|
| |
| |
| |
Bijlagen
I
Uit Samuel van Hoogstraeten
Inleyding tot de Hooge Schoole der Schilderkonst Rotterdam, Fransois van Hoogstraeten, 1678
Het vijfde boek, eerste hooftdeel
Van 't ordineeren in 't gemeen
Ik zoude de jeugt al vroeg aen 't ordineeren stellen, op dat zy, haer gebrek in de kennis der dingen gewaer wordende, te meer yveren mochten, om allerley zaken en gedaentens der dingen in haer begrijp op te gaeren, en door 't vlijtich opmerken, en 't veel doen, stoffen te bekomen.
Door veel te doen geraekt de geest aen 't speelen,
En zwanger, om van zelf iet uit te beelen.
Hoe slecht het is, vaer voort, en pijn u sterk,
Met zin en geest, zet al uw kracht te werk.
Herschets de schets van 't geen gy hebt begreepen;
't Verstant wort door een misslach best gesleepen.
Het geen gy dus uit eigen houtje snijt,
Ontdekt, hoe ver gy knaep of meester zijt.
Een noodigh stuk om uwen geest te noopen,
Om meerder stof door arbeit op te koopen:
Om d'aendacht en geheuchenis, in 't zien
Van konststuk of natuerwerk, te gebiên,
Al d'aerdicheên als schatten te vergaeren.
Zoo gaert een bie den honich uit veel blaeren.
Maer gelijk 'er by de Poëten verscheyde bequaemheden zijn, en deze, door den Geest van onze Thalia ontsteeken, niet dan aerdicheden hervoor brengt: daer een andere, van Melpomene bezeten, een hoofser tael, in krakende broozen, ten toneele uitbromt: en een darde door de gunst van Clio met grootser heldevaerzen her voor komt; zoo schoeit de Schildergeest, op dergelijke leesten.
Het is ons geraetsaemst (zegt Tullius) de leydingen onzer eygene natuere te volgen, en onze betrachtingen daer nae te richten: want te vergeefs zoudemen de zelve tegenstreeven in het bejaegen van 't geene wy onmachtich zijn: gelijk' er gezegt wort, dat het onmogelijk is de bevallijkheyt in de konst, ten spijt van
| |
| |
Minerve, te treffen. Zeker de Schilders staen hier wederom met de Poëten, gelijk die van Horatius deeze vermaening hebben:
Indien gy schrijven wilt, zoo dient een stof gezocht,
Die met uw macht gelijkt, om niet te blijven steeken.
Denk wat gy draegen kunt, wat gy wel overmogt,
Zoo zal u klaere stijl noch ordening ontbreeken.
Alle verkiezingen zijn eeven nae, maer, gelijk men zegt, niet al eeven nut. Hierom moet yder een zich zelven onderzoeken, om 't geene hem eygen is voornamentlijk in 't werk te stellen: want 't geene andere gelukt, zal ons juyst niet toevallen, maer 't geene ons eygen is, zal ons licht afvloeijen. De kamerspeelers verkiezen niet altijts de beste, maer de bequaemste fabulen, die haere personaedjen gelijk zijn. Die stout van stem waren, pleegen Epigonos en Medea te speelen. Die beweeglijk van gebaer waren, hadden behaegen in Menalippe en Clitemnestra te vertoonen. Rupilius verbeelde Antiope, maar Aesopus nam noit de rol van Ajax. Zoo hebben de voornaemste Schilders ook altijt iets, dat hun best meevalt. Dezen zal 't lusten, wat stof hy ook voorheeft, de zelve deur aerdige deelen wonder behaeglijk te doen schijnen, als of hy meer vermaeks had in 't vertoonen van een soorte der medewerkende dingen, als in 't gros van de zaek; 't zy in geestige bewegingen, tronien, toetakelingen of teujeringen. Een andere zal dezelve deelen door een gedwongener ordre, door schikschaduwe en beeldesprong wonderlijk vergrootsen. Maer de derde acht alleen een bloote en onbedwonge vertooning en bralt quansuys op 't ware groots, volgt de Roomsche zwier van Rafaël en Angelo, en houd staende, dat der dingen defticheit door 't uitbeelden der geringe lijdingen gekreukt wort: dat de Schilderkonst in top is, daerze alleen op heldachtige deugden acht geeft: dat het bedwang der lichten en schaduwen een brosse kruk is: en onrecht datmen, om het eene te verschoonen, het andere verduistere. Wat ons aengaet, wy geeven deze, en, zoo 'er noch meer verschillende geesten zijn, yder de vryheit haer behaegen te volgen; en verwerpen geen tulp om dat het geen roos, noch geen roos om dat het geen lely is. Wy zullen de
konstdeelen verhandelen, een yder verkieze daer uit 't geen hem 't waerdichst dunkt. Al wat de konst stuk voor stuk vertoont, is een nabootsing van natuerlijke dingen, maer het by een schikken en ordineeren komt uit den geest des konstenaers hervoor, die de deelen, die voorgegeven zijn, eerst in zijne inbeelding verwardelijk bevat, tot dat hy ze tot een geheel vormt, en zoo te zamen schikt, datze als een beelt maken: en dikwils een menichte beelden eender Historie zoodanich schikt, dat 'er geen de minste te veel noch te weynich in schijnt te zijn. En dit noemtmen met recht een waerneming der Simmetrie, Analogie, en Harmonie. Ten is niet genoeg, dat een Schilder zijn beelden op ryen nevens malkander stelt, gelijk men hier in Hollant op de Schuttersdoelen al te
| |
| |
veel zien kan. De rechte meesters brengen te weeg, dat haer geheele werk eenwezich is, gelijk Clio uit Horatius leert:
Breng yder werkstuk, zoo 't behoort,
Slechts enkel en eenwezich voort.
Rembrant heeft dit in zijn stuk op den Doele tot Amsterdam zeer wel, maer na veeler gevoelen al te veel, waergenomen, maekende meer werks van het groote beelt zijner verkiezing, als van de byzondere afbeeltsels, die hem waren aenbesteet. Echter zal dat zelve werk, hoe berispelijk, na mijn gevoelen al zijn meedestrevers verdueren, zijnde zoo schilderachtich van gedachten, zoo zwierich van sprong, en zoo krachtich, dat, nae zommiger gevoelen, al d'andere stukken daer als kaerteblaren nevens staen. Schoon ik wel gewilt hadde, dat hy 'er meer lichts in ontsteeken had.
Deze kunst van ordineeren zullen wy met Duitsche woorden noemen, een wisse treffing der medevoeglijkheyt, overeendracht, en maetschiklijkheyt; zonder welke alles verwart en vol strijt is. Hoe noodich het nu is, dat de geest tot dezen Regel der vindingen in 't werk te stellen bequaem zy, is licht te begrijpen. Want schoon gy alle de byzonderheden, die tot een Historie behooren, kent, en machtich zijt, zoo kunnen deeze geen goede ordinantie uitmaken. Eeven gelijk alle de byzondere gedeeltens van een gegoote figuur, in een gietwinkel overhoop leggende, niet machtich zijn een beelt op te maken, ten zy yder lit in zijn eygen gewricht geplaetst worde. Want het zal een afkeerlijk monsterdier uitmaken, indien men de deelen mis neemt, en een oor in plaets van de neus voegt, of datmen een been, in steede van een arm aenzet. Ik heb nochtans van een Hoogduits Beeltkonstenaer gezien, dat hy, in 't vernieuwen van een ouden houten Engel, den rechter arm aen den slinker schouder, en den slinker onder den rechter vleugel had vast gehecht. Maer dit mach 't verzuim van zijn leerjongen geweest zijn. Op het wanschiklijk ordineeren past ook dit vers van Horatius Flakkus:
Zoo eenich Schilder ons een menschen hooft verbeelde
Met eenen paertshals, en met veedren geschakeert,
En arm, en been, en buik, in 't wilt door een verdeelde:
Of had een vrouwen beelt op 't schoonste gebootseert,
Wiens onderlijf wel een mismaekten vis zouw lijken,
Wie zouw niet lachen zulk een wanstal te bekijken?
De dingen, die buiten goede ordre zijn, kunnen niet bestaen, maer vallen overhoop.
| |
| |
Geregeltheên en ordentlijke zeeden,
Zijn steunselen van staeten, huizen, steeden,
En rijken. Want daer wet noch regel is
Staet alles los, en draeit op 't ongewis.
Al 't schepsel is vol order. Zelfs de dieren
Als nutte byen, en arbeytsame mieren.
Wilt doch uw werk, ô Schilderjeugt, geschikt
Beleggen. Kom bevlytich u, en mikt,
Om deezen prijs, zoo dierbaer, te gewinnen:
Maer order eerst door regels uwe zinnen.
Gelijk een beeld in veele leên bestaet,
Zoo beeld u in, dat een geschiede daed,
Die gy verkiest, om uwe kunst te toonen,
Ook leeden heeft; want van een troep persoonen,
Is deeze 't hooft, die 't lichaem, die de hand,
Verbeeldend t'saem het zinnebeelds verstant.
(Het vijfde Boek, Eerste Hooftdeel vindt men bij Van Hoogstraeten op pp. 174-177.)
| |
| |
| |
Het vijfde boek, vijfde hooftdeel
Samenbeweging, sprong en troeping, of de Muza der Teykenkonst
Laet uwe figuuren met malkanderen een welstandige beweging hebben: niet als de domme toneelspeelers, die de reedenen, dieze elkander behoorden toe te duwen, voor op 't toneel aen de toehoorders komen uitbraken. Neem een aerdige sprong waer, dat is een welkunstige, maer in schijn ongemaekte plaetsing uwer beelden: op dat menze niet, by wijze van spreeken, al te gelijk (als in sommige Doelstukken) de hoofden kan afslaen. Gy zult u in dit punt oeffenende, rijke stof vinden, en beroemde werken met oordeel leeren aenzien.
Laet uw werk in aerdige groepen of troepen verdeelt zijn; want om een groote ordinantie recht groot te doen schijnen, zoo is 't wel van nooden, die in troepen te verdeelen. Een rijk man schijnt rijker te zijn, wanneer zijn goederen in verscheyderley zaken bestaen, als dat alles onder eenen naem schuilt. De bloemen op verscheyde bedden in ordre groeijende, zullen meerder aenzien hebben, als datze alle verwart op een bedde stonden. Een lange reden behoorlijk verdeelt zijnde, zal meer uitwerken, als ontallijke zinspreuken. Hij maekt zijn toehoorderen verdrietich, die onbepaelt spreekt, en veel te zeggen heeft: en hy verblindt de aenschouwers, die te veel teffens vertoonen wil.
Geboomt, gebouw, en beelden laet vry troepen,
En deel uw werk in sierelijcke groepen.
't Geen hier en daer gezaeit is, schoon elk deel
Wel goed is, geeft geen welstand aen 't geheel.
Niet dat uwe beelden als op elkanderen gepakt schijnen, maer gy moet ze een vrye zwier laten. Byna op volgende wijze spreekter onzen dichter van:
Laat overhoop en paert en ruiter storten,
Of tuimelen of leggen in 't verkorten.
| |
| |
Stel een op 't schoonst, in 't harnas, of halfnaekt;
Wat achter dees verschuilt is reets gemaekt.
De beelden dus beknopt by een te paeren,
Moet zijn gelijk het klinken veeler snaeren,
Naer eysch der kunst, nu hoog dan laeg geraekt.
Verscheydenheit van veele toonen maekt
Een maetgezang, tot lust van al die 't hooren;
Zoo moet men ook elx oog door kunst bekooren.
Dit hooftdeel heeft Leonardo da Vinci in zijn beroemden Carton van de Bataelje verstandichlijk waergenomen. Tintoret en Paul van Verone waren hier meester in: en den begrasiden Rafaël verwonderlijk. Rembrant heeft deeze deugd dikmaels wel begrepen, en de beste stukken van Rubens, en zijn navolger Jordaens, hebben een byzonder welstandige sprong en troeping. Deeze konst, van behaeglijke ordre en konstige schikking, dunkt my te recht te zijn een muzyk of maetzang, die, eeven gelijk de vois van een welgemaekt liedeken, de woorden versiert, de dingen ook grootelijx vordert, en met welstant vereert.
Den wegh, om zeker en gewis in het ordineeren te worden, is datmen zich gewenne veel Schetssen te maken, en veel Historyen op 't papier te teykenen; want de wetenschap zal u weynich dienen, zoo gyze door geen oeffening vast krijgt. Het zal een leerling zeer vorderlijk zijn, als hy vermoeit is van 't penseel, des avonts zich tot het teykenen van Historien uyt de geest te begeven, daer in somtijts te passe brengende 't geene hy nae 't leven heeft opgegaert. Maer ik raede hem, dat hy 't geene hy des avonts ontworpen heeft, des morgens wederom overzie, en verbetere; want een versch oog in de morgestond overtreft somtijts eens meesters onderwijs. Ik wil ook, dat hy opmake al wat hy begonnen heeft, op dat hy tot geen wispeltuerigheydt uitspatte, en dat hy 'er alle weeke ten minsten een, zoo goet als hem mogelijk is, ten eynde breng. Zeker, men zal door deze gewoonte ongelooflijk vorderen, en door 't veel missen, de bovengeroerde regels leeren kennen. Maer wat schreumt gy? Gy zegt dat u veel dingen ontbreeken: Laet daerom niet af: ten zal u geen schande zijn gemist te hebben. Schets en herschets, en speel de historyen, en yder personadie eerst in uw gedachten; uw papier kan veel uytstaen; en laet niet af voor gy een aerdige ordening hebt uitgevonden. Doch zoo 't u gebeuren mach twee of drie uwer gezellen tot hulp te hebben, laet hun eens een proef doen, ofze de voornaemste groep van de daedt, die gy wilt uitbeelden, eens te zamen vertoonen kunnen. Zoodanich een kamerspel hebben veel groote meesters te hulp genomen. Maer dit is nootzaeklijker tot de lessen van Clio, om de doeningen en lijdingen te zien; onze Thalia leert alleen de schikking. Ik hebbe wel eer in den Haege gezien eenen Samuel Smits, een ervaren schilder: dezen hadde de gewoonte, dat hy, 't geene hy ordineeren wilde, eerst van Was int kleyn bootseerde: ik zach op zijn
| |
| |
Schilderkamer verscheyde Berden met kleyne losse beeldekens, ruw afgeduwt: hier zat Tyresias, die den twist, die Juno met haer gemael had, vonniste: daer zachmen Pan en Apol om best speelen, en ginder spiegelde zich Narsissus in de kristallijne beek, toen hy op zijn eyge schaduwe verlieft was: de kleetjes waren van wit en geverft eerst nat gemaekt papier, groots en aerdich geplooyt, 't geboomt van eyke en andere taxkens, de gronden en grotten geestich van mos, en 't water van spiegelglas. Dit staet u al vrye nae te volgen, maer zie toe, dat gy, door te veel hulp neemen, u zelfs niet verlieft. De meesters raed ik, als ze de Teykeningen haerer discipelen overzien, datze de zelve, met schetssen op 'tzelve voorwerp te maeken, verbeeteren. Dit oeffent ongemeen, en heeft veelen geweldich in de schikkunst geholpen.
(Het vijfde Boek, Vijfde Hooftdeel vindt men bij Van Hoogstraeten op pp. 190-192, waar echter abusievelijk staat: Vierde Hooftdeel; de drukfout is hier verbeterd.)
| |
| |
| |
Het zeste boek, vierde hooftdeel
Van der Verwen beteykening
Gij moet, nevens de kennisse der Verwen, ook iets van haere beduidingen weeten, om of 't u voorviel in verzieringen en zinnebeelden, door de koleuren der kleederen, uw uitbeeldingen te bekrachtigen. Gout en blaeuw beduit 't gebruik van 's werelts lust: maer gout en graeuw zorgvuldicheyt. Inkarnaet beteykent maetigen rijkdom, en violet troost van liefde. Oranje met groen vermengt meld hoop en vrees. En het grijs met het geel geeft te kennen kommer in het verkregen goet te bewaren.
De gematichtheden onzes lichaems beeld men aldus uit, Root beduit bloetrijk, blaeuw galachtich, wit koutvochtich, en zwart zwaermoedicheyt. Zoo beeltmen ook de vier hooftstoffen: 't vier door root, de locht door blaeuw, 't water door wit, en de aerde door zwart uit.
Van gelijken de vier tijden des jaers, als door 't groen de Lenten, door root of geel den Zomer, door blaeuw of blaeuw en root den Herftst, en door 't zwart of bruin purper den Winter.
Wilt gy de trappen des ouderdoms door verwen te kennen geven? Het wit past tot de zeven jaer, 't blaeuw tot de vijftien, 't goutgeel tot de twintich, 't groen tot de dartich, 't root tot vijftich, 't purper tot seventich jaren, en 't zwart tot de doodt.
De verwen, die de deugden best passen, zijn, het goud en den topaes aen 't geloof: 't zilver aen de hoop; 't root of inkarnaet aen de liefde: 't blaeuw aen de stantvasticheit, en de gerechticheit: 't groen aen de sterkheit: 't violet weerschijn aen de getempertheit; en het zwart aen de wijsheid. Maer wy laten 't genoeg zijn met deeze staeltjes; want te veel muizenesten in 't hooft te hebben maekt de zinnen versuft. Gy moogt, als gy verder verleegen zijt, met Cesar Ripa te rade gaen.
De Schilderyen te vernissen was van outs in gebruik: maer zommige zijn zoo verblind, in aen haere onaerdicheden deezen glans meede te deelen, datmenze
| |
| |
wel by zotte Kleef mocht vergelijken, die niet alleen zijn bedorve Schilderyen, maer ook zijn kleederen, kap, en bonnet verniste, en zoo al glimmende langs straet ging. Apelles gebruikte tot zijn heerlijke werken een zeer dunne vernis, die zijn Schilderyen voor stof bewaerde, en een schoone glans gaf, ja zoo glad maekte, dat, alsmenze aenroerde, men 'er van besmeert meende te zijn. Deeze gaf de verwen een zachte en gloejende luister; en was by niemant dan by hem alleen, bekent. Maer ik houde dat dit op wasverwe of liever lakwerk geweest is. Onzen vernis van Terpentijn, terpentijn oly, en gestooten Mastix gesmolten, is bequaem genoeg tot onze werken.
(Het zeste Boek, Vierde Hooftdeel vindt men bij Van Hoogstraeten op pp. 222-223.) |
|
Auteursrechtelijk beschermd