Waar is Vrijdag gebleven?

Ontleend aan de kaart van de ‘West Indies and Central America’ van National Geographic Society, Washington DC, 1969. (1,5 x vergroot)

[p. 7]

Voorwoord

Na in de loop der jaren talloze kleinere geschriften en een bakkersdozijn boeken uit diverse talen in het Nederlands te hebben vertaald, deels om in mijn levensonderhoud te helpen voorzien, deels als vaardigheidstraining voor het oplossen van bepaalde taal- en stijlproblemen - ongeveer op de manier waarop een instrumentalist zijn vingeroefeningen en études speelt - leek het mij interessant om ook eens mijzelf te vertalen, niet in, maar uit een vreemdtalig origineel. Dat ik door de mogelijkheid om dit te doen gekweld kon worden, heeft een toevallige oorzaak.

Omdat ik het altijd moeilijk genoeg gevonden heb, mij op passende wijze al sprekend of schrijvend uit te drukken in wat men ‘gangbaar Hollands’ noemt, heb ik nooit de pretentie gehad iets, zelfs in een andere taal die ik vlot kon spreken, zó leesbaar en zo natuurlijk klinkend te kunnen schrijven, als waartoe ik mij in staat achtte in die éne taal waarin ik op dit moment schrijf. Niettemin heb ik mij weleens genoodzaakt gezien artikelen of speeches in een ‘vreemde’ taal te schrijven; en eerlijk gezegd, ook wanneer zij een enkele maal werden geprezen (soms na enige correctie door een bevriende relatie), hebben ze mij nooit geheel bevredigd. Ik ga er dan ook niet licht toe over.

Wel ervoer ik al spoedig dat, om enigszins te slagen met het produceren van een vlot geschrift in een vreemde taal, ik het van het ogenblik van zijn eerste conceptie af, in die taal moest denken en mijn bedoelingen vooral niet uit formuleringen in mijn gewone dagelijkse denktaal mocht overbrengen in de uiteindelijke doeltaal. Deze diende van meet af aan de voorrang te hebben, op straffe van iets onnatuurlijks, iets vertalingachtigs en houterigs in de eindtekst. Ik kwam dan ook tot de logische conclusie dat men alleen door in de volle zin des woords ‘tweetalig’ te zijn - dat wil zeggen: het vermogen te bezitten om onwillekeurig in meer dan één taal te denken - in nòg een andere dan de eigen moedertaal een ‘natuurlijk’ aandoend product kan voortbrengen.

[p. 8]

Hoe staat het echter met het omgekeerde? Kan men datgene wat men van meet af aan in een bepaalde taal gedacht en adequaat geformuleerd heeft, zonder al teveel moeite of distortie in zijn eigenlijke ‘eigen’ taal terugvertalen wanneer men - zoals ik - van huis uit niet zó tweetalig is dat men de ‘andere’ taal reeds van kindsbeen af heeft aangeleerd? Gaat men dan al of niet als een ‘echte’ vertaler te werk met zijn eigen tekst, - een tekst waarover je, anders dan met andermans werk, tenslotte volledig heer en meester bent? Het werd een intrigerende vraag, de moeite van een experiment waard.

Dat heb ik nu ondernomen met een aantal teksten die ik ‘ambtshalve’ - in mijn hoedanigheid van mede-oprichter en directeur van het ‘Museum of Tobago History’ - rechtstreeks in het Engels schreef en publiceerde onder de naam van mijn civiele alter ego. Voor een deel in de vorm van enkele door het Museum uitgegeven ‘Papers’, voor een ander deel als een in Trinidad gedrukt boekje, getiteld ‘Crusoe's Only Isle’. Ze vonden grif aftrek en werden, wat ook de bedoeling was, een kleine bron van inkomsten voor het ongesubsidieerde museumpje waaraan ik jarenlang veel tijd en liefde besteed heb, en dat tot op heden zijn taak uitstekend vervult, al kan het nog niet zo uitgroeien als ik het zelf zou willen en de instelling in elk opzicht verdient.

Wat het experiment zelf betreft, met het resultaat waarvan de lezer der hiernavolgende bladzijden wordt geconfronteerd, ik moet bekennen dat het mij niet is meegevallen. Het was, gek genoeg, niet alleen moeilijker dan een ‘gewone’ vertaling, maar het bleek mij ten enen male onmogelijk de oorspronkelijke tekst met een zelfde respect te behandelen als waar een te vertalen tekst van een wildvreemde recht op heeft. De altijd al bestaande neiging tot ‘bewerken’ of ‘verhelderen’ die een gewetensvolle vertaler meestal tracht te onderdrukken of met een beroep op zijn vindingrijkheid en zijn vermogen om compromissen te sluiten tot een minimum tracht te beperken, liet zich, nu het om ‘eigen’ werk ging, zó sterk gelden, dat ik niet bij machte geweest ben haar aan banden te leggen, hoewel dit aanvankelijk toch in mijn bedoeling lag. Vertaal dan ook nooit jezelf, luidt voor mij de les uit dit experiment getrok-

[p. 9]

ken, want het draait toch uit op een ‘bewerking’ in de ouderwetse betekenis, of op de ‘vertaling’ van een nietbestaande ‘veel vermeerderde en verbeterde druk’ van het origineel. Personele unies veroorzaken altoos haken en ogen.

Hoe dan ook, de drie hier voor de eerste maal onder één titel bijeengebrachte studies over de geschiedenis van het eiland Tobago, waar gedurende zowat een halve eeuw de Nederlanders het voor 't zeggen hadden, en over zijn twee belangrijkste bewoners, de heer Robinson Crusoe en zijn ‘Man Vrijdag’, hebben mij meer hoofdbrekens gekost dan wanneer ik ze al meteen geschreven had onder de naam welke thans hun inhoud dekt en geadopteerd werd door een ééntalige auteur die zich liever door anderen vertaald ziet, dan dat hij dit zelf doet.