kan hebben. ‘Hermans is tegen rassenvermenging’, dat is een
fantastische leugen. ‘De Molukkers zouden in aparte getto's moeten worden ondergebracht’.
Ik heb alleen beweerd dat de Molukkers zelf er geen trek in hebben om in het Nederlandse volk op
te lossen. Zij houden zichzelf apart. Alle moralisten nemen maar aan dat Turken, Marokkanen,
Molukkers en waarschijnlijk ook de Surinamers, geen groter ideaal hebben dan spoorloos in het
Nederlandse volk te verdwijnen.
De berichtgeving over Zuid-Afrika, ook die in NRC Handelsblad, is voornamelijk afkomstig van
Engelstalige journalisten. De Engelsen hebben een grote haat tegen de blanke Afrikaners en
omgekeerd. Veel journalisten hebben überhaupt het oogmerk om Zuid-Afrika op welke wijze dan
ook te schaden. Vooral de communisten zijn daar op uit. Zij hebben er groot voordeel bij wanneer
Zuid-Afrika in een chaos verandert, zoals Angola, Mozambique, Soedan of Rhodesië. Alles wat
ook maar een klein beetje begrip voor Zuid-Afrika op kan brengen, moet daarom worden
besmeurd.
- Er is u verweten dat u een door de Verenigde Naties ingestelde boycot hebt doorbroken.
- Die boycot bestaat niet. Er is door de vn, die voor de helft bestaat uit landen die even
autoritair of nog autoritairder bestuurd worden dan Zuid-Afrika aanbevolen om sancties tegen Zuid-Afrika te treffen. Maar in de praktijk is er, buiten Nederland, geen Westers land dat Zuid-Afrika
boycot. Als Engeland daartoe zou overgaan, zou het misschien enige zin hebben, maar de Engelsen
strooien met geld om zich heen. De Franse culturele attaché deelt studiebeurzen uit. Wat stelt u zich
toch voor? Als u een Zuidafrikaanse boekhandel binnenstapt, ziet u vijfhonderd meter Engelse
boeken staan, een meter Afrikaanse boeken en een halve meter Nederlandse boeken. Dacht u dat
Amerika boycot? Natuurlijk niet. Geen enkel land is zo gek. Moet Nederland zich verbeelden iets
aan de toestanden te kunnen verbeteren door een enkele schrijver die het land bezoekt, te
belasteren? Graham Greene loopt er rond. Norman Mailer is er geweest en an- | |
| |
dere schrijvers,
veel beroemder dan ik. Wat dacht u? - dat de Zuidafrikanen hun hand in eigen boezem steken,
wanneer zij het bericht krijgen dat van Jan Wolkers de vijf bestelde exemplaren van Terug naar
Oegstgeest niet mogen worden verzonden? Zo werkt het toch niet.
Ieder land dat Zuid-Afrika serieus wil treffen, kan het op alle gebieden treffen, behalve op dat van
de literatuur. Maar in Nederland is het precies omgekeerd. Het cultureel verdrag met Zuid-Afrika is
opgezegd, maar Shell gaat gewoon door en er zijn ook nog vele andere bedrijven die goede zaken
doen. Als Nederland van mening is dat zijn eigen gemeenschap redelijker is, dat de
maatschappelijke ideeën hier fatsoenlijker zijn, dan is toch de enige conclusie om die mensen naar
Nederland toe te halen om ze te laten zien hoe de toestanden elders zijn. Laat ze dan teruggaan naar
hun land om er nog eens over na te denken. Op de Zuidafrikaanse scholen worden
opstelwedstrijden gehouden. Wie het beste Duitse opstel schrijft, mag een half jaar naar Duitsland
op kosten van de Duitse overheid. Zo behoort het ook te gaan. Dat is de beste reclame tegen de
apartheid, maar je moet die mensen niet gaan beledigen alsof het paria's zijn. Door de mensen te
isoleren, breng je ze juist bij elkaar. Zo is het toch ook in de Tweede Wereldoorlog met de Duitsers
gegaan. Als de geallieerden geen onvoorwaardelijke overgave hadden geëist, was de oorlog
misschien eerder tot een einde gebracht. In '43 beseften de meeste Duitsers al dat het een verloren
zaak was. Elke nacht ging er een Duitse stad de lucht in, dat ondergingen ze ook niet voor hun lol.
- De verdrukte zwarten willen toch zelf een boycot.
- Dat wordt in Nederland ook verzonnen. Ik ben in Zuid-Afrika geen mens tegengekomen die voor
een boycot is. Ik heb blanke, bruine, zwarte schrijvers gesproken, links georiënteerde schrijvers,
maar niemand is voor een boycot. Ik bezweer het u! Wat hebben ze er ook aan? Zelfs de meest
liberalen vinden een culturele boycot een belediging. Alsof zij kinderen zijn die door Nederland
worden gekapitteld.
- Ik ken mensen die zonder een al te moralistisch oog naar Zuid-Afrika gingen, maar die toch
aangeslagen terugkwamen.
| |
| |
- Laat ik voorop stellen dat ik niet ben gegaan als socioloog of profeet. Van het land heb ik geen
bijzondere studie gemaakt en als u er mij niet naar had gevraagd, zou ik er nooit over zijn begonnen.
De kleine apartheid, waar men zo zwaar aan tilt, is natuurlijk ook schandelijk. Aparte autobussen
voor zwarten en blanken, zoals in Johannesburg - dat is zo archaïsch, dat het in geen enkel land
meer bestaat. De mensen die ik heb ontmoet, en dat waren in hoofdzaak de liberalen, spraken
daarover met een gevoel van gêne en schaamte. Maar niet overal is de kleine apartheid in de
praktijk doorgevoerd. Het hangt sterk af van de gemeenteraden; in Kaapstad bestaat een dergelijke
scheiding niet. In veel opzichten deed het land mij aan mijn jeugd denken. Zo'n dertig jaar geleden
had je ook in het zuiden van de Verenigde Staten nog aparte autobussen en scholen voor zwarten.
- Die discriminatie werd door de centrale regering in Washington systematisch tegengegaan.
- Dat poogt men in Zuid-Afrika ook, maar de regering kan niet altijd krachtig genoeg een ander
beleid voeren. Er komen verkiezingen over de vraag of de Aziaten en de kleurlingen het stemrecht
terug zullen krijgen, dat hun in de tijd van Malan is afgepakt. Maar bij die verkiezingen is rechts te
sterk. Rechts is voor het land een even grote bedreiging als het communisme van links.
Men heeft in Nederland over de apartheid soms de vreemdste ideeën. Voordat ik wegging,
vergeleek een van mijn vrienden Zuid-Afrika met Hitler-Duitsland. Daaraan moest ik denken, toen
mij een merkwaardig voorval overkwam. Ik reed met iemand in een auto over de schitterende
Zuidafrikaanse wegen. Wij zaten te babbelen en die man reed 120 km per uur, terwijl als maximum
snelheid slechts 100 km is toegestaan. De bestuurder ziet het kabeltje niet, dat over de weg ligt en
een halve kilometer verderop worden wij aangehouden door twee zwarte politieagenten. Mijnheer,
u heeft 120 km gereden. Erkent u dat? Ja, ik erken, waarop een van de zwarte agenten een boete
uitschrijft van 150 rand, een bedrag ter grootte van 150 rijksdaalders. Begrijpt u? Dacht u dat Hitler
joodse politieagenten in dienst zou hebben genomen? Ja, Weinreb dan, | |
| |
maar dat was dan ook
de enige! In de Zuidafrikaanse kranten mag geen propaganda gemaakt worden tegen de anders
gekleurde mensen. Wie iemand voor kaffer of koelie uitscheldt, kan een hoge boete krijgen, terwijl
de joden in Duitsland openlijk beledigd mochten worden. Ik zeg dat niet om de apartheid goed te
praten, maar omdat men in Nederland vooroordelen heeft die nergens op slaan.
Ik vermoed dat de bewoners van Zuid-Afrika zeer tragisch zijn en dat zij nog tragischer zullen
worden. Ik ben niet optimistisch, maar ik ben gelukkig geen profeet. De Zuidafrikaners hebben er
geen enkel belang bij om de rassenvooroordelen in stand te houden. Het is een utopische gedachte,
maar de enige uitweg lijkt mij dat er na een billijker verdeling van het gebied een soort statenbond
zoals Zwitserland wordt gesticht. In Zwitserland wonen de Duits, Frans en Italiaans sprekenden
toch ook apart.
- Maar het is de Duits sprekenden niet verboden om in het Franse gedeelte te komen.
- Gesteld dat in Zwitserland de bewoners van de Italiaanse kantons zich massaal rondom Basel en
Zürich in lege olietonnen zouden gaan vestigen, dan zoudt u eens moeten zien wat er in Zwitserland
zou gebeuren.
Wat zijn de consequenties voor Zuid-Afrika? Wat ze daar niet willen is het type van de
Zuidamerikaanse stad: een blank gedeelte met daaromheen eindeloze slums, waar mensen in
rioolbuizen en olietonnen wonen. Die mensen zijn door misdadige ondernemers naar de stad gelokt
met het verhaal dat er werk te vinden is, wat meestal niet het geval is. Ik geef toe, de wijze waarop
men in Zuid-Afrika de mensen hardhandig naar de thuislanden verwijdert, heeft helemaal mijn
instemming niet, maar u moet goed begrijpen dat de zwarte bevolking voor de helft uiterst primitief
is. Primitief niet in de zin van lager staand, maar in die van minder ontwikkeld. Hun culturele
opvattingen wijken totaal af van de Westerse normen.
- Men zou daarom beter een gerichte onderwijs-politiek kunnen voeren dan de zwarten in de
thuislanden te stoppen.
- Ja, dat is ook zoiets. In progressieve kringen in Nederland heeft men er absoluut geen enkel idee
van wat het werkelijke probleem | |
| |
van Zuid-Afrika is. Het probleem is niet eens zo zeer de
apartheid, alswel de bevolkingsexplosie. In het jaar 2025 zullen er 70 miljoen mensen zijn, waarvan
een tiende gedeelte blank is. U begrijpt toch wel dat zo'n land een kader moet hebben, dat ze er
geen enkel belang bij hebben om de mensen dom te houden. Het is toch volstrekt onmogelijk dat
vijf miljoen blanken de grote zwarte meerderheid blijven administreren. Men probeert daarom met
alle mogelijke middelen de zwarte groepen een eigen kader te geven.
- De kwaliteit van het onderwijs dat aan zwarten wordt gegeven is toch ontzaglijk veel lager
dan die van de blanken?
- Maar dat wordt niet met opzet gedaan. Alle moeite die men doet om de mensen te ontwikkelen,
stemt dikwijls niet overeen met hun eigen culturele opvattingen. Hierbij komt nog dat de kleine
groep van zwarte ontwikkelden onmogelijk voldoende onderwijzend personeel kan voortbrengen
voor de miljoenen die dat straks nodig hebben. Dat er zo veel zwarten in Zuid-Afrika zijn, is niet de
schuld van de blanken, dat komt omdat er velen uit andere landen toestromen en omdat de zwarten
niets van geboortebeperking willen weten. De tragiek is toch dat een chaos alleen voorkomen kan
worden door een staat te creëren die op Westerse leest is geschoeid. Natuurlijk zijn veel zwarten
niet gemakkelijk tot medewerking geneigd, omdat zij een gerechtvaardigde haat hebben tegen de
blanke heerschappij.
- Waren de thuislanden niet deprimerend om te bezoeken?
- Ik ben het hele land doorgereisd, maar ik heb zeker niet alles gezien. Over een boycot gesproken:
de mensen hingen aan mijn lippen en ik kon mij gewoon niet altijd losrukken, zo blij waren ze om
een schrijver uit Nederland te ontmoeten.
Speciaal op mijn verzoek heb ik bij Grahamstad een zwarte wijk bezocht die naar men mij zei, zeer
arm was. Er woonden vijftigduizend mensen, niet in rioolbuizen en olietonnen, maar in niet al te rijke
huisjes die altijd nog aanzienlijk beter waren dan soortgelijke onderkomens die ik in Kenia en
Tanzania heb gezien. Dat zei ik tegen mijn vriend, de linkse schrijver André Brink. ‘Ja dat zegt
onze regering ook altijd’, antwoordde hij. Maar toch is het waar. Wat | |
| |
dacht u? Als Zuid-Afrika zo'n grote hel is als altijd in Nederland wordt gedacht, waarom heeft men dan zo'n grote
moeite om de tienduizenden tegen te houden die uit Mozambique komen, een volksrepubliek waar
het heil nog door Marx zelf is gebracht.
- Maar daar gaat het toch niet om. Wanneer het elders nog treuriger is, dan kan dat toch
geen argument zijn om binnen de eigen staat ook onrechtvaardig te zijn en maar halve
krotten neer te zetten.
- Wanneer u denkt dat er niets aan de krotten wordt gedaan, dan heeft u het mis. Ik ben in twee
thuislanden geweest. Bophuthatswana is zeer welvarend, evenals Transkei. Ciskei is zeer arm. In
Bophuthatswana is weliswaar geen goud, maar er is wel een casino waar het goud naartoe vloeit.
- En de thuislanden omvatten maar 13% van het totale gebied van Zuid-Afrika.
- Ja, maar u moet niet vergeten dat een groot gedeelte woestijn is en nauwelijks bewoonbaar.
- Je verdeelt Nederland. De ene helft geef je Rotterdam, Amsterdam en omstreken, de andere
helft de Achterhoek en Drente. Dat is toch niet geheel eerlijk.
- Maar wat zou een veeboer in Amsterdam moeten beginnen?
- Als je toevallig zwart bent geboren, dan ben je voorbestemd om veeboer te worden.
- Ach welnee, mijnheer. Je wordt door niemand voorbestemd. U denkt toch niet dat die mensen
geen individualiteit hebben? Mensen wonen grotendeels al in gebieden die traditioneel de hunne
waren. Dat het eerlijk gaat, zult u mij niet horen beweren. Maar in principe is iets van de thuislanden
te maken. Het is toch duidelijk dat er na verkiezingen van one man one vote een burgeroorlog zal
uitbreken. Niet alleen tegen de blanken, maar ook tussen de zwarten onderling. De zwarte
bevolking bestaat uit ten minste zeven hoofdstammen. Als iemand in het gezelschap van een Zoeloe
zegt dat hij een Venda als bediende in dienst heeft genomen, dan spuugt de Zoeloe van verachting
op de grond. Wat stelt u zich voor? Wanneer de groep van 17 miljoen zwarten homogeen was, dan
zou er toch geen sprake kunnen zijn van een overheersing door vier miljoen blanken.
| |
| |
- Rhodesië heeft ook geen burgeroorlog opgeleverd.
- Dan leest u de verkeerde kranten. Daar zijn twee stammen, de Shona en de Matabele. De
Shonastam is bezig de Matabele volledig uit te roeien. Heus, dat vindt men daar gewoon. Hoeveel
lijken zijn er nu in Rhodesië gevonden? Tien, twintig? Duizenden, mijnheer. Daar vindt volgens een
paginagroot artikel in The Herald Tribune een genocide plaats op grote schaal.
- Zoals u de situatie beschrijft, lijkt die hopeloos, want ook zonder invoering van de
democratie zal er een burgeroorlog komen.
- Wat ik hoop of niet, is voor die mensen niet relevant. Ik wil ze alleen geen trap in de rug geven. Ik
ben geen profeet, ik vertel ook geen vrome leugens. Het enige dat ik wil beweren is dat de
praatjesmakers die op het Kleine-Gartmanplantsoen achter hun biertje zitten ook niet de ideale
oplossing in petto hebben.
- Wat is uw mening over de tjoeki-tjoekiboten van Gerard van het Reve?
- Dat is volkomen misplaatst, die flauwe kul van Van het Reve lees ik al vijftien jaar
niet meer. Ik kan heel veel, maar u gelooft toch hoop ik wel, dat ik hier in Parijs ook niet in staat
ben om de Nederlandse televisie te zien. Maar de enkele keer dat hij iets verstandigs zegt, komt er
een groot kabaal.
- Wolkers en Mulisch in een concentratiekamp. Is dat een
verstandige gedachte? Dat kunt u niet menen.
- Wolkers en Mulisch zijn er nu te oud voor. Zij zouden het geen halve dag overleven. Maar als ze
in hun jeugd uit opvoedkundig oogpunt één dag in een communistisch concentratiekamp waren gezet
om de volgende dag weer te worden vrijgelaten, zouden ze nu niet al die onzin over Cuba en
Rusland hebben verteld.
- Zou Multatuli het in Zuid-Afrika hebben uitgehouden?
- Multatuli kon het nergens uithouden, maar hij was geen anti-kolonialist. Hij zag de blanke als de
genereuze organisator van een primitieve maatschappij. Overigens wordt Multatuli daar zeer veel
gelezen. De Max Havelaar is een populair boek. Het is niet verboden en er wordt ook niet van
gezegd dat het de mensen op verkeerde gedachten brengt. In een van de bibliotheken van een
universiteit was Multatuli de enige Nederlandse schrijver, van wie een portret | |
| |
aan de muur
hing.
- Maar Multatuli is literatuur voor de liberalen.
- Dat zijn de mensen die ik voornamelijk heb ontmoet. U dacht toch niet dat ik naar Zuid-Afrika
ben gegaan om de Herstigte Nasionale Partij of de Verkramtes aan te moedigen. Ik zie mijn reis als
humanitaire hulp op geestelijk terrein. Ik heb de toegang tot de buitengewoon progressieve en
verlichte boeken die ik schrijf, vereenvoudigd.
Het is een van de weinige keren dat Hermans uitbundig lacht. Ik vraag hem waarom zijn
vrouw, een Surinaamse, niet is meegegaan. Zij zou ongetwijfeld de status van
‘ereblanke’ hebben gekregen.
- Ik was blij dat zij niet is meegegaan. De Zuidafrikanen zouden het heerlijk hebben gevonden.
‘Zie je wel, mijnheer Hermans neemt zijn Surinaamse vrouw mee, er is bij ons niets aan de
hand.’ Voor de Nederlandse kranten is het natuurlijk nooit goed, of ze mee zou zijn gegaan of
niet. Het was haar eigen beslissing. Achteraf geef ik haar gelijk. Wij zouden inderdaad niet veel last
hebben gehad, maar het idee dat je in een land bent waar gemengde echtparen niet te zamen in elk
willekeurig hotel mogen logeren, is toch onaangenaam. De apartheid is natuurlijk ook een
standskwestie. In de dure hotels is juist geen discriminatie, niets. In de vliegtuigen ook niet.
- De zwarte kan dat toch niet betalen.
- Dat is weer zoiets. Hoe haalt u het toch in uw hoofd? Dacht u dat er geen zwarten in de dure
hotels en de vliegtuigen zaten? Het zijn natuurlijk de beter gesitueerde zwarten.
- Is het voor een schrijver geen vreemde belevenis om uitgenodigd te worden in een land
waar censuur bestaat?
- De censuur zit als volgt in elkaar. Er bestaat een censuurraad. Wanneer een Zuidafrikaanse burger
klachten heeft over een boek, kan hij een officiële klacht indienen. Die mogelijkheid bestaat ook in
Nederland, maar dan kom je alleen terecht bij de gewone rechter. De klacht wordt voorgelegd aan
een commissie, die hem ontvankelijk verklaart of niet. De uitgever of de auteur kan in hoger beroep
gaan. Krijgen zij opnieuw ongelijk, dan wordt het boek een jaar verboden. Auteurs die het geluk
hebben dat enkele van hun boeken | |
| |
korte tijd verboden zijn, zien daarna hun bekendheid en
oplagecijfers stijgen. De auteurs die ik heb gesproken, Brink en Leroux, waren er trots op dat hun
boeken enige tijd verboden zijn geweest. In Zuid-Afrika mag veel meer dan men hier denkt. Toen ik
wegging, zei iemand - bepaald geen revolutionair - nogal fronsend: ‘Zuid-Afrika? Dat is toch het
land waar Hemingway verboden is?’ Maar het is niet waar. De boeken van Hemingway liggen in
de winkels. Faulkner is niet verboden, Joyce ook niet. Lady Chatterley's Lover van Lawrence is
niet verboden. Playboy wel. De boeken van Breytenbach zijn overal verkrijgbaar; hij is onder de
lezers enorm populair. Geen schrijver heeft daar zo veel literaire prijzen gekregen als Breytenbach.
Ook Breytenbach heeft kritiek op mijn reis naar Afrika. Ik vraag me af waarom hijzelf het goede
voorbeeld niet heeft gegeven, waarom hijzelf Zuid-Afrika niet boycot. Het ene boek na het andere
van Breytenbach wordt daar gepubliceerd.
Jan Wolkers is zelfs niet verboden. Alleen de omslag van een boek waarop hij zichzelf om origineel
te wezen in kleur zonder broek heeft laten afbeelden, is verboden. De tekst zelf niet. Harry Mulisch
is niet verboden, zelfs Jan Cremer niet. Van Een bruid in de morgen van Hugo Claus heb ik stapels
zien liggen en het is bovendien geloof ik opgevoerd. Waarom ook niet? Dat alles is toch de beste
reclame tegen de apartheid. U denkt toch niet dat de Zuidafrikaanse regering er hoofdpijn van krijgt
als een uitgever zijn boeken niet wil verzenden. Dat land is zo groot als West-Duitsland, Frankrijk
en Portugal samen. In Kaapstad heb ik gepraat met de directeur van de nationale bibliotheek. De
verhouding binnen de verboden literatuur, zo vertelde hij mij, is veertig procent wegens
onzedelijkheid en zestig procent uit politieke overwegingen. Marx als studiemateriaal is niet
verboden, maar vlugschriften van doorgaans communistische aard staan op de index. Het is
natuurlijk een heel puriteins land. Vaak gaat het om het soort boekjes dat wij in de sigarenwinkels
zien liggen. Zwoele nachten in Hong Kong, u zou het niet verbieden, maar u zet er - naar ik hoop
- toch ook uw boekenkast niet mee vol.
Dan zet Hermans eigenhandig de taperecorder stil, maar niet dan nadat
| |
| |
hij er de
interviewer nog eens op heeft gewezen dat de culturele boycot van Nederland jegens Zuid-Afrika zijns inziens slechts is ingegeven door de haat van Nederland tegen zijn eigen
schrijvers en zijn eigen cultuur.
Ik heb de indruk, zeg ik tegen hem, dat u alle landen van de wereld wil bereizen, behalve
Nederland.
- Dat ziet u ook al verkeerd. In juli '82 ben ik nog voor het laatst in Nederland geweest. Maar
alleen omdat mijn vriend Dr. Frans A. Janssen cum laude promoveerde. Soms is
Nederland rechtvaardig, maar meestal niet.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd