Verdwenen wereld. Verhalen en schetsen uit Suriname

[p. 31]

Lelijkerds

Onze wens om in een mooie wereld te leven - mooi naar onze persoonlijke opvatting - maakt dat wij geneigd zijn aan te nemen, dat het mooiste wat de natuur produceert aan landschappen, mensen, dieren, planten, ook inderdaad mooi is. En we proberen dan - alweer op onze manier - de dingen die wij maken, zo mooi mogelijk te laten zijn, of van die welke anderen maken, juist datgene uit te kiezen, wat aan onze opvattingen van ‘mooi’ beantwoordt.

Dat is zo een manier van leven, een levensopvatting, die de meesten van ons volkomen bevredigt. Maar het is natuurlijk een even plezierige als onhoudbare misvatting. Het berust op een uitbreiding van Candide's lieflijke dwaling, en zo min als alles goed is omdat het er is, zo min kan men deze schepping mooi noemen omdat er - heus bij toeval - een aantal dingen zijn, die we mooi gelieven te noemen.

Laat ons eerlijk zijn: het lelijke overheerst. De schepping blijft bij nadere beschouwing verwonderlijk, raadselachtig, boeiend. Maar mooi? Er is niets moois aan het microscopische beeld van een virus, en niets moois aan de grootste foto van de Andromeda-nevel. Ze zijn belangwekkend, meer niet. Wie vindt er nu iets aan een zoutkristal of aan de besneeuwde top van de Popocatépetl? Een koe of een spar of een politieagent geven niet de minste esthetische aandoening. Al zijn we ons nog zo goed van hun nut bewust, de Aletsch-gletscher of de Nederlandse Spoorwegen, het Suez-kanaal of de Amazone-monding, de Kalverstraat of de Eiffeltoren of New York's Radio-city, ze zijn allemaal erg interessant, maar beslist niet mooi.

[p. 32]

Het niet-mooie, dat is dus het uitgesproken lelijke, en het onverschillige en daarom ook nogal lelijke, overheersen, en in een democratische tijd als de onze is het eigenlijk heel gek dat men altijd weer naar argumenten grijpt om de lelijkheid van het lelijke te verontschuldigen, terwijl men juist de aanwezigheid van het mooie zou moeten goedpraten, zoals ieder uitzonderingsgeval geëxcuseerd dient te worden en ieder buitenbeentje tenslotte behoefte aan bescherming heeft. Onbewust doet onze democratische tijd dit ook, in de vorm van Natuurbescherming en Monumentenzorg, Dierenbescherming, beauty contests en de bijzonder opwekkende reclame voor toiletartikelen, die het onesthetische van onze lichaamsvormen en geuren, beharing en mondholte beklemtonen. De hele dag door worden er wissels getrokken op onze onbewuste notie van de alomtegenwoordigheid van het lelijke. Maar het zou verstandig zijn, dat we ons de hoge uitzonderlijkheid van het mooie beter bewust werden. Al was het alleen maar om het, zodra wij het aantreffen, eerlijker te bewonderen en te waarderen, het te koesteren en te verdedigen tegen de geweldige overmacht van het lelijke.

Helaas valt in werkelijkheid deze bescherming juist het lelijke te beurt - vreselijk democratisch. En nu hoeven we helemaal niet te denken aan een bijzondere perversiteit van de beschaving of aan een zoveelste euvel van deze eeuw der machine. Het verschijnsel van verontschuldiging van het lelijke komt overal voor.

Wanneer het Hooglied zegt: ‘Ziet mij niet aan, dat ik zwartachtig ben,’ dan staat daartegenover dat de Bosnegers in Suriname hun albino's - die nogal eens voorkomen - met een vergoelijkend ontzag behandelen. Mevrouws Pekineesje heeft zijn evenknie - laat ik het zo maar noemen - in de allerakeligste spookaapjes die de Surinaamse Indianen bij voorkeur in hun dorpen opkweken, voor de gezelligheid, net als Mevrouw. En het is niet de vertedering vanwege het kleine, die leidt tot

[p. 33]

een verontschuldiging van het lelijke. Dezelfde Indianen leveren het bewijs.

Toen ik een poos geleden in een van hun dorpen was en met een paar begeleiders de omgeving ging verkennen, kwamen we bij een poel in het bos, waar half in het water, half op het droge een paar krokodillen zich lagen te zonnen. Afschuwelijke beesten. En onwillekeurig zei ik het ook: ‘Brrr! Wat een lelijkerds.’ Een van de Indianen die bij me waren, antwoordde lachend: ‘Vroeger is hij mooi geweest, maar er is van alles met hem gebeurd.’

Op mijn verder vragen gaf hij de volgende uiteenzetting: ‘Vroeger hadden de mensen geen vuur. Het moest van de hemel gehaald worden. Een man zond de Trompetvogel ernaar toe, en die bracht hem de twee stukjes hout om vuur te draaien. Hij was net zo ver dat hij een klein vonkje had; toen keek hij even om, en op dat ogenblik pikte de Marail (het boskalkoen) de vonk weg, omdat hij dacht dat het een vuurvlieg was. Vandaar dat de Marail nu zo'n rode knobbel heeft, onder aan zijn snavel, bij zijn hals. Toen de man weer naar zijn vuur keek en merkte dat het weg was, zag hij net de Krokodil vlakbij, met zijn opengesperde muil. En omdat hij dacht dat die de dief van zijn vuur was, heeft hij hem net zo lang met een stuk hout op zijn kop geslagen, totdat de Krokodil er bijna zo uitzag als hij nu is.’

Wij hadden samen pret om de pech van de lelijkerd, en een van de andere Indianen van ons troepje vulde aan: ‘Hij is een ongelukkige. Want toen de Zon op aarde kwam vissen, heeft die een dam gemaakt in de rivier van de Krokodil, om de vis vast te houden. Maar de waterhonden (otters zijn dat) kwamen telkens de dam stuk maken, zodat de Zon tenslotte de Specht daar neergezet heeft om de wacht te houden. Die zag de Krokodil toevallig aankomen en begon van schrik hevig te kloppen. Meteen kwam de Zon met zijn grote knuppel toegesneld en begon zo hard op de Krokodil te beuken, dat

[p. 34]

je nog altijd de deuken en de harde korsten op zijn rug kunt zien.’

Nu begrijp ik dus best, dat er heel veel verontschuldigingen zijn voor de lelijkheid van krokodillen en consorten, en zo zou er voor alles in deze schepping wat raar misvormd is, wel een mooie verontschuldiging te vinden zijn - als er maar genoeg Indianen voorhanden waren. Maar ten eerste zijn die er niet, en ten tweede, waarom wordt - daar begon ik al mee - niet het lelijke als vanzelfsprekend beschouwd, en alleen het mooie verontschuldigd?

Ik ken een paar dominees, die zich beslist opgelucht zouden voelen door een deugdelijke ‘rechtvaardiging van de schoonheid’. Maar aangezien ook de meest gecultiveerde lieden nog met een grote mate van primitiviteit behept zijn, en braaf meedoen aan het oude bijgeloof dat deze schepping ondanks alle lelijkheid om ons heen voor mooi moet doorgaan, zijn het vooral de estheten die ons met hun openlijke propaganda blijven verblinden. Ondertussen - kijk maar eens goed naar mij, naar uzelf en om u heen, en laat dan gerust alle excuses achterwege. Alleen kunstenaars en theologen - eindelijk zijn ze bij elkaar gebracht - hebben ze nodig.